Uzt 09 23

Jean Barbieren narrazioak

1875eko uztailaren 9an jaio zen Donibane Garazin Jean Barbier. Apaiza, Eskualduna aldizkariaren bultzagileetakoa, idazle sutsua. Hainbat lanen egile, ezagunak ditu Supazter xokoan eta Ixtorio Mixterio narrazio liburuak, eta gerran girotutako eleberri bat, PiarresKlasikoen Gordailuan irakurgai dituzu guztiok. Trebezia handiko idazlea, nahiz eta maila folklorikoan geratzen ziren gehienetan haren idazlanak. ipuina.eus webgunean bere  estiloaren eta gaien lanketaren adibide bat  badago, Bi makila bidean.

Abe 30 22

50 urte Jon Miranderen ilun-argitan

50 urte egin ditu abenduaren 28an Jon Mirande hil zela. Haren gainean esateko deus gutxi dagoela idatz genezake, baina bere testuek gauza berriak deskubritzeko aukera ematen dute, beti dago testuok modu diferente batean irakurtzeko parada. Euskal literatura modernoaren aitapontekoetako bat den Miranderen testuak dakartzagu, beraz, nork bere irakurketa egin dezan, edo bertzerik gabe letrok atzera ere goza ditzan, urteurren honetan.  Haur besoetakoa, eleberri erreferentziala; Klasikoen Gordailuan dauden poemak, Susak XX. mendeko poesia kaieretan antologia batean bildutakoak eta haietako 24ren edizio faksimile bat; bere gutunak; zenbait artikulu; eta hil berri den haren konplize Txomin Peillenekin ateratako Igela aldizkaria ere. Miranderen ilun eta argitan murgiltzeko aukera.

Abe 17 21

Baudelairek idatzi eta Lauaxetak euskaratutako Odol iturrija IbonRG-ren ahotsean

Aurten bete dira 200 urte Charles Baudelaire jaio zela (1821eko apirilaren 9an). Lirika modernoaren abiatzaileetako bat, hala bizitza nola obra erreferente ezinbestekoak dira literatura unibertsalean eta euskarara ere hainbat aldiz ekarri izan da, liburu osoak eta poema solteak; eta gurean Lauaxeta izan zen fusilatu aurretik Baudelaire poetaren lanak euskarara ekarri zituztenen artean aitzindaria. Euzkadi egunkarian argitaratu zen 1930eko urriaren 12an Odol iturrija poema euskaraturik.

Orain, IbonRG musikariak, pianoaz lagundurik eta Enrike Hurtado musikari eta programatzailea ondoan duela kantua osatu du Baudelairek idatzi eta Lauaxetak euskaratutako testuarekin.

Odol iturrija

Abu 12 20

Jose Mari Iparragirreren jaiotzaren 200. urteurrena

200 urte bete dira Jose Mari Iparragirre jaio zela. Urretxun sortu zen 1820ko abuztuaren 12an Euskal Herriak eman duen kantari ezagunenetako bat. Aro erromantikoen seme, Argentinara joan eta etorreran Madrilen, Europan, Euskal Herrian kantuak sortzen eta zuzenean eskaintzen dagoeneko gure ondare lirikoaren pieza garrantzitsuak direnak ondu zituen, gure poeta kantatuena bilakatuz. Kantuok seguruenik beste batzuen kalitate gorena ez badute ere,  herriaren sentimenduekin bat egiten asmatu zuen eta entzulearengana aise iristen diren letra eta melodiak dira. Bigarren mendeurren honetan, Hiriak haren kantu eta poemekin osatutako liburua, Olerkiak eta eresiak, eskaintzen dizuegu.

