Azaroaren 9an hil zen azaroaren 7an, 63 urte lehenago, jaioa zen Cecilia Meireles poeta brasildarra. Oso umetan galdu zituen gurasoak eta gazterik hil zitzaion lehen senarra, eta zorigaitz horietan introspekziorako joera hartu zuen. Bizitzarekiko jarrera patxadakoa da bere poesiaren ezaugarri nagusia, baina oihurik eta saminik gabea, fatalismorik ez daukan igarotze batean, daukanari kantuan: “Kantari naizela dakit. Eta kantua da oro”. Koldo Izagirrek euskaratu zituen Meirelesen hamar poema.
1922an plazaratu zuen Charmes ou poèmes liburua Paul Valeryk, beste batzuen artean Itsas hilerria (Le Cimetière marin) poema zekarrena, hain famatua Frantziako literaturan. Poeta goiztiarra, sinbolismoaren bidetik jo zuen, nia protagonista zuen poesia landuz. 1892an, krisi existentzial betean, poesia idazteari utzi zion, eta ez zuen berrartu 25 urte geroagora arte. Miel Anjel Unanuak euskaratu zuen 1990ean Hegats aldizkarian Itsas hilerria, Valeryren jaiotzaren urteurrenean dakarkiguna.
Urriaren 30 batez jaio zen Angela Figuera poeta, Bilbon. Langile giroko emakumeei kantatzen zien idazle konprometitua, zenbait poemario eman zituen argitara frankismoaren garai ilun haietan, 1950 eta 70ak bitartean. Gabriel Arestiren laguna, honek ekarri zuen euskarara Aingeruen zuzenbidea obra, eta Egan aldizkarian plazaratu 1960an.
Literatura eta artea baliagarritzat jotzen zituen Amiri Barakak, ekintza politiko gisa erabiltzekotan; Amerika zuriaren suntsitzeko, adibidez. Antzerkigile, poeta eta aktibista, 1934ko urriaren 7an jaio zen 60etako intelektual beltz nagusietarik bat izango zena. Haren heriotzaren urtean, 2014an, Itu Bandakoek sei poema itzuli zituzten, eta urte berean Elearazin Galder Ruizek Zergatik gara gu Amerikarrak?bideo-poema euskaratu zuen.
euskarazko azpitituluak
Testua emateaz gain, Amiri Baraka bera ikusi eta entzun daiteke poema errezitatzen, euskarazko azpitituluekin; eta egundoko indarrarekin. 2015ean, Literaturiaren baitan, eta EIZIEren ekimenez, ariketa bera egin zuen Nagore Tolosak, Baten batek Amerika leherrarazi du poemaren errezitaldia euskaraz azpidatziz, segidan eskaintzen dizueguna.
Mendea bete da urriaren 5ean Youenn Gwernig poeta, kantari eta letragilea jaio zela. Eskolan frantsesez ikasia, hizkuntza horretan hasi zen idazten, baina New Yorkera joan zelarik, bretoieraz idatzi zituen poemak, aita eta amonagandik jasotako hizkuntzan. Jack Kerouacen ezagutza egin eta hark uler zezan, ingelesez ere idatzi zuen. Atzera sorterrira joanda, kantak eta kantuan egiteari ere lotu zitzaion (E kreiz an noz, Gauaren erdian ezaguna, besteak beste). Bretoierazko letra eta kulturako izen handietako bat, New Yorkeko hamar poemaekarri zituen euskarara Koldo Izagirrek, ingeles itzulpenarekin argitaratu zuen Un dornad plu (Al Liamm, 1997) bildumatik hartuak.
XIX. mendeko idazle galiziarren artean handietako bat, 1851ko irailaren 25ean jaio zen Manuel Curros Enriquez, ideia errepublikar eta galegisten arteko trantsizioan bizi izan zena. 1888an argitaratu zuen O Divino Sainete liburua, zatia euskaratuta duen bakarra. Gabriel Arestik, Jostirudi Jainkotarra izenez, Sarrera eta I. Kantua euskaratu zituen, idazle galiziarraren heriotzaren mendeurrenaren karietara eskaini genituenak.
