Mar
24
11
Marinel zahar batek eztei-festa batean kontatutako istorioa da Samuel Taylor Coleridge idazle ingelesaren Marinel zaharraren balada. Behinola hegoalderantz abiatu zelarik ontzi batean, galarren gupidagabe bat heldu zitzaien. Indar suntsitzaile haren erdian, hala ere, patu onaren txori albatrosa agertu zen eta berarekin hego haize lasaigarria ekarri zuen popa aldetik. Egun batzuk geroago ordea, zorte txarrez, marinelak hegaztia hil egin zuen balezta-geziz, eta harrezkero suertatutako atsekabeak jakingo ditugu. Balada hau 1798an argitaratu zen lehen aldiz Lyrical Ballads bilduman, Joseba Sarrionandiak euskaratu zuen 1995ean.
Mar
17
11
Egun Ukrainan den Brody hiri Galitziakoan jaio zen Joseph Roth 1894an. Alemanez idatzi izan zuen beti. Radetzkymarsch (1932) nobela da bere liburu ezagunena. Hitler kantziler egin zen egun berean Rothek ihes egin zuen Austriatik Frantziara eta Parisen hil zen 1939an. Matias Mugikak euskarara ekarri zizkigun Edale santuaren kondaira eta Hiltzaile baten aitormena (Igelak plazaratuak 2001ean eta 2003an), baina lehenago Edorta Mataukok itzuli zuen Leviatana (Susa, 1998), orain sarean osorik eskaintzen dizugun hauxe. Zortzi kapituluko nobela laburra da, Nissen Piczenik koral saltzailearen istorioa kontatzen duena. Lehen aldiz Der Korallenhändler izenburuarekin zatika agertu zuen 1934an Parisko aldizkari aleman batean, eta liburu moldez Roth hil ondoren 1940an atera zen Amsterdamen, haren azken liburu gehienak argitaratu ziren hirian.
Mar
09
11
First Impressions izenburuarekin 1797an amaitu zuen Jane Austenek bigarren eleberriaren izkribua, baina editoreak ez zuen aintzat hartu. Hamabost urte geroago, berridatzi eta titulua aldaturik, 1813an argitaratu zen Harrotasuna eta aurrejuzkuak, ingeles literaturako amodiozko nobela ezagunena. Ezkontza da istorioaren motorra; lehen inpresioak okerrak izaten dira, horixe du gaia; eta Elizabeth Bennet protagonista (baita ere Fitzwilliam Darcy aberats lotsatia). Sonatua da nobelaren estreinako esaldi guztiz ironikoa: “Mundu zabalean aho batez onartutako egia da, fortuna handiaren jabe den gizon ezkongai batek emaztearen bila ibili behar duela”. 1940an Robert Z. Leonardek film bihurtu zuen, Greer Garson eta Laurence Olivier aktoreekin, eta Jane Murfin eta Aldous Huxleyren gidoiaz.
Mar
02
11
Bigarren mendeko idazle erromatar garrantzitsuena izan zen Apuleio, sortzez berberea. Metamorphoses da bere lan ezagunena, Urrezko astoa izenburua ere ematen zaiona, 1996an Juan Kruz Igerabidek eta Anjel Lertxundik euskaratua. Zatika ondutako nobela pikareskoa da Urrezko astoa, magiak liluratuta daukan Luzio gazteak protagonizatua. Liburu hau irakurtzen hasi aurretik (eta hor barnean den Kupidoren eta Psikeren istorioari ekin baino lehen), badaezpada ere komeni da larrosa batzuk edukitzea inguruan; izan ere, noizbait asto bihurtzen baldin bazara, aski omen da arrosa batzuk marruskatzea asto izateari uzteko.
Ots
24
11
Frantzisko Apalategik dozena bat urtez jardun zuen, 1922an hasita, karlisten eta liberalen arteko bigarren gerrako soldaduen testigantzak biltzen, eta haietako batzuk oraintxe 50 urte argitaratu ziren Euskal mutillak armetan kronika eta elkarrizketa liburuan (Auspoa, 1961). Adibide gisa, hemen Lizarrako pasarte bat, Patxi Juaristi azkoitiarrak kontatua: “Balak hanka hezurrean jo ninduenean, deiadar egin eta Arretxekoak atzera begiratuz esan zidan: ‘Jo al haute?’. Bada orduantxe bertan berari lepotik sartu saihetseraino. (…) Nik nire zauria buztinekin estali nahi baina eskua nekatu eta berriz ere odola bazihoan. Euri asko egin zuen eta ura goiko zanga aldetik gu geunden beheko aldera zetorren, goiko aldean zauritutakoen odolekin gorriturik”. Gerra garai hari buruz nobelarik idatzi nahi duenak hobe du Apalategik jasotako testigantzak irakurri, beste liburu batzuk baino.
