Abu
04
09
Duela 150 urte, 1859ko abuztuaren 4an jaio zen Knut Hamsun idazle norvegiarra, 1920an Nobel sariduna izan zena. Arrakasta izan zuen hogeita bederatzi urterekin idazten hasitako Gosea nobelarekin (1890an argitaratua) eta eragin handikoa izan zen XX. mende hasierako literaturan, esate baterako Maxim Gorkik eta Thomas Mannek laudatua. Bi film ere egin dira eleberri horretan oinarrituak: 1966an Henning Carlsenek eta 2001ean Maria Giesek. Bigarren Mundu Gerran Hamsum nazien alde agertu zenez (Goebbelsi oparitu zion Nobel sariaren domina), bere obrari bizkarra eman zitzaion. Juan Mari Mendizabalek 1990ean euskaratutako Gosea nobela osorik eskaintzen dizugu. Idazle gazte bat du protagonista, pobreziak eta goseak eromenerantz daramana.
Uzt
09
09
Literatura txekiarrak eman duen idazle handienetako bat da Jan Neruda, duela 175 urte, 1834ko uztailaren 9an Pragako Mala Strana auzunean jaioa (Ostruha kalean, gaur egun Jan Neruda kalea). Irakasle aurrena eta gero kazetari izan zena, Hilerriko loreak poema liburuarekin estreinatu zen 1857an. Poeta izan arren, idazlearen lan ezagunena Mala Stranako ipuinak liburua da, 1877an argitaratua, eta Fernando Reyk 2001ean euskarara ekarria. Pablo Neruda txiletarrak, sortzez Neftali Reyes, poeta txekiarraren omenez hartu zuen Neruda izengoitia.
Uzt
07
09
Poeta, antzerkigile, zinegile eta pintore izan zen Jean Cocteau (1889-1963). Hogei urte zituela plazaratu zuen lehen poema liburua: Aladinen argiontzia. Zazpi nobela ere idatzi zituen, eta haietatik ezagunena, bosgarrena, euskaratu zuen 1992an Joxe Antonio Sarasolak: Ume terribleak, duela 80 urte 1929ko uztailean argitaratua, eta orain osorik sarean eskaintzen dizuguna. Parisen, elur egun bateko arratsaldez, ikasle arteko borroka batekin hasten da nobela, Amsterdam eta Clichy kaleen arteko plaza zahar batean, Cocteauk hamabi urte zituenean jolasean jarduten zuen cite Monthiers hartan hain zuzen ere, non lagun bat hil zitzaion.
Eka
23
09
Duela 50 urte, gaurkoa bezalako egun batez hil zen Parisen Boris Vian idazle frantsesa. Ramon Etxezarretak ekarri zuen euskarara Egunen aparra (1988, Elkar) eta Juantxo Zigandak Ttu eginen dut zuen hilobietan (1992, Igela) nobela. Aldizkarietan irakurriko dituzu poema bat eta bi narrazio ere: Olertin 1982an Sabin Muniategik, Susan 1983an Joserra Utretxek eta Ttu-ttuán 1985ean Antton Azkargortak emanak. Boris Vianen Desertorea kantuaren itzulpena kendu diogu Koldo Izagirreri orain. Kantu antimilitarista oso ezaguna egin zen Le déserteur, 1954ko otsailaren 15ean idatzia eta lehen aldiz Marcel Mouloudjik abestua maiatzaren 8an, Harold Berg-en musikarekin. Boris Vianek berak kantatua entzun dezakezu hemen.
Eka
16
09
Hogeita bost urte dira Ttu-ttuá literatur aldizkaria sortu zutela Joanes Urkixok eta Laura Mintegik (Bilboko eta Algortako helbidez). Estreinako aleari zero zenbakia ipini zioten, eta idazle bizkaitarren testuz osatuta zetorren. Ttu-ttuá aldizkariaren lehen ale guztien azalak banan-banan eskuz margoturik daude, estraza paper gainean, Migeltxo Monforten maketa lanarekin. Urte eta erdiren buruan sei zenbaki argitaratu zituzten: 1984ko udaberri, uda, udazken eta neguan, eta 1985eko udaberri eta udazkenean (ale bikoitza azkenekoa). Besteak beste, idazle hauen lanak agertu ziren aldizkarian: Iñigo Barandiaran, Iñaki Bernaola, Kanko Ispizua, Amaia Iturbide, Eukene Martin, Laura Mintegi, Omar Nabarro, Karlos Santisteban, Joanes Urkixo.
Mai
24
09
1934ko ekainaren 10ean Zarautzen ospatuko zen V. Olerti Egunean Xabier Lizardiri omenaldia egingo zitzaiola iragarri zuen Aitzolek Euzkadi agerkarian (maiatzaren 8an) Poesias postumas artikuluaren bitartez, eta Euskaltzaleak elkarteak Umezurtz olerkiak bilduma plazaratuko zuela Lizardik argitaratu gabe utzitako poemekin. Jose Markiegik atondu zuen Umezurtz olerkiak, Aitzolek idatzi zion hitzaurrea, Jon Zabalo “Txiki”k egin zuen azala eta Zarauzko Udalak ordaindu zuen argitalpena. El Dia egunkarian agertu zen Olerti Egun hari buruzko kronika zabala.