Han eta han, batez ere han, bonbak tai gabe erortzen diren aroan, gaurkotasun osokoak dira Benjamin Pereten poemak. I. Mundu Gerra ezagutu zuen eta handik gerren, botereen, jainkoen, aberrien aurkako poemak atera ziren. Balio burges guztien ukoak berez zekarren hizkera lauaren ukoa, eta askatasunik bortitzenean landu zituen, umorez eta irudimenez, biraoa eta laidoa eta iraina. Koldo Izagirrek lau poema kearri zituen euskarara, Je ne mange pas de ce pain-là bildumakoak (1936), alegia, Nik ez du ogi horretarik jaten.
Jamaikan jaioa 1889ko irailaren 15ean, gaztetandik batu zitzaion Claude McKay nazionalismo beltza deituari, euren eskubideen defentsari, sozialismoaren lerroetatik. Idazle zein artikulista gisa erreferentzia izan zen Harlemgo Berpizkundea mugimenduan. Haren heriotzaren urteurrenean Iñigo Astizek euskaratutako lau poema eskaini genituen, atzera gogora dakartzagunak.
XX. mendeko literatur-lan handienen artean dago Iseka infinitua (Infinite Jest, 1996), David Foster Wallaceren eleberri mardula, egileari arrakasta komertziala eta kritikaren errekonozimendua ekarri zizkiona. Prosista aparta, saiakeragile zorrotza, kronikak eta ipuinak ere idatzi zituen 2008ko irailaren 12an, 46 urte zituela, bere buruaz beste egin zuen arte. Ordurako bere belaunaldiko idazle gailenetakoa bilakatua zen, garaikide eta ondorengo askorentzat erreferentea. Haren narrazio bat euskaratu zuen Ibon Egañak Volgako batelariak blogean, Suizidioa opari-antzeko, eta gerora Danele Sarriugartek ekarri izan dio euskarari egile estatubatuarraren lana: hitzaldi bat, Hau ura da, eta Pop asmakizuna 7 kontakizuna eman zituen Elearazi webgunean, eta Sekula gehiago egingo ez dudan gauza ustez dibertigarri bat (Pasazaite, 2016) liburua ere, itsas kruzero baten kronika literarioa.
Mendea beteko zuketen irailaren 6an idazle diferente bik: Angel Gonzalez eta Andrea Camilleri. Poeta izan zen Angel Gonzalez, frankismoan Espainiako belaunaldi berriekin batera idazten hasi zena, 30 urte betetzerako liburuak argitaratzen. Poesia soziala egiten zutenen artean kokatu zuten hasmentan, baina bide propio aberatsa jorratu zuen gerora. Gerardo Markuletak ekarri zuen euskarara haren lanaren antologia bat, Munduko Poesia Kaieren baitan argitaratu zena.
Camilleri
Eleberrigilea izan zen Camilleri. Profesionalki antzerki mundukoa, gidoilari, zuzendari… lanean jardundakoa, oso berandu arte ez zuen argitaratu. Ia 70 urte zituela argitaratzen hasitako istorio beltzekin eta bereziki Salbo Montalbano ikertzailearen sailarekin lortu zuen arrakasta handia, mundu osoan. Euskaraz irakur daitezke bere hiru liburu, eta horietako bateko lau narrazio eman zizkigun Fernando Reyk.
1914ko irailaren 5ean jaio zen Nicanor Parra idazle txiletarra. XX. mendea korritutako poeta izan zela esatea ez da gehiegikeria Parraren kasuan, izan ere 103 urte beteta zendu baitzen antipoesiaren poeta gailena izan zena (hura hil eta urtebetera hil zen Bernard Dadie idazle bolikostarra, 103 urtez hau ere). Txiletarrak mendea bete zuenean hamar poema ekarri zizkion euskarari Josu Landak, eta hamabost hurrengo urtean Garazi Arrulak. Merezi du gogoratzea eta irakurtzea gaur, antipoeta hil zela 111 urte betetzen direla (eta merezi, baita ere, Dadieren poemez akordatzea, haren mendeurrenean euskarari ekarritakoak).
Hegazkin-istripu batek isilarazi zuen, duela 65 urteko abuztuaren 29an, negritudearen ahots indartsuenetako bat, Bordelen jaiotako David Diop senegaldarrarena. 33 urte baino ez zituen, baina Mendebaldearen kolonizazio kultural nahiz ekonomikoaren aurkako poeta ezinbestekoa zen. Maiatz aldizkarian Itxaro Bordak bi poema euskaratu zituen, eta urteurrenaren harira bertze bi ekarri dizkiogu euskarari; hemen laurak.
