urriak
Urr 24 24
2004ko urriaren 24an zendu zen, gaur 20 urte, Fatou Ndiaye Sow poeta senegaldarra. Haurrentzako literatura lanen arloan aitzindaria, poesian eta prosan, sari eta errekonozimendu ugaria jasoa da. 1981eko Takam-takam (Asma, haur nirea, asma) liburutik euskarari ekarri zizkion Itxaro Bordak lau poema, 1987ko Maiatz aldizkariko 14. zenbakian.
Urr 09 24
Urriaren 6an hil zen, duela 45 urte, Elizabeth Bishop poeta estatubatuarra, XX. mendeko poesia ingelesaren ahots handienetako bat. Munduari eta bizitza sozialari beti zeharka begiratu zion, halako distantzia batez, eta hori bere poesiagintzan islatzen da. Garaiko joera eta abanguardietatik at jardun zuena, edonola ere AEBetako orduko poeta garrantzitsuenek hartu zuten aintzat Bishopen poesía. Leire Vargasen itzulpenean, dozena bat poema irakur ditzakegu euskaraz.
Ira 27 24
Mendeurrena du irailaren 27an Josef Skvorecky idazle txekiarrak. II. Mundu Gerra eta nazismoaren mingotsak ezagututakoa, jazz zale handia —saxofoi-jolea izan zen—, idazketan eta edizioan jardun zuen. 1968ko Pragako Udaberriko altxamenduaren karietara Kanadara erbesteratu zen, eta han jarraitu zuen idazten eta berak sortutatko eta urte luzez zuzendutako argitaletxean idazle txekiarrak eta eslovakiarrak argitaratzen. Hainbat eleberri eta saiakeraren egile, Txekiako XX. mendeko prosaren berritzaileetako bat, euskaraz Mundu mingotsa (Alberdania, 1996) narrazio-liburua irakur dezakegu, Karlos Cidek egindako itzulpenean. Hemen dituzu liburu horretako lau ipuin.
Ira 12 24
Nafarroako euskaltasunaren bultzatzaile handi bat izan zen Fermin Irigarai Larreko. Auriztarra, mediku lanetara ikastoki izandako Madrildik Nafarroara itzuli zenean arrapiztu zitzaion euskara lantzearen harra, eta beste zenbait eragiletza lanez gain, artikulugintzan egin zuen ekarpen handia garaiko agerkarietan. Libururik argitaratu ez bazuen ere, Sendoa argitaletxeak bi liburuetan bildu zituen haietako hainbat, Klasikoen Gordailuan irakur daitezkeen Lekukotasuna eta Nafarroatik. Duela 75 urte hil zen, 1949ko irailaren 3an.
Ira 12 24
Joan den abuztuaren 12an 100 urte beteko zituzkeen Xabier Gereñok. Lehenagotik ere narrazio eta nobelak idatzitakoa, online daukagun Hiltzaile baten bila eleberriarekin, 1975ean, abiapuntua jarri zion gure literatura industrialari, genero beltzean, Jurgi kapitainaren abenturekin. Liburu xaloak, ez edukian ez idazkeran tolesturarik daukatenak, 30etik gora idatzi zituen 1990era bitarte. 1977an argitaratutako Espioitza, Gudari bat eta Iruneako asasinatzea ere irakurgai dauzkazu, eta baita Estalki zuriaren misterioa ipuina ere. XXI. mendean antzerki-lanak idazteari berrekin zion —80etako hasierakoak baditu batzuk—, testu mordoa osatuz (eta taularatuz azken urteetan bizi izan zen egoitzan). Ganbila.eus-en daukazu haietarik bat: Euskal ikastola.
Ira 03 24
1899ko irailaren 3an jaio zen Errose Bustintza Mañariko, idazle eta ekintzailea. Haren ipuinak online irakur daitezke Armiarman, ipuin eta artikuluak ere bilduta daude Jakin-en webgunean, Emakume Abertzale Batzari eskainitako gunean —kide esanguratsua izan zen Bustintza—, eta poemaren bat edo beste ere irakur liteke Euzkadi agerkarian publikatuak. Garaikide izan zuen Aurora Bertrana idazle katalana. Senarraren lanbidearen karietara munduan ibilia (Polinesiatik bidaltzen zituen kronikak Kataluniara), ERCko militantea, erbestea sufritu zuen eta 36ko gerrak inposaturiko garai grisa bizi izan zuen. Irailaren 3 batez hil zen, duela 50 urte. Joannes Jauregik Papetee modernoa idazlana euskaratu eta argitara eman zuen Egan aldizkarian.