Ots 21 17

Ramon Intzagarairen Arrantzaleak

Otsailak 21 zituela jaio zen Ramon Intzagarai donostiar ez nolanahikoa, bere garaian eta gerotxoago ere Jarana zeritzan auzoan, kaian alegia, kaia portu zenean, baitzen sortu. Apaiztu eta luzera gabe izendatu zuten euskaltzain. Ganoraz ikasia zen latina, grekoa eta alemana, eta burutsuaren ospea zeukan. Berak maitetasuna zekarrela aipatu izan zuen beti, handia, euskararentzat, baina jakinduria gutxi. Harengana bidaltzen omen zuten euskaraz ikasi nahi zuen guztia, eta Integristen Zirkulutik deitu zioten euskarazko klaseak emateko. Badute bere artikulu askok, halako kutsu bat. Intzagarai atsegina egiten zaigu ordea kostunbrismoa egiten duenean, sortu zen kaiko gatza eta bixitasuna ageri baitu, dela pertsonaietan dela hizkeran. Gizonezkoak arrantzan edo tabernan baitaude, emakumezkoak agertzen dizkigu maiz, saregin edo arrain saltzaile, elkarren lehian eroslea atzitu nahirik… Emakume langileak dira, ez señoritak edo beatak, eta lotsagabeak ezin bestez, kaletarren artean nabarmen. Kontraste folkloriko honek lekukotza linguistiko eder bat ematen du ordea, Jarana zalapartariaren aberastasuna irain eta esamolde ironikoetan. Bazeukan Intzagaraik idazlearen eskua istorioak antolatzeko eta hizkeraren kontzeptu literario bat, lan jasoagoetan ere ezin hobekiago ageri dena,  Donosti Atalak poema jostalari zorrotzean bezala. Haren oroigarri, Arrantzaleak ipuintxoa eskaintzen dizuegu.

Abe 02 15

Hiriart-Urrutiren bi ipuin

Ehun urte, joan den hilaren 4an, Jean Hiriart-Urruti hil zela. «Bakotxak bere ofizio: apeza elizan, redaktorea bere gazetan», egin zuen aholku, zorrotz, Agosti Xahok behiala. Alabaina, errealitatearen aldakuntzak ez dauka etenik: politikan muturra sartutako sotanadun adina prakadun ezagutuko genuen elizkerian murgil. Zer esango zukeen gure Xaho maitagarriak Jean Hiriart-Urrutiren artikulu inpertinent eta errabiatiak irakurri ahal izan balitu? Jean Hiriart-Urruti, izan ere, nabarmen gailentzen da apezek egindako idatzietan eta politikaz idatzi duten kazetarietan: argudiatzeko ahalmena, eztabaidarako trebetasuna, irakurlea harrapatzeko xarma, ironia, lapur-nafarrera literarioaren erabilera herrikoia… Aski dohain badute Hiriat-Urrutiren artikulu ugariek gaur egun ere —urruntasunak ulerbera egiten gaitu— bere jarrera karka, ultra edo katopopulistaren azpian ageri duen idazle senaz goza dezagun. Bi adibide eskaintzen dizkizuegu, bata antologietan jaso izan dena, Makila ken, eta bestea makila oihalduna estakuru hartuta alegia politikoa osatzen duen lan bitxia, Har zazu parasola, sinadurarik gabe argitaratua, harenak bezala hartu izan diren beste lan asko bezala. Hau ere Hiriart-Urrutirena izan litekeela uste dugu, edo haren oso ondoko edo oso aldameneko jarraitzaileren batena. Zalantza txiki hori daukagu, osagarrietan ez baitu erlijioa erabiltzen, eta hau salbuespen handia luke.

Urt 01 12

Pernando Amezketarra dominio publikoan

Urtarrilaren lehena, Nazioarteko dominio publikoaren eguntzat izendatuta dago, izan ere, egun horretan berrizten da urtero dominio publikora igarotzen diren obren zerrenda. Eta gurean aurten, legeak eta arauak lege, Pernando Amezketarrak osatzen du zerrenda hori.
Gregorio Mujikak 1925. urtean argitaratu zuen Pernando Amezketarra eta Klasikoen Gordailuan osorik dago irakurgai.
Gregorio Mujika 1931. urtean hil zen Donostian, eta beraz bere lana aurten igaro da dominio publikokoa izatera. Nazioartean berriz, James Joyce irlandar idazlearen lanak edota Virginia Woolfenak dira, besteak beste, zerrenda horretara gehitu direnak, eta euskarari ekarriak ditugu horietako batzuk. Joyce eta Woolf 1941. urtean hildakoak dira. Hego Euskal Herrian hamar urte barru dominio publikokoak izango diren arren, Ipar Euskal Herrian aurtengo urtarrilaren 1etik dira jadanik, Espainia eta Frantziako legeak aintzat hartuta.
Aurrerantzean, Literatur Emailuetan urteko lehen albistegian dominio publikodun izaera eskuratu duten lanak gogoraraziko ditugu.

