abenduak
Aza 27 23
Hogeita bost urte bete dira azaroaren 27an Gloria Fuertes idazlea hil zela. 36ko belaunaldiko poeta, garai ilunetan eta gizonezkoak nagusi ziren giro batean ahots azalean soil eta era berean indartsua erakutsi zuen, ezagun egin zuen haur literaturako eremutik kanpo ere. Euskaraz badugu lagin ederra dastatzeko aukera, Josu Landak euskaratu zuen antologia oparoan.
Aza 15 23
1998ko azaroaren 15ean, orain dela 25 urte, hil zen Federiko Krutwig. Hala euskalgintzan nola kulturgintzan XX. mendeko eragile handietako bat izana, gazterik lotu zitzaion euskalgintzari, gehienbat Euskaltzaindiaren bitartez. Bere lan filologiko eta politikoez gain (Vasconia), literaturaren alorrean ere izan zuen emaitzarik. Oso ezaguna ez zaion arloa, poesiagintzarena, jaso nahi izan dugu, eta bere poemak ekarri ditugu urteurren honetan irakurtzeko.
Goethe eta Hölderlin ere euskara ekarri zituen Gernika aldizkarian.
Susa aldizkariaren lehen zenbakian, 1980. urtean berari egindako elkarrizketa ere irakurtzeko modukoa iruditu zaigu.
Federiko Krutwig. Argazkia: Sigfrido Koch
Urr 14 23
2023ko urriaren 14an 90 urte beteko dira Gabriel Aresti Segurola jaio zela. Efemeridea ospatzeko asmoz, Gabriel Arestik itzuli baina azken lau hamarkadetan itzalean geratu diren Internazionalaren bertso batzuk ekarri ditugu.
1971n, bi arrazoirengatik, birritan itzuli zuen Arestik Eugène Pottierrek idatzi zuen Internazionala. Lehenengo aldiz, Natxo de Felipe musikariak eskatuta, Jesus Mari Begoña militante politikoaren kontrako epaiketan abesteko itzuli zuen. Itzulpen hura, Literatura lanak bildumaren 8. liburuan argitaratu zuen Susak 1986an.
Bigarrenez, handik gutxira, Natxo de Felipek berak berriro eskatuta itzuli zuen. Hain justu, 1971. urtean Parisko Komunaren mendeurrena zen eta baita L’internationale abestiaren sorreraren mendeurrena ere. Garai hartako EMK-k (Euskadiko Mugimendu Komunista) bazuen kantu iraultzailearen bertsioa ezagutzera emateko asmoa. Natxo de Felipek 1971ko martxoko China Reconstruye aldizkari txinatarrak eta beste hainbat informazio bidali zizkion Gabriel Arestiri. Itzulpen hura, handik sei urtera, birritan ekarri zen paperera: 1977ko ekainaren 12an paskin gisa Bilbon Euskadiko Ezkerra hautes-koalizioaren ekitaldi batean (EMK, EIA eta Euskal Komunistak elkartu ziren) eta urriaren 1eko Anaitasuna aldizkarian.
Ira 29 23
Irailaren 29 batez hil zen, duela 50 urte, Wystan Hugh Auden, XX. mendeko ingeles poeta handienetarik bat, 1928an hasi eta 1971 bitartean mende osoko poeta bat izan zena. 1920etako Ingalaterrako idazle giro ezkertiarrean hasi eta hazia, berrogeitaka urtetan garatu zen bere literatur lanetan bilakaera hala bere pentsamenduan —marxismotik fede protestantera egindako bidea— nola bere poesiagintzan: mende hasierako modernismoa, forma tradizionalagoak, forma barrokoen eta pop estilokoen alternantzia, gizartearen porrotaren isla, azterketa psikologikoak… Momentua poema euskaratu zuen 1985ean Joseba Sarrionandiak, baina zabal Juanjo Olasagarrek ekarri dio Auden euskarari, 1987an Susa argitaletxearekin plazaratutako Antologiarekin. Irakurleen gozagarri.