Ots
17
11
Nobela grafikoak boladako bilakatzen ari dira, nahiz eta aspaldikoak diren halako albumak eta kontakizun moldeak. Gustavo Adolfo Becquer idazlearen gidoiaz bere anaia Valerianok margotutako liburua duzu adibide xume bat: Los Borbones en pelota (1868). Liburu hartako Becquer satirikoa duzu, baina Becquer erromantikoa da guretzat ezagunagoa. Becquer jaio zela gaur 175 urte bete direla aitzakiatzat hartuta, Manu Lopez Gasenik 1991n itzulitako bi ipuin eskaintzen dizkizugu: Sorrera (1861) eta Ilargi-errainua (1862), biak El Contemporaneo agerkarian plazaratuak.
Ots
09
11
Fiodor Dostoievski jokalari amorratua zen, diru parrastak galduta jo izan zuen erreka. Eta zorrak ordaintzeko eta berriz ere jokoan jarraitzeko idatzi egin behar! Halaxe, bada, 1866an Anna Grigorievnari diktatu zion Jokalaria nobela pesimista baina irrigarria, Dostoievskiren alter ego modukoa den Alexei Ivanovitxek kontatzen duen istorio zoro hau. Europa erdi-erdian, Ruletenburgo hirian, hotel batean bizi den familia errusiarreko patriarka (zorpetua eta hipotekatua) bere izeba aberats gaixoa noiz hilko zain dago, herentzia jasotzearren; ustekabean, ordea, Antonida Vasilievna amona Ruletenburgon agertuko da Moskutik etorria, eta inork espero baino gehiago gustatuko zaio kasinoa.
Ots
03
11
Hontzaren eguna, Il contesto, Todo Modo, Il cavaliere e la morte nobela arduragarrien idazlea izan zen Leonardo Sciascia, baina baita ere ipuin ederren egilea. 1973an Einaudi-rekin plazaratutako Il mare color del vino euskaratu zuen Josu Zabaletak Erein argitaletxearentzat. 1959 eta 1972 bitartean idatzi eta Sciasciak berak hautatutako 13 kontakizuneko bilduma da Itsaso ardo kolorea. Ipuinetako bat, Kontzientzia kasua izenekoa, film bilakatu zuen Giovanni Grimaldik. Astekari “femenino” deitzen diren horietako batean Vaccaquino abokatuak gutun bat irakurri du, non emakume batek azaltzen duen senarrari egindako traizio bat; abokatuari gutuna deigarria irudituta, moztu eta gorde egin du patrikan, eta…
Urt
28
11
Etxepare eta Shakespeare, Lizardi eta Puxkin, Kirikiño eta Flaubert, Anabitarte eta Mansfield. E-bookaren olatua handitzen ari omen denez, eta euskarazko tituluak eskas, irakurgailu elektronikoetara deskargatzeko 249 e-book paratu ditugu Armiarma atariko Liburu elektronikoa gunean, epub eta pdf formatuetan. 249 tituluetatik 191 euskal literaturako klasikoak dira eta 58 literatura unibertsaletik ekarriak. Twain eta Xaho, Conrad eta Zerbitzari, Baudelaire eta Lauaxeta, Virginia Woolf eta Mirande. 14 poema liburu, 28 saiakera, 39 antzerki-lan, 56 nobela eta ipuin bilduma… dohainik nork bere gailura ekar ditzake.
Urt
18
11
Cuscoko komunero bati entzun eta Jose Maria Arguedasek 1965ean kitxuaz idatzitako ipuina da Pongoq mosqoynin, euskaraz Pongoren ametsa izenburuarekin Jose Manuel Bujandak itzulia, eta sei poemaz lagundu eta ederturik Pamielak 1991n argitaratua, Txema Larrearen hitzaurre argigarri batekin. Jose Maria Arguedas idazle perutarra gaurko egunez jaio zen, orain 100 urte, 1911ko urtarrilaren 18an. Haren nobela nagusiak hauek dituzu: Uku Mayu (Erreka sakonak), El Sexto eta Todas las sangres.
