(H)ilbeltza. Nobela beltzak eta euskara elkartzen diren plaza da Baztangoa. Aurten ere ekitaldi sorta antolaturik, Nola sortu kriminal bat (nahi gabe) mahainguruan izanen diraEdurne Elizondo eta Mikel Elorza urtarrilaren 25ean (larunbata) 11:00etan Elizondoko Arizkunenea kultur etxean. Erratzuko ohiko bazkariaren ostean, Izaskun Gracia Quintanak Basokoa aurkeztuko du eta Iñaki Petxarromanek berriz Lehendakariaren alaba nobela. Egunari amaiera emateko Ilargipeko enigmak, susmagarrien gaua ilunabarrean, Erratzuko ostatuetan barna jostetan.
Benetakoa
Bira ekoiztetxekoek, zenbait idazle eta abeslari aktore lanetan jarrita, urtero bezala ikusentzunezko pieza ederra sortu dute aurten ere. Benetakoa.
Duela 130 urte, urtarrilaren 17 batez hil zen Miguel Torga, XX. mendean Portugalek eman duen literatura ahots inportanteenetako bat. Eleberri eta poema-liburu askoren egilea, bere herrialdeko zirkulu literarioetan bazebilena, mediku ere jardun zuen -inguru txiroan jaiogatik, lortu zuen Medikuntza ikasketak burutzea-. Senez aldizkarian haren poema bat ere badago euskaratua (Itzulera), baina euskaraz Piztiak irakur daiteke, animalien protagonismoaz gizakiez eta bizitzaz mintzo diren ipuinak, Bego Montoriok itzulia, Alberdaniak 1997an argitaratua.
Argentinako poesigintzaren berritzaileetako bat izan zen Paco Urondo idazle eta ekintzaile politikoa; kazetaritza, antzerkia eta poesia landu zituena. “Trelewko masakrea” deritzona kontatu zuen La patria fusilada liburuan, fusilamendutik bizirik atera ziren hiru kideei espetxean egindako elkarrizketan oinarrituta. Militante montoneroa, bera ere espetxean egona, beste askok legez errepresioaren gordina jasan zuen —bera eta bere bikotekidea hil zituzten, eta alaba zaharrena eta suhia desagerrarazi—. “Zuen baimenarekin / nahiago dut bizirik jarraitzea” idatzia zuen, baina ez zioten baimenik eman: Argentinako Armadak tiroz eta buruan kulataz jota hil zuten Francisco Paco Urondopoeta, 46 urte zituela. Euskaraz irakur daiteke haren lanaren lagin bat: Jose Luis Otamendik euskarari ekarri zizkion zortzi poema 2016an, eta 2020an 14 poemaJosu Jimenez Maiak.
120 urte bete dira urtarrilaren 9an Louise Michel hil zela. Adimentsua, landua eta bihotz onekoa, irakaskuntzan aurkitu zuen betetzeko lanbidea. Poemak argitaratzen hasi zen, eta Pariseko literatur zirkuluak ezagutu zituen. Langileen aldeko bazkunetan jardun zuen, eta Pariseko Komuna izango zenaren aurrekarietan eta matxinadaren gogorrenean borrokatu zen (1871), hala azpiegituran nola karrikan bertan. Deportatu egin zuten Kaledonia Berrira. Hil arterainoko militantea eta idazlea izan genuen. 2016an haren memorietako pasarte bat euskaratu zuen Koldo Izagirrek, haren estilo eta kezkak erakusten dituena. Eta berresten da Katakrak argitaletxeak plazaratutako Erbesteko gutunak Victor Hugorilanean, Amaia Lasak itzulia. Irakurgai indartsuak bi-biak.
Poeta izan zen, beste jardueren gainetik, Alex Susanna, utzi berri dugun 2024ko uztailean zendua. Baina idazle ez ezik, editore eta gestore ere izan zen bartzelonarra, itzultzaile eta artikulugilea, eta katalanezko kultura eta poesiaren hainbat egitasmoren oinarrian egon dena. 2025a poesia ahairez estreinatzeko, hemen dakartzagu haren sei poema, Aintzane Galardik euskaratuak.
