Literatur Emailuak

Plazara aldizkaria sortu zen duela 25 urte

Plazara aldizkariaren lehendabiziko zenbakia 1985eko maiatzean argitaratu zen Irunen, orain dela 25 urte. Besteak beste Bernardo Atxaga, Hasier Etxeberria, Juan Gartzia, Juan Kruz Igerabide, Koldo Izagirre eta Joseba Sarrionandiaren lanak zetozen aurreneko ale hartan. Plazara aldizkariaren 20 zenbaki kaleratu zituzten 1992 bitartean, Jorge Gimenez eta Joxan Elosegiren zuzendaritzapean.

Pedro Mari Otaño hil zen duela 100 urte

Zazpiak bat eta Amerikako panpetan olerki ezagunen egilea, Pedro Mari Otaño, 1910eko maiatzaren 6an hil zen Argentinako Rosarion. Alkar liburuan bildu zituen 1904an bertso bi horiek eta beste 20 gehiago, baina baita ere Auntza larrera ipuin alegoriko ederra. Gaur Artzai mutilla operan ere jarriko dugu arreta. Otaño zizurkildarrak idatzi eta Felix Ortiz San Pelaio azpeitiarrak musikatutako obra da, 1900eko otsailaren 18an Buenos Airesko Victoria antzokian estreinatua (kantuan: Francisco Argote, Matilde Isasi, Luis Labadens, Matias Etxeberria, Laurak Bat-eko abesbatza). Artzai mutilla operak Patxikoren eta Maritxuren arteko amodiozko istorioa kontatzen duen arren, aldarrikapen politikoek hartzen dute mami nagusia. Martxoaren 11n kantuz zoriondu zuen Jose Mendiagek. Otañoren lan guztiak jasoak dituzu Klasikoen Gordailuan.

Buruxkak liburuaren mendeurrena

Aurten ehun urte dira Jean Etxepare medikuak Buruxkak liburua argitaratu zuela, 1910ean Toursko Mame inprimategian egina, aldizkarietan agertutako 23 artikulu bildu eta 2 berri idatzirik. Zabalkunde oso murritza izan zuen, zenbait irakurleri bi artikulu idatzi berriak gustatu ez-eta. Nor eskola-emaile / Zer irakats zen horietako bat, honela amaitzen zena: “Gobernamenduak ororen sakelatik atxik bitza mota guzietako eskoletxe andana bat (…) Apezak ken bitza eskolemailegotik, dela multzoan, dela bakarka”. Eta bestea Amodioa, Miarritzeko jatetxe bateko elkarrizketa honela abiatzen zuena: “Zer da, bazkari on batetarik lekora, emaztearekin gozatzeaz hoberik?”. Idazlea hil ostean, Buruxkak liburuaren bigarren argitalpena egin zen Piarres Lafitteren hitzaurrearekin 1936an Baionan, baina bi artikulu horiek gabe.

Giorgio Bassani hil zela 10 urte

Duela hamar urte, 2000ko apirilaren 13an, Erroman hil zen Giorgio Bassani eta Ferrarako juduen hilerrian ehortzi zuten. Faxismoaren garaian Giacomo Marchi izengoitiarekin argitaratu behar izan zuen lehendabiziko lana: Hiri bat lautadan (1940). Bassani izenez, poesiazkoa izan zen bere aurreneko liburua: Maitale pobreen istorioak. Feltrinelli argitaletxeko zuzendari zela, Giuseppe Tomasi di Lampedusaren Gattopardo eleberria plazaratu zuen. RAI telebistako lehendakari-ordea ere izan zen, eta zinemarako lanak egin zituen Michelangelo Antonioni, Mario Soldati, Luchino Visconti eta Vittorio De Sicarekin. Hain zuzen ere, De Sica izan zen Giorgio Bassaniren Finzi-Continitarren lorategia (1962) nobela film bihurtu zuena (1970ean). Koldo Bigurik euskaratu zuen 1997an Literatura Unibertsala bildumarako.