Abu 30 24
1949ko abuztuaren 27an hil zen Ander Arzelus Luzear, 51 urte bete berri. Jardun esanguratsuetan emandako urteak, XX. mendearen lehen erdialdeko ekintzaile politiko eta kulturgile handia izan baitzen Luzear. Idazle eta kazetaria, El Dia egunkariaren euskarazko orriaren arduraduna izan zen, Argia-ren sortzaile eta zuzendaria, hizlari eta ekintzaile jeltzalea (Joseba Rezolari guardia zibilek atxilo zuten trenetik ihes egiten lagundu zion, Kirmen Uribek kontatzen du pasadizoa Elkarrekin esnatzeko ordua eleberrian), erbestean Euskadi Irratiaren sustatzailea… Kazetari lan ugariaz gain, antzezlanak idatzi zituen, hemen irakurgai dituzuen Gibel handi eta Neskamearen marmarrak; eta ipuinak ere landu zituen, hona Gizarajoa!. Gerra galduta, espetxean sei urte eman zituen, Donostiara itzuli eta “lanean” jarraitu zuen, eta azkenik 1945ean erbesteko bidea hartu behar izan zuen. Baionan hil zen, duela 75 urte, eta haren bizitzaren berri zehatza jaso liteke Jonan Zinkunegi Arzelusek, bilobak, Amale bere ama eta Luzearren alabari —emakumezko lehenengoetako euskal irrati esataria— entzundakoak jasota idatzitako biografian.
Abu 21 24
Arrazaren erreibindikazio-saioa da James Baldwinen lanaren funtsa, ardura erlijiosoaren ukitu ezabaezinarekin, eta horren adibide bere lanik ezagunenetako bat, Zoaz mendira aldarrikatzera (Ibaizabal, 1996), Literatura Unibertsala bildumarako Juan Mari Mendizabalek euskaratua. Baina eskubide zibilen aldeko ekintzaile ere izan zen idazle honen lanetan homosexualitateak (Giovanniren gela) eta bestelako kezka sozialek ere tokia dute. Hegoak, poor Richard narrazioa itzuli zuen Iñigo Aranbarrik (Susa aldizkaria 27, 1991). Mendea bete da abuztuaren 2an haren jaiotzarena, eta biharamunean 100 urte, halaber, Joseph Conrad idazlea hil zela. Iñaki Ibañezek ekarri zuen euskarara Ilunbeen bihotzean eleberria (Ibaizabal, 1990, Literatura Unibertsala), eta euskaraz ere irakur daitezke beste zenbait lan, besteak beste Salataria —Juan Mari Mendizabalek euskaratua— eta Josu Zabaletak itzulitako Gaspar Ruiz narrazioak. Kasualitate polita ez al da egun bateko aldearekin hiltzea XIX. mendeko inperioen Europaren ordezkari izan daitekeen Conrad eta jaiotzea XX.ean arrazismoak zapaldutakoei ahotsa jarri nahi izan zien Baldwin?
Abu 16 24
125 urte bete dira joan den abuztuaren 11n Alejandro Tapia Perurena idazlea jaio zela Iruñean. Hiri berean hil zen 58 urte geroago, ilunean, 36ko gerrak isiltasunera bultzatu zuen olerkaria. Euskal Esnalea-n eman zituen argitara bere lehen bi poemak, 1925ean, eta geroztik hainbat agerkaritan publikatu zuen, Olerti Egunetan parte hartu zuen, izan zen nor gerraurreko giro euskaltzalean, 36ko kolpeak “gure gizona kulturalki hil zuen arte”, bere poemen antología bildu eta eskaini zigun Joxemiel Bidadorrek definitu bezala. Poemokin batera, Kattalin umezurtza antzerki-lana ere eskaintzen dizuegu.
Abu 07 24
Ehun urte bete dira 2024ko abuztuaren 7an Joan Salvat-Papasseit poeta kataluniarra hil zela. Autodidakta, proletarioa eta abangoardista, Pamiela etxearekin argitaratutako haren antologian Koldo Izagirre itzultzaileak hitz hauek zekartzan hitzaurrean: “Bere poesiaren indarrak egundaino iraun badu, inguruan dauzkan elementu errealistak modu guztiz libre eta berrian lotu zituelako da. Abangoardia egiten zuela jakin gabe zen poeta, berez zetorkion freskotasun ingenuo eta baikor batean”. Idazlearen heriotzaren mendeurrenan, hona hemen poema antologia osorik, eta baita Gerardo Markuletak Zenbait poeta katalan-Antologia liburuan, Literatura Unibertsala bilduman kaleratua, euskaratutako Salvat-Papasseiten zortzi poema ere.