1881eko abenduaren 23an jaio zen Juan Ramon Jimenez poeta espainiarra. Sinbolismo frantsesaren eraginpean hasia, modernismoan eman zituen lehen urteak, XX. mendeko Espainiako literatura munduan elementu inportantea bilakatuz. Aurrerago, ildo erromantikoak utzi eta barne ikuspegirantz jo zuen, amaieran existentzialismoaren hegira hurbilduz. Poesia lanez gain, prosan ere osatu zuen obra ezagunik. Xabier Bovedak hainbat poema euskaratu, eta Idatz&Mintz aldizkarian plazaratu zituen, 2019an, orain hona dakartzagunak.
Gaur aurkeztuko dira prentsaurrean Munduko Poesia Kaierak bildumako azken aleak. Jacques Preverten kaieraz (Koldo Izagirrek itzulia) eta Manuel Vazquez Montalbanenaz (Jon Alonsok itzulia) gain, kaier berezia ere argitaratu da, bildumaren 10. urteurrena eta ordura arteko 50 aleen uzta ospatzearren: bizirik dauden 39 idazleren poema bana euskaratu dute beste hainbeste itzultzailek. Poesia maite duten eta lan euskaratuak gogoko dituzten guztien gozagarri.
78 urterekin agur esan digu Patri Urkizuk. Idazlea, irakaslea eta ikerlaria izan dugu Lezon jaiotako laguna. Patriurkizu.eus webgunean bere lan guztiak sareratu ostean, bere obra -baita argitaratu gabe utzitako lanak ere- irakurgai utzita joan zaigu. Narratibako obrak, poesia, antzerkia -erreferentea izan da Urkizu euskal antzerkiaren munduan-, itzulpenak bilduta daude webgune horretan.
1975. urtean argitaratu zuen Kriseilu argitaletxearekin Sekulorum sekulotan nobela. Basquepoetry atarian, bere zenbait poema irakurriko dituzue, eta Susa literatura argitaletxearekin ere hainbat lan karrikaratu zituen: Zoazte hemendik!(1985), Jon Miranderen gutunakbildu eta apailatu zituen hamar urte beranduago eta Agosti Chaoren Kantutegiaprestatu eta argitaratu genion 2006an.
Munduko Poesia Kaierak bilduma 2014an jarri zen martxan, mundu zabaleko poesia gurera ekartzeko helburuarekin. Hamar urteko ibilbide honetan, 50 poetaren lana ezagutzera eman du. Efemeridea ospatzeko, bilduman ohi ez dugun bezala jokatzea pentsatu dugu: biziei omen eginez.
Lutxo Egia sortzaile eta kultur aktibista geldiezinaren zenbait testu eszeniko biltzen dira Ganbila bildumak kaleratutako Guardasol gorria liburu berrian, haren antzerkia biltzen duen aurreneko bilduman. Irakurleak liburu honetan hiru antzerki testu aurkituko ditu (Hamalau, Free tour eta Identitarteak), eta baita Haren da nire performancearen bitakora kaiera ere. Umorea, absurdoa eta kritika soziala, horratx Lutxoren antzezlanetako konstante batzuk. Funtsean, egilearen trans-obsesio unibertso ederraren parte bat baino ez dira pieza hauek, jolasean, performancean, trantsizioan, kritikan eta umorean oinarrituta beti. Ezin hobekiago landutako izaki biziek eta bizidunek osatutako piezak.
Beharrik, ez gara usatuko Euskal Herriko antzerkigintzari Axut! Kolektiboak eragindako astinaldietara. Aurtengo udan izan zen azkenetarikoa, Lurrez estali deiturikoa, laborantzan jarduten dutenen zailtasunak eta arazoak plazara atera zituen antzezlana. Antzerki zale ugariren ahotan bolo-bolo ibilitako fenomeno hori orain letraz gozatu ahal izanen da Ganbila bilduman kaleratutako liburuari esker. Antzerki garaikidea eta herrikoia konplexurik gabe uztartuz, ekialdea eta mendebaldea ausarki saretuz, hurbilekoenganako maitasun keinu bat da Ximun Fuchsek idatzi eta Axut!ek eraikitako ikuskizun gogoangarria.