Ira 27 23
Okzitanierazko poesiaren gailurrean dago Bernard Manciet, 1923ko irailaren 27an Sabresen jaioa. Kultur sustatzailea, Oc aldizkarian eragilea, poesian eta prosan jardun zuen idazlea izan zen Manciet. Baita antzerkian ere, sarritan bere testuen eszenaratzeetan parte hartuz. Burua testua itzuli zuen 1957an Jon Mirandek, Euzko Gogoa aldizkarian, eta okzitaniarra gurean ezagunagoa egin zuen testua, Lo Dider de Guernica, Luzien Etxezarretak 1994an, Maiatz aldizkarian, Gernikaren erranak. 2005ean, idazlearen heriotzaren kari, artikulua eskaini zion Maiatzen. Bere jaiotzaren mendeurrena dela, bildu ditugu testuok.
Ira 22 23
Duela 30 urte, 1993ko irailak 22 zituela, hil zen Jon Beistegi Ugalde idazle eta itzultzailea. 36ko gerra aurretik Eusko Alderdi Jeltzaleari engaiatua, Eusko Gudarosteko Loiola batailoian komandante izan zen gerra garaian (366 egun borrokan Euzkadiren alde liburuan utzia du horren lekukotza). Espetxealdia igarota, Eibarrera itzuli zen familiaren lantegian lanera (BH bizikleta enpresa), eta idazteari lotu zitzaion, poemak eta artikuluak Euzko Deya, Eibar, Euzkadi, Euzko Gogoa eta beste zenbait agerkaritan. Idatzi eta, bereziki, itzuli. Euskarari hainbat poema ekarri zizkion, ingelesetik batez ere (Keats, St. Vincent Millay, Burns, Poe…) , baita gaztelaniatik ere (Florez, Carranza…), ia denak Olerti aldizkarian argitara emanak. Bere heriotzaren urteurrenean, hemen bildu ditugu poemok.
Ira 13 23
Ehun urte Miroslav Holub idazle txekiarra jaio zela 1923ko irailaren 13an. Zientzialaria eta poeta, diziplina biak uztartzen jakin zuen, baina zientzia-gaiak ez ezik, humanista antzinakoen erara, espiritu eta so ireki eta zabalekoa izan zen, eta horregatik, munduarena eta jendearena den orok zuen kezkatu. Maite Gonzalez Esnalek eskarri zuen euskarara lehenbiziko, 4 poema Hegats aldizkarian, 1991n, eta 2016an poema antologia eskaini zigun Karlos Cidek Munduko Poesia Kaierak bildumaren baitan.
Ira 02 23
1969ko irailaren 2an hil zen Ho Chi Minh, poeta, politikaria eta iraultzailea. Vietnamen independentziaren aldeko borrokalaria, hango alderdi komunistaren sortzailea —baita Frantziakoarena ere—, Indotxinako gerran frantsesak garaitu eta Vietnamgo lehendakari izan zen. Eta poeta. Gartzelako egunkaria bere poemen bilduma bat da, Txinan preso zela Ho Chi Minh-ek idatzia, eta Iñaki Aramaiok Herrera de la Manchan preso zela euskaratua (Susa, 1985).
Ira 02 23
Egun Ukraina den Brody herrian sortua 1894ko irailaren 2an, Joseph Roth, judua, Austria utzi eta Parisera erbesteratu zen Hitlerrek boterea hartzean. XX. mendearen hasiera eta bi mundu gerren arteko Europa Erdialdea bizi eta euren literaturan islatu izan duten idazle handietako bat, euskarara bere hiru eleberri ekarri dira. Matias Mugikak Igela argitaletxearekin kaleratu zituen bi (Edale santuaren kondaira eta Hiltzaile baten aitormena, 2001 eta 2003), eta Edorta Mataukok Leviatana (Susa, 1998). Osorik irakur dezakezu azken hau.
Ira 01 23
Idazle eta umoregilea izan zen W.W. Jacobs britainiarra. Ipuin liburu zenbaiten egilea, The Lady of the Barge (1902) liburuko Tximino atzaparra narrazio “makabroa” da haren ezagunenetako bat. Ana I. Moralesek ekarri zion euskarari, eta Booktegin argitara eman 2020an. Duela 80 urte hil zen Jacobsen ipuina irakurgai aproposa izan daiteke ikasturtea abiatzeko.