Mai
13
09
Zarauzko Itxaropenan inprimatua, Orixek duela 75 urte argitaratu zuen Barne-muinetan, bere aurreneko poesi liburua, hemezortzi poema mistiko biltzen dituena (sei ataletan hiruna pieza), Xabier Lizardi zenari egindako eskaintzarekin eta Jose Maria Estefaniaren hitzaurrez. Garai hartan idazten ari zen Euskaldunak poema luzea ere, baina gerra ostera arte ez zuen argia ikusi, 1950ean. Antonio Maria Labaien Ayanbek agertu zuen Barne-muinetan liburuari buruzko lehen iruzkina 1934ko maiatzaren 16 eta 17an El Dia egunkarian, eta bigarrena Lauaxetak maiatzaren 26an eta ekainaren 8an Euzkadin.
Mai
09
09
Duela 400 urte (1609an) argitaratu ziren William Shakespeareren Sonetoak, 154 poemako bilduman. Bingen Ametzagak eta Gabriel Arestik bana euskaraturik, Euzko-Gogoa aldizkariak plazaratu zituen 1954an. Santi Onaindiak sei soneto gehiago itzuli zituen 1959an eta Juan San Martinek beste hiru 1964an Olerti aldizkarian. Baina itzulpen lan handiena Juan Garziak egindakoa da: Soneto hautatuak liburua argitaratu zuen Alberdaniarekin 1995ean.
Api
07
09
1959ko apirilean 32 ahapaldiko bertso sorta bat argitaratu zuen Gabriel Arestik Egan aldizkarian Bizkaitarra izenburuarekin. Bere nobia Meli Estebani eskainiak dira, 1958ko abenduan idatziak. Beste sorta bat 1959ko neguan argitaratu zen, Iñaki Irigoieni eskainiak (uztailean idatziak); oso ezaguna da ahapaldi hau: “Baña egun baten deitzen badeuste / Erria defendietan / Prest arkituko nabe ni beti / Euskerearen aldean / Armarik eztut artun egingo / Egundo nire eskuetan / Nire plumea nire izerdia / Eskeintzen deutsat benetan”. Geroago, 1960ko martxoan idatziko zuen hurrengo sorta (Justo Garateri), eta lehen lerroetan jakingo dugu hau bosgarren Bizkaitarra dela. Non dira orduan beste bi sorta gehiago? Karmelo Landak aurkitu zituen eta 1986an Susak argitaratu: bat Andoni Kaierori eskainia, bestea Juan Ormaetxeri.
Api
01
09
Duela 200 urte, 1809ko apirilaren lehenean Ukrainan jaio zen Nikolai Gogol, Puxkin eta Lermontovekin batera Errusiako literaturaren loraldiari hasiera eman zion idazlea. Hain zuzen ere, Puxkin adiskidea izan zen Gogoli Arima hilak nobela handiaren gaiak iradoki zizkiona. Hamazazpi urte eman zituen lan haren lehen tomoa ontzen, eta 1842an argitaratu zen Errusiako gizartearen kritika zorrotz, gordin eta mingarria, Pavel Ivanovitx Txitxikov protagonistaren negozio ustelak kontatzen dituena. Bigarren tomoa ezin menderaturik, erre egin zituen eskuizkribuak 1852an, eta bost kapitulu baino ez dira ezagutzen. Gogolek hiru tomo idazteko asmoa zeukan: lehen tomoan, Errusiako errealitatearen infernua erakutsi nahi zuen; bigarrenean, berriz, purgatorioa; eta hirugarrenean, azkenik, paradisua. Baina ez zuen bere helburua betetzea lortu. Jose Morales Beldaren itzulpenarekin 1998an argitaratu zen Arima hilak euskaraz.
(gehiago…)
Mar
27
09
Honela idatzi zion Jon Mirandek Txomin Peilleni 1959ko otsailean: “Aipatu nizun ipuina bukatuxerik dut –garbitan ipintzen ari naiz orain–, eta hamar bat egunen bururako eginik duket. Luze samarra da, eta gaia oso berezia: maitasun kondaira bat, 30 urteko gizon baten eta 11 urteko neska baten elkar maitatzea kontatzen duena; hots, euskarazko Lolita bat (nahiz ez dudan zoritxarrez Nabokoven lanegina irakurri ahal izan)”. Peilleni aurrena eta gero Mitxelenari (Eganen argitaratzeko) bidali zien, eta ondoren Andima Ibinagabeitiari martxoaren 16an, adieraziz: “Zuk beharbada Amerika horietan publikatzeko bide bat atzeman zenezake?”. Haur besoetakoa ez zen plazaratu, harik eta 1970ean Gabriel Arestiren sarrera batekin Kriselu-Lur argitaletxeak kaleratu zuen arte. Orotariko iruzkinak egin izan dira nobelari buruz; adibidez, Joseba Sarrionandiaren artikulu luze bat Maiatz aldizkarian 1983an; berriena Itxaro Bordak 2004an Hegats aldizkarian.
