Urt
27
16
Iragan mendeko 60ko hamarraldiari zegokion moldean argitaratu zuen Juan Mari Lekuonak bere lehen poema sorta: ziklostilean, hots, langileek beren testu klandestinoak ateratzen zituzten apaltasun berean, multikopistaz, idazteko makina arruntetik folio arruntera. Mindura gaur (Donostiako Apaiztegia, 1966) euskal gizarteak bizi zuen krisiaren isla dugu gaiez eta egileak gaiekiko daukan jarrera aurrerazaleaz: jainko bat ukatzen du jainkoa bilatzeko, bilaketa horrek justizia soziala du ezinbesteko. Garrasirik ez ordea, apaltasuna nagusi, ideiak sakon, baretasun indartsu bat, sentimenduek erroa luze. Apaiztasuna bizi du eta apaiztasuna dario. Hori ez da arazo poetika bat egiteko («Jainkoa hil da» poema luzea dukegu froga), baina poemaren kalterako izan liteke apaiztasuna zeharrez ageri denean, apaizkeria ageri denean (lana eta fabrika hartzen ditu ahotan, baina ez langilea, pobrea baizik; ez du emakumea, emakumearen bekatua alegia, epaituko, barkatu baizik…). Hizkera poetikoari dagokionez, gustu ona hitzen eta irudien hautuan, erritmoaren grazia, ahozkotasunaren hurbila, orduantxe sortzen ari zen kantagintza herrikoi eta kultu baterako eredu. Joan den abenduan 10 urte Juan Mari Lekuona hil zela, duela 50 urte argitaratutako poema haiek ekarri nahi izan ditugu akordura, lekuko ez ezik protagonista ere badirelakoan.
Urt
10
16
Bizi-grina, bizi-poza, bizi-gatza dastatuko dugu Juan Bautista Bilbao Batxiren kronikak irakurriz: lotsa gutxikoa kontaeran, umorekoa jarreran, herrikoia idazkeran. Izatez ere, horrelakoa zen: ekina, alaia, eskuzabala. Horregatik zuen idazlerik begikoena Kirikiñok zuzentzen zuen Euzkadi egunkariko euskal ataleko kronikarietan. Horregatik eta Lehen Mundu Gerran lerro batetik bestera zebilelako gure armadoreen kapital metaketa azkartzen urpekontzi doixtarrez beteriko Atlantikoan. Batxiren gaiak, lehortar hutsa izan balitz, hizkuntza eta aberria ziratekeen. Baina marinela ere bazenez, portuz portu ikusten zuena hartu zuen kronikak egiteko estakuru: tipoak, tabernak, munduko aurrerapenak, gosea, gerraren ondorioak… Idazle sen aparta zekarren gazte honen abenturak eta idatziak hainbat joan-etorri egina zen itsasoan amaitu ziren oraintxe 100 urte. Oroi eta omen, Batxi Kirikiñorenean izenaz lotu ditugu maisu zaharrak ikasleari eginiko aipamenak.
Urt
09
16
Urtarrilaren 9an 150 urte sortu zela liburutegiko zuzendari, margolari, argazkilari, idazle, Euskal-Erria aldizkariko zuzendari izan genuen Donostiako burgesia euskaltzalearen eredu hau: Frantzisko Lopez Alen. Beste askok bezala, gure hizkuntza ederraren alde eta gure kontzientzia zatarraren aurka erdaraz egin zituen proklamen arabera, behar zukeena baino zatiaz gutxiago eman zigun euskaraz. Seguru aski, «behar zukeena» esatea gogortxoa da hiriko kronikaria ere izan zela egiten badugu kontu, titulu horrek, ezinbestez, hiriaren historia hizkuntza nagusian ez baina hizkuntza ofizialean idaztera (ezin konta ahala artikulu) behartu bide zuen. Esan dezagun, bada, seguru aski «nahi zukeena» baino gutxiago eman zuela euskaraz. Arbasoen hizkuntza maitagarrian idazteko, lehiaketak zeuden. Mordoa irabazi zuen. Bertso multzo horrek estali egin du zenbait perla, hala nola gaur eskaintzen dizuegun Ez gerrarik, gure ipuingintza modernoaren abiatzeko urrats garrantzitsuetako bat. Frantzisko Lopez Alenek bazeukan eskua prosa lantzeko, eta are fikziozko prosa. Tamalez, ordea…
Urt
06
16
111 urte datorren urtarrilaren 9an Louise Michel hil zela. Adimentsua, landua eta bihotz onekoa, irakaskuntzan aurkitu zuen betetzeko lanbidea. Uko egin zion ordea Inperioak eskatzen zuen leialtasun zinari, eta eskola libre bat ireki zuen. Poemak argitaratzen hasi zen, eta Pariseko literatur zirkuluak ezagutu zituen. Langileen aldeko bazkunetan jardun zuen, eta Pariseko Komuna izango zenaren aurrekarietan eta matxinadaren gogorrenean borrokatu zen (1871), hala azpiegituran nola karrikan bertan. Deportatu egin zuten Kaledonia Berrira 1873an, eta han sendotu baino ez zitzaizkion egin zigorrera eraman zuten ideiek: hil arterainoko militantea eta idazlea izan genuen. Iraultzaile anarkistaren ereduetako bat bezala aitortua bada ere, ez da hain aipatua idazle gisa. Klasikoetako bat da, bai, baina «literatura politikoan». Horregatik ekarri nahi izan diogu euskarari, idatzi zituen memorietan une historiko baten zuzeneko testigantza emateaz gain kalitate estilistikoek eta idazkeraren indarrak —hautatu dugun pasartea froga— «klasikoa» bihurtzen dutelako besterik gabe, gure ustez. Emakumezkoa izateak esplika lezake zer edo zer bihotz oneko bazterketa hau.
