Urt
12
20
Literatura unibertsaleko kontakizun ezagunenetako bati ematen dio buelta Haruki Murakami idazle japoniarrak. “Esnatu zenean, itxuraldatu eta Gregor Samsa bihurtua zela ohartu zen” esaldiarekin hasten da Samsa maiteminez narrazioa. Eta atzera itxuraldatutako Gregor Samsaren gizakiratze berriaren fikzioa egiten du. Idazle japoniar arrakastatsuaren ipuin gozagarri hau ekarri du euskarara Ekaitz Sirvent Auzmendik, Murakamiren jaiotza egunez, urtarrilak 12, eskaintzen dizueguna.
Aza
12
19
68 urte bete zituen egunean, 2004ko azaroaren 12an, hil zen Lucia Berlin idazlea, duela hamabost urte. Bere literaturak egoki islatzen duenez, maizenik bere bizitza abiapuntu edo begiratoki baitu, 360 gradukoa izan zuen bizimodua, orain goian, orain behean, albo batean orain, gero bestean; baina bizitzen, gelditu barik. Irakurle eta kritikaren ezagutza berandu xamar ezagutua, azken urteotan izan du oihartzuna haren obrak Europan, Manual For Cleaning Women ipuin-bildumak batez ere. Liburu horretako hiru ipuin dakartzagu, Ainhoa Mendiluze Ormaetxea eta Isabel Etxeberria Ramirezek euskaratuak, idazle handi honen sormenaz gozatzeko lagin eder askoa.
Abu
18
19
1944ko abuztuaren 18an zendu zen Jacques Roumain idazle eta politikari haitiarra. 37 urte baino ez zituen, baina ordurako obra poetiko eta literario sendoa uzteaz gain, erreferentzia bihurtua zen bere herriko gizartean. Haitiko Alderdi Komunistaren sortzailea, antiinperialismoa eta behartsuenen defentsa ardatz izan ziren haren jardun politiko eta literarioan. Hil zirela 75 urte bete diren honetan, 1945ean kaleratu zuen Ebano zura (Bois d’ébène) poemategiko Preludioa ekarri diogu euskarari.
Abu
13
19
1946ko abuztuaren 13an zendu zen zientzia fikzioaren eremuan aitzindarietakoa dugun H.G. Wells idazle, kazetari eta soziologoa. Bestelako idazlanik badu ere, alor zientifiko eta zientzia fikzioarenean zehazki lortu zuen ospea, bereziki bere burua ikusezin egitea lortutako Griffin pertsonaia protagonista duen Gizon ikusezina eleberriarekin. Miren Arratibelek euskaratua, Literatura Unibertsala bilduman kaleratu zen 1997an.
Uzt
21
19
50 urte uztailaren 20/21ean Neil Armstrong eta bere espediziokideek Ilargia zapaldu zutela. 50 urte, beraz, haien bandera han jartzeaz bat, guztion begietan iltzatu zutela. Espazioko lasterketa deituaren puntu gorenetako bat izan zen, urte batzuk lehenago Sobietar Batasunak gizakia lehen aldiz orbitan jarri izana bezala, koheteak, Laika zakurraren txango espaziala… Ilargiarena bezala, lasterketa horren alderdi bakar bat gogoratu eta erakusten den egunotan, gertakari hark, gertakari haiek urte haietan gure letretan izan zuten islaren ale bakan batzuk elkartu ditugu. Gehiago izango dira, jakina, baina hona hemen bost: A. Letek Karmel aldizkarian argitara emandako olerkia, espazioaren konkista fedearen teleskopiotik begiratzen duena; Ayalderen kronika bat, Sputnika aipatuz; Orixeren Beti dantza poema, bere azken poema omen, Pioner V.a eta ni azpizenburua duena; Txillardegiren Kosmodromo ipuina eta artikulu bat; eta azkenik Xalbadorren Mendian galdu direneri, hizketagaia beste bat izanik ere, ilargiratzea aipagai duena
Uzt
19
19
Roberto Fontanarrosa El Negro idazle eta umoregile grafiko argentinarra izan zen. Rosarion jaio zen 1944an eta bertan hil 2007ko uztailaren 19an. Haren bokazio artistikoa 60ko hamarkadan hasi zen marrazkilari komiko gisa, eta Boogie koipeztoa eta Inodoro Pereyra bezalako pertsonaiak nabarmentzen dira bere biñeten artean. Baina literatura ere landu zuen eta literaturan futbolaren pasioa erakusten digu. Rosario Central taldearen zale sutsua izanik, umorez betetako parodia biziak eskaintzen dizkigu bere ipuinetan. Hona hemen haietako bi, Xabier Bovedak euskaratu eta Idatz & Mintz aldizkarian emanak.