Birjina eta Ijitoa

Lady Chatterleyren maitalea nobela da D.H. Lawrence idazle ingelesaren liburu ezagunena, Italian 1928an argitaratua baina Erresuma Batuan 1960ra arte plazaratu ez zena. Euskarari Birjina eta Ijitoa nobela ekarri zion Irene Aldasorok 1993an, orain osorik sarean eskaintzen dizuguna. Honela deskribatzen da pertsonaien arteko lehen enkontrua: “Yvetteren bihotzak jauzi egin zuen. Karroko gizonezkoa ijitoa zen, beltzaran, soin-zinbel, eder horietakoa. (…) Ez al dute andereño polit hauek beren fortuna entzun nahi? esan zuen karro gaineko ijitoak barrez, baina begi ilun zelatariak, serio, aurpegiz aurpegi eraman eta Yvetteren aurpegi gazte leunean pausatzen zituela”. Christopher Milesek izenburu bereko filma errodatu zuen 1970ean Joanna Shimkus eta Franco Nerorekin. D.H. Lawrence 1930eko martxoaren 2an hil zen Okzitaniako Vençan, 44 urte zituela, tuberkulosiak jota.

Salvador Espriu hil zela 25 urte

Juan San Martinek 1966an Salvador Espriuren Cementiri de Sinera (1946) itzuli zuelarik (Sinera-ko liburua), honela idatzi zion idazle katalanak: “Ez nekien ezer zure asmo eta egintzei buruz, eta egiazki eskertzen dut; euskararen goreslea naiz eta Euskal Herria eta bere jendearen zale gartsua. Beraz, pozik ematen dut itzulpena argitaratzeko eskubidea, ohore bereziz atsegintzen bainau”. Egan aldizkarian argitaratu zen liburu hura, eta 1967an Pais Basc izenpean beste hiru poema ere bai. San Martinek 1983an Zezen larrua euskaratuko zuen, eta Koldo Izagirrek 20 poema Aresti-Ferreiro-Espriu bilduman 1988an. Gerardo Markuletak XX. mendeko Zenbait poeta katalanen antologia atondu zuelarik 1997an (Literatura Unibertsala), Espriuren 10 poema ekarri zituen, eta tartean baita ere beste zortzi hauenak: Josep Carner, Carles Riba, J.V. Foix, Joan Salvat Papasseit, Pere Quart, Joan Vinyoli, Gabriel Ferrater eta Vicent Andres Estelles.

Albert Camus hil zela 50 urte

Nazien aurkako erresistentzian Combat egunkariko zuzendaria izan zen Albert Camus. Lehen liburuak Aljerian argitaratu zituen arren, 1942an Parisen plazaratutako Arrotza nobelarekin egin zen ezaguna, Izurria eleberriarekin izan zuen ospea 1947an eta Nobel saria hartu zuen 1957an. Gaurko egunez, 1960ko urtarrilaren 4an hil zen Camus kotxe istripu batean, editore eta lagun zuen Michel Gallimardekin zihoala. Idazlearen gorazarre, bi nobela handi horiek eman ditugu sarean: Arrotza, Txato Agirrek itzuli eta 1970ean Herri Gogoak argitaratua, eta Izurria, Imanol Tapiak itzuli eta 1993an Literatura Unibertsala bilduman agertua. Bestalde, Sisyforen Mitoa saiakera ere interneten duzu, Xabier Kintanak 1992an euskaratua (Pentsamenduaren Klasikoak bilduman). Camus antzerki idazlea ere izan zen, baina baita futboleko atezaina ere gaztetan, tuberkulosiaz gaixotu baino lehen; eta behinola bere adiskide Charles Poncetek galdetu ziolarik, zer nahiago duzu: futbola ala teatroa?, erantzun omen zuen: “futbola, zalantzarik gabe”.

Susa sortu zela 30 urte

1979ko abenduaren 18an atera zen inprimategitik Susa aldizkariaren lehendabiziko alea. Aurreneko sei urteetan Josu Landa, Pablo Sastre, Iñaki Uria, Xabier Montoia, Mikel Antza eta Eneko Olasagasti izan ziren eragile nagusiak (portadista: Julio Pardo, logotipoa: Rafa Serras). 30 aldizkari argitaratu zituen Susak 1980tik 1994ra, denera 33 zenbaki (hiru ale bikoitzak izan baitziren). Azken zazpi urteetan Gorka Arrese eta Iñigo Aranbarri arduratu ziren aldizkariaren edizioaz, eta azkeneko hiru zenbakiak Lubaki Bandak egin zituen (Asier Serrano, Gari Berasaluze, Xabier Aldai, Harkaitz Cano, Xabier Gantzarain…). Susak 1983an sortu zuen argitaletxea, Montoiaren Anfetamiña poema liburuarekin abiatuta, Landa editore zela.