Abu 20 23
1953ko abuztuaren 20an zendu zen Errose Bustintza Mañariko. Beste idazle askoren gisa, bizi zela ez zuen libururik argitara eman, baina makina bat ipuin idatzi eta publikatu zuen, garaiko aldizkarietan gehienbat, Euzkadi-n batez ere, baina baita beste batzuetan ere: Gernika, Aranzazu… 1990ean jaso ziren liburu euskarrian, Ipuiñak izenburuaz, Jaime Kerexetak egindako argitalpenean. Horiez gain, poemak eta kronikak ere idatzi zituen. Labayru etxeak Ipuinik ipuin Mañarian gora bilduma argitaratu zuen 2009an. Haren heriotzaren 70. urteurrenean, hona hemen irakurgai Bustintzaren Ipuinak.
Abu 15 23
Pott bandaren 1978ko azaroko aldizkarian euskaratu zen lehenik Slawomir Mrozek idazlearen narrazio bat, Elefantea. 2013an Koldo Izagirrek itzuli zituen bi ipuin (Europarra eta Soldaduaren estatua); eta 2020an, azkenik, Xabier Bovedak bost narrazio eman zituen Idatz&Mintz aldizkariko 67. zenbakian. Duela hamar urte hil zen, 2013ko abuztuaren 15ean, eta hona bildu ditugu umore surrealistaz marrazturiko literatura egiten zuen idazle, antzerkigile eta marrazkilari poloniar honen narrazioak.
Abu 10 23
Aktorea, performerra, kantaria eta idazlea izan zen Emmy Hennings. Alemanian zehar kabaret ikuskizunekin batera eta bestera ibilia, zirkulu artistikoetan mugitu zen, garaiko espresionismoarekin eta abangoardia mugimenduekin harremana izanik. Hugo Ball poeta eta senarrarekin batera Zurichera aldatu eta Cabaret Voltaire ospetsua sortu zutenen artean egon zen Hennings, dadaismoaren sorreran. Bere poesia, dena den, soilagoa da, hitz justuaren bilakoa, ez zuen joera hauetatik edan. Bizitzan eta, ondorioz literaturan, mistizismoak indar handia izan zuen, erlijiorako hurbilketa nabaria izanik azken urteetan. Abuztuaren 10ean 75 urte dira hil zela, eta hona hemen bere zortzi poema.
Abu 02 23
50 urte zituela, 1988ko abuztuaren 2an hil zen Raymond Carver idazlea. Narraziogintzan erreferentzia ezinbestekoa, poeta ere garrantzitsua izan da Carver.
Badira euskarara ekarritako bi ipuin-bilduma, titulu oso inportanteak biak: Katedrala (Elkar, 1993, Juan Mari Mendizabal) eta Zertaz ari garen maitasunaz ari garenean (Alberdania-Elkar, 2003). Horietaz gain, baina, ekarri dira testuak, online irakur daitezkeenak: Jose Mari Pastorrek Idazteaz testua (Susa aldizkaria, 1991); eta hiru poema Kirmen Uribek (Hegats, 1997). Eta narrazioak: Harkaitz Canok Mandatua (armiarma.eus, 2004); Aita, Paul Beitiak (Lekore, 2017) eta Leire Vargasek Bizikletak, giharrak, zigarretak (armiarma.eus, 2021). Harkaitz Canok, bestalde, Carverren poema antologia bikaina eskaini zigun Munduko Poesia Kaierak bilduman (Susa, 2020).
Uzt 30 23
1818ko uztailaren 30 batez jaio zen Emily Brontë idazlea, Ingalaterran. Hiru ahizpetan gutxien idatzi zuena, baina ezagunena, Gailur ekaiztsuak (Erein-Igela, 2017) eleberriaren egilea, elkarrekin idatzi eta argitaratu zituzten poema gehienak —eta onenak, kritikaren arabera— Emilyrenak dira. Haietako bederatzi euskaratu zituen Itxaro Bordak Maiatz aldizkarirako, hona dakartzagunak.