Uzt
12
19
1904ko uztailaren 12an jaio zen Pablo Neruda idazle txiletarra. Literatur Emailuetan eman izan ditugu haren poemak, hala literatur aldizkarietan argitaratutako poema solteak nola Amodiozko hogei poema liburu osoa. Efemeridearen harira, beste bost dakartzagu gaur, Xabier Bovedak euskaratuak eta Idatz & Mintz aldizkarian plazaratuak 2015ean, poetaren bost liburutako lagin bana eskainiz.
Uzt
08
19
Hogeita hamasei urte zituela, 1972ko uztailaren 8an hil zuen Mossadek Gassan Kanafani idazle palestinarra. Israeldarrek 1948an haien lurrak okupatu eta familia Libanora erbesteratua, idazletza eta kazetaritza gaztetandik landu zituen Kanafanik, hainbat aldizkaritan jarduna, oso epe laburrean literatur lan inportante bat emana, bere herriaren eskubideen aldeko ekintzailetzan FPLP alderdiaren fundatzaileetakoa. Literatura palestinar eta arabiarrean mugarri bat izan zen Gizonak eguzkitan eleberria, 1963an argitaratua, eta haren atal bat euskaratu zuen Iñigo Aranbarrik, eta Susa aldizkarian plazaratu 1993an. Hona hemen.
Eka
09
19
XX. mendeko egile esperimental garrantzitsuenetakotzat jotzen da Ernst Jandl idazle austriarra, 2000ko ekainaren 9an hil zena. Tradizio dadaistan hasia, hitz-jokoak, esperimentatzea, umorea… izan dira bere lanaren, batez ere poesiaren, ezaugarri nagusiak. Antzerkia eta opera ere idatzitakoa, Iñigo Astizek eta Samara Veltek euskarara ekarri dituzten hamar poemotan testuen edukiak bezainbat antolamenduak ere duen garrantzia nabari daiteke.
maiatza
03
19
1919ko maiatzaren 3an jaio zen Pete Seeger kantari estatubatuarra. Mundu osoan oihartzun egiten du bere kantagintzak eta Euskal Herrian ere sonatuak izan ziren bere kantu eta aldarriak. Duela bost urte hil zenean 13 kantu euskaratu zituen Josu Landak eta Emailu batean eman genituen; beranduago, Harkaitz Canok ere 13 kantu euskaratu zituen Lou Topet kantariaren proiektu baterako. Pello Zubiriak Zaborra kantua euskaratu zuen 2003an.
Api
26
19
1937ko apirilaren 26an bonbardatu zuten Gernika. Eta idatzi zaio Gernikari. Idatzi dute euskal idazleek, eta idatzi ere munduan barrena. Faxisten bonbek suntsitutako Gernikan bertan atxilotu zuten Lauaxeta ere, handik lasterrera fusilatu Gasteizen. Gernikari idatzitakoak ekarri gura izan ditugu, gogoratu, eta irakurleari eskeini.
1987ko apirilean Susa aldizkariak Gernika ale berezia plazaratu zuen eta bertan Jose Luis Otamendik, Iñigo Aranbarrik, Mikel Antzak, Edorta Jimenez, Xabier Mendiguren edo Xabier Montoiak. Nazioarteko idazleen lanak euskaratu eta gerrari lotutako pasarte literarioak argitaratu zituzten.
Poetek Lauaxetari
Esteban Urkiaga Lauaxetari ere asko dira idatzi dioten poetak: Salbatore Mitxelena, Gabriel Aresti, Bernardo Atxaga, Ibon Sarasola, Xabier Montoia, Iñigo Aranbarri, Omar Nabarro, Koldo Izagirre eta bestek idatzitako poemak batuak dauzkagu Lauaxeta fusilatu zuteneko 80. urteurreneko albiste honetan.
Herioaren hegala
Iñigo Aranbarri idazleak hitzaldi berezia prestatu zuen 2012an Durangon burutu zen Literatura Eskolarako. Eta hitzaldia liburu bezala argitaratu zen gero. Isiltasunari ostutako testuak aipatzen ditu berak. Bonbapean sortutako literatura batzen du testuak. Munduan izan diren Durango eta Gernika ezberdinak.
Gunter Grass eta Eduardo Galeano
2015eko apirilaren 13an zendu dira bi idazle handi, Eduardo Galeano eta Gunter Grass. Hiltzeko egunaz gain, badute beste elementu komunik: biek izan zuten aipagai Gernikako bonbardaketa. Nire mendea liburuko pasarte batean Grassek, eta Ispiluak eta Boca del Tiempo liburuetako banatan Galeanok. Hementxe eskaintzen dizkizuegu hirurak.