Uzt 25 24
1966ko uztailaren 25ean, duela 58 urte, hil zen Frank O’Hara poeta estatubatuarra, eta haren lau poema dakarzkizuegu, Beñat Sarasolak itzuliak. Hain zuzen ere, O’Hararen bizitzan oinarrituta dagoen Sarasolaren Coca-Cola bat zurekin nobelan ageri dira poema hauek. Nobela irailean argitaratuko du Susa argitaletxeak.
Eka 05 24
1975. urteko ekainaren 5ean hil zen Bilbon Gabriel Aresti idazlea.
Gabriel Arestiren obraren berri izateko leku aproposa da Literaturaren Zubitegia; non besteak beste, Arestiren liburu guztien berri, berari buruzko aipamenak, sarean osorik dauden liburuak, bere ahotsez grabatutako poemak, erdaratutako bere lanak edota idatzitako liburu ezberdinei azken 60 urteotan egindako kritikak.
maiatza 31 24
2023ko maiatzaren 31n, duela urtebete, zendu zen Ama Ata Aidoo. Afrikako idazle handietarik bat, emakume ekintzailea, literatura jardunaz gain lan eskerga egin zuen kontinenteko emakumezko autoreen lana ezagutarazi eta duintzeko. Eleberriak, narrazioak eta antzelanak idatzi zituen (Our Sister Killjoy, Anowa…), eta bere herrialde Ghanako zein Commonwealtheko hainbat ardura politiko izan zituen, kulturaren alorrean beti ere. Afrikako idazle askorendako erreferentea, haren heriotzaren urteurrenean ipuin bat dakargu, Bi ahizpa, Mikel Elorzak euskaratua.
maiatza 14 24
Gaurko egunez 1964an plazaratu zen Gabriel Arestiren Harri eta herri, Kuliska Sorta bilduman (55. zenbakia), Zarauzko Itxaropenak inprimatua. Argitalpena 972 alekoa izan zen; horietatik 480 harpidedunei bidali zitzaizkien, 80 hartu zituen idazleak, 29 zentsurara eta lege gordailura eta liburutegietara eraman zituzten, eta gainerakoak dendetara zabaldu ziren.
Profeta bati izeneko poeman Arestik berak argi azaltzen du bere poetikaren ardatzetako bat: “Nire poesia oso merkea da, herriaren ahotik hartu nuen debalde, eta debalde ematen diot herriaren belarriari“. Harri eta herri liburuak zalaparta sortu zuen, Zeruko Argia astekariaren ekaineko eta uztaileko artikuluak lekuko. Irailaren 19an, Donostiako Udal Liburutegian egindako hitzaldian Arestik Egia bat esateagatik eta Nire aitaren etxea irakurri zituen, Patxi Mujikaren grabazioari esker jasoak izan direnak. Liburuaren lehen edizioari Juan San Martinek egin zion hitzaurrea, eta 2000. urtean egindako edizio berrian Koldo Izagirrek idatzi zuen sarrera.
Api 29 24
Duela 40 urte, apirilaren 29z, egin zituen azken pilpirak Manex Erdozaintzi-Etxarten bihotzak. Hainbat gairen inguruko bere pentsamendua aldizkaritan emana, kantugilea, poeta da ororen gainetik Erdozaintzi-Etxart. Bizi zela argitaratu gabeko hiru poemario bildu zituen liburu batean Maiatz argitaletxeak 1994an, idazlea hil eta 10 urtera: Bizitza pilpirak da liburu hori, orain osorik dakarkizueguna. Lehenagotik argitara emanak zituen Hinki hanka (Elkar, 1978) eta Herri honen erraietan (Maiatz, 1985) poemarioak, eta Gauaren atzekaldean eleberria (Elkar, 1982). Susak plazaratutako XX. mendeko poesia kaieretan ere bada haren poemen antologia. Gipuzkoako Foru Aldundiak Erdozaintzi-Etxarti eskainitako webgunea osatu zuen, idazlearen lanak eta idazlearen ingurukoak bilduz.
Manex Erdozaintzi Etxart (1934 – 1984)
Nik behatu lehenik Primaderako xoritxoa
Nik entzun sasipe gordean
Xoritxoaren Primaderako lehen kantua
Eta nik errepikatu nere bihotzean.https://t.co/nByO0IrYm0 pic.twitter.com/aA0DTYIIV8— ARMiARMA.eus (@armiarma) April 29, 2024