Abe
28
15
Hogeita hamar urte zituela, eta SESBeko polizia sekretua segika, bere buruaz beste egin zuen Sergei Jeseninek 1925eko abenduaren 28an, duela 90 urte. Hantxe amaitu zen XX. mendeko poeta errusiar handietako baten bizitza laburra. Sentiberatasun handiko poemak idazten hasia, erromantiko errusiarren ondorengo, ildo modernoagoetara lerratu zen San Petersburg (orduan Petrogrado, eta gutxira Leningrado) eta Moskura aldatu zela. Roberto Serranok eta Juan Ramon Makusok haren zazpi poema euskaratu zituzten Senez aldizkariko 41. zenbakirako egindako artikulu batean. Haiek eskaintzen dizkizugu, Itxaro Bordak 1986ako Maiatz-eko 12.ean euskaratutakoarekin batean.
Abe
27
15
Hamar urte Lurdes Iriondo joan zitzaigula abenduaren 27 batean. Kantari gogoangarriak bazeukan alderdi isilago bat, marrazkigintza, bere bizi osoan nola edo hala beti emana egon zen hezkuntzarako bokazioan gauzatu ahal izan zuena: urteetan izan genuen Urnietan ikastolako umeen plastika irakaslea eta herriko haur guztien animatzailea. Baina kantaria izanik, kantutegi tradizionala baliatu izan zuen sarritan marrazkia, margoa eta dantza bat eginda ipuinak zein antzerkiak moldatzeko. Lan asko idatzi zituen taularako, hala herri ipuinak egokituz nola beregizkoak sortuz, Urnietan bertan antolatu zuen Buruntza gaztetxo taldeak joka zitzan. Tamalez, argitaratu gabe diraute Lurdes Iriondoren lan plastiko zein literario gehienek gaur egun ere. Haur eta gazteentzako liburugintza hain urria zen garai haietan, garrantzi berezia izan zuten urnietarra bezalako langile eredugarrien ekarriek. Guztizko artista honen Hego Haizearen ipuinak (Gero, 1973) eskaintzen dizuegu aste honetan.
Abe
26
15
Ehun urte abenduaren 26 batean Sebastian Salaberria jaio zela. Umezurtz, morroi, bertsolari amateurra, klase apaleko euskaldun arrunta. Gerra heldu eta anaia “bestek esanda” Bilbora alde egina, abertzaleekin. Sebastian Donostian geratu, gerra berehala bukatu eta libratuko zelakoan. Kukuak oker jo: frankotarrekin frentera. Gatazkaren irudi familiarra, “anaiarteko” gerra. Horixe da Salaberriak kontatu zuena Neronek tirako nizkin (Auspoa, 1964) nobela xalo eta xumean. Oker ez bagaude, Hegoaldean euskaraz publikatu zen 1936-39ko gerraren aurreneko lekukotza izan zen, eta Agora Saria irabazi zuen 1964an bertan. Ahozko euskara eta intriga ederki mailakatzea aipatu zuen epaimahaiak. Ordurako euskal nobelagintza egina zen urratsik modernitatera: Etxaideren saio historikoak, Loidiren nobela beltz ospetsua, Txillardegiren lan existentzialak… Sebastian Salaberriak, ordea, testigantza ekarri zuen garaiko zentsurak onartzen ahal zuen xalo-xumean, eta literatura kultua iristen ez zen publikoa ere bereganatu zuen. Bertsolariek bertso-paperak ez ezik bestelakoak ere egiten ahal zituztelako froga. Eta Antonio Zabala hauspoari eragiten.