Uzt 08 11

Picauden hitz gozoak

Codex Calixtinusen Donejakue bidearen gida egin zuen Aymeric Picaudek XII. mende erdian, eta Nafarroatik pasa zireneko pasadizoak idaztean (barbaro halakoak gu!) euskarazko hainbat hitz batu zituen. Codex hori Galiziako Santiagoko Katedraletik ebatsi egin dutenez oraintsu, jakin dezazun euskarazko zein hiztegi tipiri buruz ari garen, Klasikoen Gordailuan duzu testua.

Eka 14 11

Hamaika pauso 12 ordutan

Duela hiru urte Axularren Gero, duela bi Mogelen Peru Abarka, iaz Jon Miranderen Haur besoetakoa eta aurten Ramon Saizarbitoriaren Hamaika pauso irakurriko dute Bilbon ekainaren 16an (osteguna) goizeko 8:00ean hasi eta etenik gabe, 12 orduko irakurraldian. Bilbo Zaharra euskaltegiak urtero antolatzen duen klasikoen irakurraldia izango da.

Abe 29 10

Lehen euskal liburuaren faksimile onena

Frantziako Liburutegi Nazionalaren Gallica Liburutegi Digitalak Bernard Etxepareren Linguae Vasconum primitiae liburuaren faksimilea eman zuen sarean 2010eko azaroaren 9an. François Morpain-en Bordeleko inprimategian 1545ean argitaratutako ale baten erreprodukziorik onena duzu, irakurtzeko bi moldetan eskainia: tamaina handiko iruditan alde batetik eta bestetik liburu simulazioa eginik.

Eka 09 10

Euskal idazleak operan

100 urte bete dira maiatzaren 31n Jesus Guridik eta Alfredo Etxabek Mirentxu opera estreinatu zutela Bilboko Campos Eliseos antzokian gazteleraz; eta hura gogoan Arriaga antzokian lau emanaldi egingo dituzte orain ekainean, baina ez noski Joseba Zubimendik 1934an euskaratu zuen Mirentxu libretoarekin. Euskarazko lehendabiziko opera Jose Antonio Santestebanek eta Serafin Barojak estreinatu zuten Donostian 1894an: Pudente. 1899an Bonabentura Zapirainek eta Toribio Altzagak Txanton Piperri eskaini zuten Donostian. 1900ean Felix Ortiz eta Pedro Mari Otañok Artzai mutilla Buenos Airesen. 1900ean Eduardo Mokoroak eta Emeterio Arresek Sentierak (Leidor) Iruñean. 1909an Zapirain-Altzagak Anboto Bilbon. 1909an Charles Colinek eta Etienne Decreptek Maitena Bilbon. 1911n Jose Maria Usandizagak eta Pepe Artolak Mendi mendiyan Bilbon. 1911n Resurrecion Maria Azkuek Ortzuri Bilbon. 1913an Mokoroa-Arresek Zara Tolosan. 1914an Resurrecion Maria Azkuek Urlo Bilbon. Beste bi opera ere egin zituzten Colinek eta Decreptek: Amatxi (1914) eta Semetxia (1917), lehena ez zen estreinatu eta bigarrena behin baino ez zen egin Donibane Lohizunen 1921ean.

Api 28 10

Buruxkak liburuaren mendeurrena

Aurten ehun urte dira Jean Etxepare medikuak Buruxkak liburua argitaratu zuela, 1910ean Toursko Mame inprimategian egina, aldizkarietan agertutako 23 artikulu bildu eta 2 berri idatzirik. Zabalkunde oso murritza izan zuen, zenbait irakurleri bi artikulu idatzi berriak gustatu ez-eta. Nor eskola-emaile / Zer irakats zen horietako bat, honela amaitzen zena: “Gobernamenduak ororen sakelatik atxik bitza mota guzietako eskoletxe andana bat (…) Apezak ken bitza eskolemailegotik, dela multzoan, dela bakarka”. Eta bestea Amodioa, Miarritzeko jatetxe bateko elkarrizketa honela abiatzen zuena: “Zer da, bazkari on batetarik lekora, emaztearekin gozatzeaz hoberik?”. Idazlea hil ostean, Buruxkak liburuaren bigarren argitalpena egin zen Piarres Lafitteren hitzaurrearekin 1936an Baionan, baina bi artikulu horiek gabe.