Abe
28
10
Antoine François Prevost, XVIII. mendeko beneditar eta idazle frantsesa, eleberri andanaren egilea izan zen, eta ezagunena Mundutik erretiratutako gizon kalitatezko baten memoriak eta abenturak, zazpi liburukitan argitaratua. Hain zuzen ere, bilduma horretako partea da Manon Lescaut edo Histoire du chevalier Des Grieux et de Manon Lescaut, sutan erretzera bi bider kondenatutako nobela. Honela hasten da: Rouen hiria asaldaturik dago, dozena bat emakume kateaturik baitaramatzate portura, ontziz Amerikara bidaltzeko; haietako batek (Manon Lescaut) arreta pizten du bere liraintasunagatik eta, batez ere, gizon gazte bat (Des Grieux) jarraika ari zaiolako Paristik, eta hainbeste maite du ezen munduko azken muturreraino jarraikitzeko prest baitago.
Abe
21
10
Javi Cilleroren itzulpenari esker irakurri genuen Francis Scott Fitzgerald idazle amerikarraren Babiloniara itzultzea 1996an (Erein argitaletxea). Ipuin luze hau, idazlearen bizipen batzuetan oinarritua, 1930eko abenduan idatzi eta 1931ko otsailaren 21ean plazaratu zen lehen aldiz Saturday Evening Post-en. Parisen dago berriro Charlie Wales protagonista, Ritz hotelean, lauzpabost egunerako etorria bederatzi urteko alabatxoa ikustearren, zeina koinataren etxean bizi baita Palatine kalean, Luxembourg parketik hurbil. Inoizko idazle estiloz distiratsuenetakoa izan zen Scott Fitzgerald, Zirraragarriak eta madarikatuak edo Gatsby handia nobelen egilea.
Abe
15
10
Dozena bat antzerki obraren egilea da Daniel Landart, antzezle eta zuzendari ere aritua, 1967an Antzerkilarien Biltzarra elkartearen sortzailea. Antzerti bildumako Nola jin, hala joan (1985) obraren testua osorik eman genuen durela ia hiru urte. Orain beste bi ekarri ditugu, teatro-testuak webgunera: Bai ala ez 1969an idatzi zuen Landartek, 22 urte zituela, eta 1970eko apirilaren 14an taularatu zen Donibane Lohizunen. Xuri, gorriak eta… obraren idazketa 1973ko abenduan amaitu zuen eta Bordaxuri taldeak jokatu zuen 1975ean. Bi antzezlanok Egan aldizkarian argitaratu ziren 1982 eta 1983an.
Abe
07
10
Perun, 1714an, zumezko zubi bat hautsi eta bost pertsona hil egin ziren handik amilduta. Ezbeharraren lekuko izan zen fraide frantziskotarrak bere buruari galdetu zion, zergatik nahi izan ote zuen Jainkoak bost haiei gertatzea istripua. Erantzunaren bila jardun zuen sei urtez, hildako haiei buruz peskizan, eta liburu bat idatzi zuen, hain zorte aldrebesekoa, ezen epaile batzuen eskuetara heldu baitzen: heretikotzat jo zuten eta agindua eman zuten jendaurrean autorearekin batera erretzeko. Thornton Wilder idazle estatubatuarraren bigarren nobela da San Luis Reyren zubia, 1927an argitaratua. Bi urte geroago filma egin zuen Charles Brabinek (1929), eta ondoren Rowland Leek (1944), Robert Mulliganek (1958) eta azkenik Mary McGuckianek (2004).
Abe
01
10
Edozein aitzakia aproposa da gure hizkuntza gutxiesteko, iraintzeko, zafratzeko, marjinatzeko. Euskaraz egitea, tu egitea da; garbitasuna zikintzea, normaltasuna apurtzea. Gaztelania ez zaio inoiz inori inon inposatu; Errege batek esana da, eta ez da euskarari eginiko agresioa hala ere. Euskaraz mintzatzean (demokratek emandako) eskubide bat gauzatzen ari gara. Zenbat horrelako! Koldo Izagirrek amorru biziz idatzitako Autopsiarako frogak liburuak inarrosi egingo zaitu, kitzikatu eta piztu. Zapalketa gogor bat ari gara kontatzen euskaraz egiten dugun aldiro. Herri izatearen froga eta kontzientzia ematen digu euskarak. Bizi garelako froga.