Abe
16
15
Parisen jaio, umea zelarik gurasorik gabe geratu, Ingalaterran osaba batek ez oso samur hazi, totel samarra izanik eskolako lagunen trufabide, William Somerset Maugham kondenatua zirudien sufritzera. Baztertu askok bezala, idatzian aurkitu zuen bere burua erakusteko modua, eta berehalako arrakastak, antzerkian bereziki, bizimodu eroso bat ekarri zion. Batera eta bestera bidaiatu zuen, Ingalaterra Handiaren inperioaren dekadentzia ikusi ahal izan zuen bertatik. Mendebaldeko irakurleari exotikoak zaizkion gertalekuetan kokatu zituen ipuinak eta nobelak. Fededun liberala eta moralista pragmatikoa bezala azaldu zen hainbat gaitan, tolerantea esango genuke gaur egun, eta bere istorioak axalekoak direla esan izan dute irakurle zorrotzek. Baina Maughamek dohaina zeukan kontatu nahi zuena indarrez eta ekonomiaz emateko, eta errealitatetik harturiko pertsonaiak azaldu zituen beti. Ez da ahanztekoa, bestalde, bere ironia baitezpadako tresna izan zuela ingelesen kolonia-ondoko mundua erakusteko. Somerset Maugham ipuinlari, nobelagile, antzerkigile, bidaiari eta espioi handia hil zela berrogeita hamar urte direnez abenduaren 16an, entresaka labur bat eskaintzen dizuegu haren Idazle baten oharrak obratik (A writer’s notebook, 1949).
Abe
11
15
Latinoamerikako literatura Europako literaturen luzapena izan urte askoan, eta Europako irizpideen arabera izan zen irakurria eta sailkatua ere. Horren arabera, parnasianismoan sartu behar genuke Gilka Machado formaren zehatzez, eta sinbolismoan irudi eta lotura ilunen harremanez. Alabaina, Machado intimitatearen aldarria egin zuen, sentsualitatearen kantua. Zehaztasun formalaren eta ausardiaren arteko nahaste artistiko honek iraunarazi du bere poesia egundaino. Letretako Akademiaren araudia aldatu zuten berarentzat, baina Gilkak uko egin zion erakunde hartako lehen emakumezkoa izateari. Kritika moralista guztien gainetik, poeta handiaren izena eta ospea irabazi zuen bizi zelarik. Plazer erotikoaren eskubide literarioa ekarri zuen Brasilgo literaturan, eta bere hiru eredu eder ekarri ditugu guk geurera Nire aintzagarrizko bekatua obratik (Meu glorioso pecado, 1928), literatura brasildar burujabe bat abiatu zutenen arteko poeta honen akorduz.
Abe
02
15
Ehun urte, joan den hilaren 4an, Jean Hiriart-Urruti hil zela. «Bakotxak bere ofizio: apeza elizan, redaktorea bere gazetan», egin zuen aholku, zorrotz, Agosti Xahok behiala. Alabaina, errealitatearen aldakuntzak ez dauka etenik: politikan muturra sartutako sotanadun adina prakadun ezagutuko genuen elizkerian murgil. Zer esango zukeen gure Xaho maitagarriak Jean Hiriart-Urrutiren artikulu inpertinent eta errabiatiak irakurri ahal izan balitu? Jean Hiriart-Urruti, izan ere, nabarmen gailentzen da apezek egindako idatzietan eta politikaz idatzi duten kazetarietan: argudiatzeko ahalmena, eztabaidarako trebetasuna, irakurlea harrapatzeko xarma, ironia, lapur-nafarrera literarioaren erabilera herrikoia… Aski dohain badute Hiriat-Urrutiren artikulu ugariek gaur egun ere —urruntasunak ulerbera egiten gaitu— bere jarrera karka, ultra edo katopopulistaren azpian ageri duen idazle senaz goza dezagun. Bi adibide eskaintzen dizkizuegu, bata antologietan jaso izan dena, Makila ken, eta bestea makila oihalduna estakuru hartuta alegia politikoa osatzen duen lan bitxia, Har zazu parasola, sinadurarik gabe argitaratua, harenak bezala hartu izan diren beste lan asko bezala. Hau ere Hiriart-Urrutirena izan litekeela uste dugu, edo haren oso ondoko edo oso aldameneko jarraitzaileren batena. Zalantza txiki hori daukagu, osagarrietan ez baitu erlijioa erabiltzen, eta hau salbuespen handia luke.