Mar
17
09
Euzko-Gogoa aldizkariaren azken zenbakia duela 50 urteko datarekin argitaratu zen. Jokin Zaitegik 1949ko abenduaren 26an erregistratu zuen Guatemalako Postan, eta estreinako alea 1950ko urtarrilaren lehenean kaleraturik, euskal kultura modernoaren agerkari garrantzitsuenetakoa bihurtu zen. Aurreneko sei hilabeteetan Orixe izan zuen lankide, gero Andima Ibinagabeitia 1954tik aitzina. Euzko-Gogoak bi aro izan zituen: Guatemalakoa 1950etik 1955era eta, Zaitegi Euskal Herrira itzuli zelarik, Miarritzekoa 1956tik 1959ra. Lehen aroan 27 zenbaki agertu ziren, eta 17 bigarrenean. Azken zenbakiak 1959ko martxoa-ekaina data dakar, baina aldizkariaren azalean aitortzen du 1960ko uztailean inprimatua izan dela, arazo ekonomikoak eta banaketakoak handiak izan baitzituen. Idazle askoren plaza izan zen Euzko-Gogoa gerraostean: Nemesio Etxaniz, Jon Etxaide, Antonio Maria Labaien, Salbatore Mitxelena, Bedita Larrakoetxea, Bingen Ametzaga, Manuel Lekuona, Sorne Unzueta, Santi Onaindia, Jaime Kerexeta, Federiko Krutwig, Jon Mirande, Juan San Martin, Txillardegi, Gabriel Aresti, Txomin Peillen…
Mar
02
09
Iruñean argitaratu zen Korrok aldizkariaren lehendabiziko zenbakia 1984ko urtarrilean, Auzolan liburu-dendaren abaroan. Doan zabaldu zen, eta baita bigarrena ere, Garrasi inprimategian egina. Urtebetean bost zenbaki ateratzea lortu zuen hirugarren zenbakitik aurrera finko samarra izan zen taldeak: Jon Alonso, Josune Aranburu, Josetxo Azkona, Xabier Diaz Esarte, Ana Iribar eta Mikel Taberna; maketa eta grafismo lanak: Jabier Alonso eta Patxi Huarte. Aldizkari garrantzitsua izan zen Korrok, ez bakarrik denera hamabi ale argitaratu zirelako, baizik eta marrazkilari eta idazle askoren plaza ere izan zelako: Aingeru Epaltza, Patziku Perurena, Txiki Idoate, Gorka Setien, Isidro Rikarte, Joakin Balentzia, Bixente Serrano, Asisko Urmeneta…
Ots
24
09
Lizardi hil eta urtebeteren buruan, gorazarre gisa, idazlearen 22 artikulu eta 2 hitzaldiren bilduma argitaratu zuen Donostian Euskaltzaleak bazkunak: Itz-lauz. Lizardiren prosa bizkor eta zorrotza erakusten duen liburuari Jose Markiegik egin zion hitzaurrea (sinatu gabea). Ez zenituzke irakurri gabe laga beharko bi kronika gogoangarri hauek gutxienez: Donapaleura joan-etorria (1929ko abenduan) eta España-Legebiltzarra nere begipean (1932ko maiatzean). Aurrenekoan, Lizardi egun pasa egitera doa adiskide batzuekin: zortzi lagun bi kotxetan, nahiz eta haietako batek, apaiz olerkariak, ez duen muga pasako, legezko agiriak iazkoak dituelako. Bestea Madrilen idatzia da, Parlamentuan ezagututakoen laburpena egiten duena eta atseden premiaz amaitzen dena: “Lau ordu eta erdiko egonaldi ederra eginik nago, eta utziko al didazue kaña batzuk hartzera joaten”. Lizardik idatzitako azken artikulua 1933ko otsailaren 12an argitaratu zen El Dia egunkarian: Gure bideko mugarriak.
Ots
17
09
1933ko azkenetan egin zen Lehenengo Antzerki batzaldi eta sariketa, eta Jazinto Karraskedoren Etxe-aldaketa obrak jaso zuen lehen saria, bigarrena Andres Amonarrizen Iturrian obrak. Hurrengo urtean, orain 75 urte, argitaratu zituen Antzerti bildumak: 1934ko urtarrilean Etxe-aldaketa eta otsailean Iturrian. Ez hori bakarrik, urte hartan bertan Lehenengo Euskal Antzerti Eguna ere antolatu zuten, eta lehiaketa izan zen ea nork hobeto antzeztu Etxe-aldaketa bere herrian. Hamalau taldek parte hartu zuten: Alegi, Andoain, Bergara (bi taldek), Errenteria, Deba, Donostia (bi taldek), Ondarroa, Pasai San Pedro, Soraluze, Tolosa, Urnieta eta Zumaiakoak. 500 pezetako saria Andoaingo Euzko-Gaztediarentzat izan zen.