Urt 17 08

Laurent Diharasarriren lanak

Eliza katolikoa hain mugitua dagoen honetan, egoki iritzi dio Klasikoen Gordailuak Diharasarriren idazlanak eskaintzeari. Oraingoan, bada, haren Erlisionearen ixtorioa (1890) izeneko itzulpena dator lehendabizi, non munduaren hasieratik hona igaro diren sei mila urteen historia eskaintzeaz gainera, egungo egunean Elizak dituen “etsairik gaixtoenak” ere identifikatzen baitira. Giristino legea laburzki (1892) izeneko katixima gisakoan, bestalde, “Erlisionearen irakaspenik beharrenak” biltzen dira oro har. Azkenik, “laguntza berezi baten sari” idatzitako San Antonio Paduakoa (1897) lan hagiografikoarekin batera, Aphezen dretxoak eta eginbideak eletzionetan (1890) lantxo zoragarria dakarkigu Orzaizeko erretoreak. Aski garbi erakusten da bertan nola baliatu behar duten apaizek hauteskundeen bidea. Honela dio Diharasarrik, Erromako buruaren hitzak baliatuz: «Giristinoek sustengatu behar dituzte zuzentzat ezagutuak diren, eta Eliza katolikoaren alderdia atxikiko duten gizonak; eta sekulan, zer nahi arrozoin izan dezaten, ez zaiote haizu, hek utzirik, hautatzea erlisionearen kontrako gizonak». Epe laburrean orainaldi bilakatuko den etorkizunak esan beza!

Urt 15 08

Poli argitaratu zela 50 urte

Gazte literaturako gure klasikoetako bat da Poli pertsonaia, Augustin Anabitartek sortu eta orain dela 50 urte Kuliska Sortan argitaratu eleberrikoa. Honela aurkezten du narratzaileak lehen kapituluan hamabost urteko donostiarra: “Umezurtza zen, oso bizkorra mutila. Bazirudien –ezin litekeena– noizbait hogei urte izan eta, gehitu beharrean, gutxitu egin zitzaizkiola urteak. (…) Bihurria mutila; zer galarazi huraxe egin behar. Norbaitek, mendian behera, “agur, mutil” esaten bazion, ezta erantzun ere. Bera ez zen mutila. Bere adineko mutilak, guztiak gutxiesten zituen eta hutsagatik zartakoa eman. (…) Ahal izanez geroz, noiznahi jaten zuen, ez zuen otorduetako garai jatorrik; lo, edozein bazter ezkutuan. Inork begiak itxita ikustea nahi ez. Lana, nahi zuenean. Batzuetan, kaiko harrikatz puska haundiak zangoz bultzatuz uretara bota, gauez; eta hurrengo goizean larru-bizirik murgildu, harrikatza atera eta saldu egiten zuen. (…) Poli Donostian jaio beharrean, txinatarren artean jaio izan balitz, itsaslapurra. Oraindik pataria (kontrabadista) izan zitekeen”.

Urt 03 08

Jean Pierre Arbelbide, erlijio dibulgazioaren gailurra

Idazlari handi bat dakar aste honetan Klasikoen Gordailuak: Jean Pierre Arbelbide. Lafitteren arabera, haren euskara Axularrena berarena baino ederragoa omen da batzuetan. Iritzi eta gustu kontua izango da, jakina, baina dudarik ez dago XIX. mendeko erlijio dibulgatzaileen artean gailenetakoa dugula baxenafarra. Hala ote den ebazteko, hementxe dituzu haren bi obra handi: Bokazionea (1887) eta Erlisionea (1890). Aurrez sarean zegoen Igandea edo Jaunaren egunarekin batera, Arbelbideren obraren zatirik nagusiena biltzen dutenak.

Agenda

Efemerideak

Kritikak