Aza
12
15
Ehun urte azaro honen hamabian Roland Barthes semiologo handia sortu zela. Oroigarri, orain hirurogei urte xuxen idatzi zuen Frantziako Turra epopeia gisa izeneko artikulua ekarri dugu (Le Tour de France comme épopée, 1955) laster osatuko zuen liburu ospetsuan ere argitaratua (Mythologies, 1957). Obra honetan Barthesek zorroztasunez eta ironiaz ikertu zituen garaiko gizarte frantsesaren mito nagusiak: sukaldea, DS Citroena, ardoa, Abbé Pierre… Mitoa, izan ere, komunikatzeko tresna dugu, baina mezu zehatza daukan tresna, historiaren une jakin batean gizarte jakin bati zuzentzen zaionez: mitoaren muinean dago alderdi ideologikoa. Hitzen naturaltasuna inposatua dela erakusten digu Barthesek, horretarako direla hain zuzen mitoak, adierazteko eta jakinarazteko, ulertarazteko eta bortxaz nagusitzeko. Baita, bidenabar, estalgarri dotore bat pausatzeko ere oinarriaren gainean, alegia, mitoa sustatzen duen antolamenduaren zinezko helburuak ezkutatzeko.
Aza
02
15
Berrogei urte azaroaren bian Pier Paolo Pasoliniren gorpua Ostiako hondartzan azaldu zela. Nekez argituko da haren heriotza: gorroto handiak bildua urteetan, eta ikerketa arriskutsu batean abiatua Mattei aferan. 1968 urte mitikoan estatuaren egiturak astindu zituen mugimendu handia sortu zen Italian, Ezker Berria esan izan zaiona, alderdi komunistaren ildo kontserbadorea agerian utzi zuena. Pasolinik itxaropenez eta begi zorrotzez jarraitu zituen belaunaldi gazteen borrokak, Scritti corsari liburuan bilduko zituen artikuluetan bere iritzi beti librea emanez. Horietako bat ekarri dugu oraingoan, Ile luzearen aurka (Contro i capelli lunghi,1973), Pasolini politikoa, pentsalaria eta semiologoa ederki islatzen duelakoan, alegia, Pasolini ezezagunena. Ez haatik makalena.
Urr
19
15
Oroz gain, gaztetasunaren eta emetasun erreboltatuaren ahots poetikoa dugu Edna St. Vincent Millay, sentibera, indartsu eta iradokitzaile. Xalotasuna eta sakontasuna baliatzen ditu, molde modernoak eta arkaikoak nahasten ditu emaitza harrigarritan. Tristura, heriotza, maitasunaren gazi-gozoa, natura hartu izan zituen kantagai. Intimista eta aldi berean munduari irekia, poema militante asko idatzi zituen Italia eta Espainia faxistak salatzeko, baina Lidiceren hilketa gailentzen da sail honetako poemetan (The Murder of Lidice, 1942), naziek Txekoslovakiako herrixka hartan egindako sarraskiaren dolua eta urradura. Aipatu xalotasunaren eta sakontasunaren eredu, molde klasiko eta modernoen adibide, Harpa ehulearen balada proposatzen dizuegu: amaren inmolazioa semearen alde… Lirikotasun jantzian, pobrearen patu madarikatua.
Urr
11
15
1925ean jaio zen narradore hegoafrikarra, Alex La Guma. Bere herrian zenbait aldiz atxilotua izan ondoren (1956an Mandelarekin batera, eta gehiagotan), 1966an joan egin zen Hegoafrikatik. African National Congress-eko ordezkaria zen, La Habanan, 1985ean hil zen unean, gaur 30 urte. Susa argitaletxeak argitaratutako Bake Zibila liburuan haren narrazio bat, Kafea biderako, euskaratu zuen Eduardo Mataukok, 1989an. Urtebete lehenago, Marginalia saioan, Joseba Sarrionandiak La Gumari buruzko artikulua ondu zuen, Harrizko herria, idazle presoaren testuak —protagonista ere idazle presoa— tartekatuz. Irakurgai ederrak biak.
Urr
09
15
Hirurogeita hamar urte aurten, Mario de Andrade hil zela. Aldi luze honetan ahaztu samarra egon da, bere azken urteetan esan ohi zuena —«Ez dut idazten 1985ean aipatua izateko»— zigortu beharreko harrokeria izan balitz bezala. Mario de Andrade ordea bere garaian eragiteko bizi izan zen: jaioa zen burgesia dirudunaren atzerakoia borrokatu zuen literaturan, musikan, estetikan eta kulturaren kontzeptuan. Abertzaletasun berri bat aldarrikatu zuen, herri kultura baliotan jarriz hala korpus teorikoan eta literatur lanetan (Macunaíma nobela ezaguna eredu), nola erabaki praktikoetan Sao Paulo hiriaren Kultura Departamendutik. Brasildar xehe eta anitza ikusten zuen nortasun nazionalaren oinarri Brasil «Nazio kultuen multzoan sartu ahal izateko». Manuel Bandeira eta Carlos Drummond de Andraderekin ekarri zuen modernismoaren espiritua eta Mario de Andraderen beraren ikuspegi nazionala ederki islatzen duten bi poema eskaintzen dizkizuegu, Aurkikuntza eta Burgesaren laudamena, urriak bederatzi zituela jaio zela estakuru.