Ahots soila, hurbila, eta kaleko samarra zuen Jacques Prevertek, Frantziako XX. mendeko poeta ezinbestekoetako bat. Poemagintza oparoa du, estilo eta ahots aldetik, eta narratiboak dira horietako asko, ipuinak ez baina ipuinkarak batzuk. Are, zenbait ale abestekoak dira, kantoreak. Ez alferrik, nazioarteko interprete ospetsuek kantatuak dituzte haren hitzetan oinarritutako makina bat kantu. Mundu arrunta kontatzen du, eta mundu arrunt hori maitasuna da, eta mundua orobat da gerra, odola eta indarkeria, eta munduan daude gabetuak eta pobreak. Prevertek zintzo kontatzen du ikusten duena, umore eta ironia finez, handiusterik gabe trufatuz giza hipokrisiaz eta inozokeriaz, jolasean ia beti. Munduko Poesia Kaierak bildumarako Koldo Izagirrek itzuli du kaiera, sen zorrotz eta jostalariz.
Poesia ezezagun samarra da Manuel Vazquez Montalbanena, haren nobelen, saiakeren eta kazetaritza lanen aldean. Eta hala ere berak poetatzat zuen bere burua ororen gainetik. Memoria eta desira izan ziren haren poesiaren bi ardatzak. Egunerokoa emoziotik eta kritikotasunetik erretratatuz historia idazten du, sen etikoaz eta koherentziaz. Halaber, liluraren eta desliluraren artean mugitzen dira desira oinarri duten poemak, erotismoak eta sexualitateak leku garrantzitsua dutela. Poesia urbanoa, asfaltoan, tabernetan, portu ondoko kaleetan gertatzen da, herri-kulturak etengabe bustia, eta Munduko Poesia Kaierak bilduman hauxe duzue udazkeneko aleetako bat, Jon Alonsok euskaratua.
Nerabe paisaia rural-poligonero bat, institutuko korridore atenporalak, Morora busean jaistea eta belodromora motorrean igotzea, Hemendik At, Chenoa, Su Ta, lokaleko maromoak eta txosnetako Goi Gerlariak, Largo eta Beda Agarreko sukaldean, erantzun gabeko perdidak, behor hezurrak, istripu bat.
Umezaroa elkarren itzalean zabuka igaro ostean, gaur da eguna kalean gurutzatu eta batak bestea ignoratzen dutena. Distantzia horrek sorrarazten dion amorrazio retroaktiboak sakatuta zuzentzen zaio Jone Pollyri; neskatotan, ahoak nola-hala estali eta eskugaina eskugainaren kontra igurtziaz musukatzen zuen txaleteko bizilagunari.
Ezer gertatu ez zenean gertatu zen guztia jasotzen du Miren Amurizaren Pleibak bigarren nobelak, egonezin primario bat, partekatua izan zen bide baten adarkatzea. Sasoi baten erretratua da kontakizun hau, belaunaldi bat ordezkatzen duten erreferentzia ugarirekin eta zikinak jandako hizkuntza batekin eraikia. Osorik irakur dezakezue sarean.
Hainbat nobela gogoangarriren idazlea izan zen Leonardo Sciascia, eta baita ipuin ederren egilea ere. Izen ezinbesteko bat XX. mendeko literatura unibertsalean, euskaraz ere irakur daiteke 1989ko azaroaren 20an hil zen autore italiarra. 1991n bi obra plazaratu ziren: alde batetik, 1973an Einaudirekin plazaratutako Il mare color del vino euskaratu zuen Josu Zabaletak Erein argitaletxearentzat, 13 kontakizuneko bilduma den Itsaso ardo kolorea. Bestalde, Literatura Unibertsala bildumaren baitan ibaizabalek Hontzaren eguna nobela argitaratu zuen, Koldo Bigurik itzulia. Osorik irakur daitezke biak. 2023an, berriz, bilduma berean Igela/Ereinek Todo modo eleberria kaleratu du, Gaizka Ugaldek euskaratua (lehen kapitulua irakurgai).
[ argazkia: 