Susako liburuetan
Xabier Montoiaren Gasteizko hondartzak liburuan Ikatza bezain beltz ipuina , Edorta Jimenezen Kilkerren hotsak nobela eta bereziki 9. kapitulua, Lutxo Egiaren Paperezko hegazkinak nobelan Gernikak protagonismo berezia du pasarte honetan. Koldo Izagirreren Parisen bizi naiz poema liburuko Bilbo horrela hasten da: erre dugula gernika / irratian peredika / beraiek eta hitleranoek / egin dutena erdika hegazkinak hor inguru / alarmek jo dute ulu / gernika ketan utzita orain / bilbo daukate helburu.
Api
15
19
Apirilaren hasieran 25 urte bete dira Ruandako genozidioa abiatu zela. Hiru hilabetez, 800.000 pertsona hil zituzten tutsi eta hutuena baino areagokoa izan zen gatazkan, potentzia kolonialen baimenarekin. 1998an «Rwanda: écrire par devoir de mémoire» ekimena egin zuten 10 idazle afrikarrek, eta horren harira genozidioari buruzko lehen eleberria osatu zuen Boubacar Boris Diop idazle eta kazetari senegaldarrak: Murambi, le livre des ossements. Efemeridearen karietara, liburuko bi kapitulu dakartzagu, Mikel Elorzak euskaratuta.
Urt
19
19
Joan Brossa (Barcelona 1919-1998) poeta guztiek eta aditu guztiek esan bai baina egiten ez dutena bururatu zuen magoa izan genuen, poesia edonon egon litekeela erakutsiz: paperean irakurtzeko poemak, kalean edo paretan edo koadroan ikusteko poemak, taula gainean antzezteko poemak, lorategietan ibiltzeko poemak… Zehazki eraikitako soneto bikainak landu izan arren, era guztietako sortzaile honek askatasuna du ezaugarri nagusitzat, ikuspegi berri bat dakar poesiarako traba akademikoak zein fisikoak apurtuta (Marcel Duchampen baimenarekin). Poesia sormenaren ekintza librea da Brossarentzat, eta kontrabandistaren azturak ditu diziplina batetik bestera egiteko geure garuneko ordena estetikoaren mugazainak tronpatuz. Liburua arte eremu bat izan liteke, abezedarioa zeharraldatu egin litezkeen zuhaitzak dira, treneko tiketa gutun edo aldarri bihurtzen ahal da. Poeta delako bilatzen du idatzitako hitzaz haratagoko poesia, ironia gozoz esan ohi zuen bezala poema literarioak izaten direlako maiz poesia gutxien dakartzatenak. Hizkera desberdinak nahasiz, Marx eta Mallarme artean, Joan Brossak ikusgarritasun handia eman zion, bere herriko mugez haraindi ere, XX. mendeko bigarren erdian Katalunian eta katalanez egindako poesiari. Koldo Izagirrek itzulia, mostra txiki bat antolatu dugu beti jende xehearen aldeko jaidura izan zuen begi-belarrizko poeta oso hau jaio zeneko ehungarren urtehurrenean.
Urt
15
19
Duela 100 urte, 1919ko urtarrilaren 15ean hil zuten Berlinen Rosa Luxemburg. Alemaniako eta oro har munduko sozialismoaren erreferenteetako bat izan zen Rosa Luxemburg pentsalari, militante eta emakumea. 2018an argitaratu ditu Katakrak-ek Kartzelako gutunak Sophie Liebknechti. Liburuak, Luxemburgek espetxetik bidalitako gutunez gain, hitzaurre (Amaia Lasa, testuon itzultzailea) eta hitzoste bat ditu (Ignazio Aiestaran), eta Ordena gailendu da Berlinen testua, hil bezperan idatzitakoa, haren testamentutzat har genezakeena. Mendeurrenean, liburu horretako sei gutun eta azken testu hau dakartzagu. Iraultzari buruz Rosa Luxemburgek dioen bezala, berari buruz ere nolabait esan ahal izateko: Izan nintzen, banaiz eta izango naiz.
Abe
30
18
Duela 50 urte, 1968ko abenduaren 20an, zendu zen John Steinbeck. XX. mendeko AEBetako idazle handietarik bat, gizarte estatubatuarraren erretratugile zorrotza izan zen, langile eta nekazarien munduarena, bi kostaldeen artean dagoen eremu zabaleko biztanleena. Horren adibide duzu Krisantemoak ipuina (The Chrysanthemums, 1937), Steinbecken narrazio bikain bat. Mikel Elorzak euskaratua eskaintzen dizuegu.