Tene Mujikaren Gogo-oñazeak argitaratu zen duela 75 urte

Poema, ipuin eta antzerkiak idatzi zituen Tene Mujikak (1888-1981). Gurasoen janari-dendan lan egiten zuen Deban, eta hantxe, euskarazko liburuak Lorenzo Boneta apaiz ikusmenez eskastuari irakurtzen, trebatu zen literaturarako. 1923an argitaratu zuen aurreneko liburua: Miren Itziarri idazkiak eta olerkiak, gutunez eta olerkiz atondua. 1934ko Antzerki Sariketara bi lan aurkeztu zituen Tene Mujikak, eta bi lehen sari izan zituen, azaroaren 29an Tolosan ebatziak: Gogo-oñazeak (sari nagusia) eta Gabon (haurrentzat idatzia). Antzerti bildumak abendu hartan argitaratu zuen Gogo-oñazeak, eta gero 1935eko apirilaren 28an antzeztu zuen Tolosako Lizarditarrak taldeak Donostiako Kursaalen. Gabon obra laburra 1935ko urrian inprimatu zen.

Porrot agertu zela 25 urte

Suizidioa monografikoarekin argitaratu zen Porrot literatur aldizkariaren lehendabiziko zenbakia 1984ko azaroan, Felipe Juaristik eta Koldo Etxabek sortua. “Suizidioaz idazten dugu beste batzuk maitasunez idazten duten bezala, eta euskaraz” adierazi zuten hitzaurrean, “zeren euskara itzulezinezko puntuan baitago, harantzago dena zehazkabea izanik. Suizidio geldoa euskararena”. La Voz de Euskadi egunkarian euskarazko gehigarri bat sortzeko asmoaren huts egitetik datorkio izena Porrot aldizkariari. Bigarren zenbakiak Pereza zeukan izena (1986ko abuztuan); hirugarrenak, Haur gozo horiek (1987ko irailean); eta laugarrenak eta azkenak, Kontra (1990ko otsailean). Besteak beste, Esteban Antxustegi, Mikel Azurmendi, Pako Aristi, Xabier Olarra, Mikel Lasa, Patxi Apalategi, Juan Kruz Igerabide, Patziku Perurena, Joxerra Garzia eta Inazio Mujika Iraolak idatzi zuten.

Aresti Bilboko poesia astean

Bilboko Poesia Astearen 10. edizioa egingo da Bidebarrieta liburutegian. Gabriel Arestiren literaturgintzan mugarritzat jo daitekeen urtea izan zen 1959a, duela 50 urtekoa, Bizkaitarra poema sorta argitaratzen hasi baitzen, eta orduantxe idatzi zuen Maldan behera ere. Aresti gogoan, berrogeita hamar idazlek parte hartuko dute urriaren 14an (asteazkena) 19:30ean egingo den ekitaldian, Edorta Jimenezen hitzaldi-sarrareren ondotik.

Zorigaiztoko eguna

Udako arratsalde sargoria hartua dauka Rokek, jauntxo aberats baten alaba eta honen senargaia arrantzara eraman behar dituelako txalupan. Zorigaiztoko eguna zarzuela orain dela 100 urte, 1909ko irailaren 20an, estreinatu zuten Hernaniko euskal jaietan 23 eta 26 urteko bi gaztek: Abelino Barriolak (testua) eta Jose Olaizolak (musika). Donostiako kaian dute tokia komedia honetako gertakariek. Itsasora orduko zorabiatu dira neska-mutilak, eta balantza eginda buruz behera joan da galaia: “Uretara erori naiz, soineko ta guzi / orain hemen naukate denen barregarri”.

Maldan behera duela 50 urte

Loramendiren gorazarrez Euskaltzaindiak antolatutako literatur lehiaketa ebatzi zuten 1959ko irailaren 13an Donostian Antonio Arrue, Aingeru Irigarai, Jose Maria Lojendio eta Luis Mitxelenak. Lehen saria Maldan behera 21 poemaz osatutako konposizio luzearentzat izan zen, non bidaia egiten den eremu latz batetik abiaturik paradisura, Danteren Komedian bezalatsu (Arestik hitz lauz euskaratua zuen Infernuko lehen kantua Euzko-Gogoarako). Bedoñako sari ematea honela gogoratzen zuen Gabriel Arestik: “Bi mila pezetak ederki etorri zitzaizkidan, eta egun polita iragan genuen Mondragoen, Loramendiri opetsitako gorazarrean. Arrosa guztiek beren arantzak eduki behar, eta egun zoragarri hartan ere nire arantzatxoa geratu zitzaidan bihotzean josita, bada Bordari jauna nirekin haserretu zen biziro, ez dakit oraindik segurutik zergatik. Aita Zaitegi eta Aita Igorrekoa presente egon ziren, eta Zaitegik esan zidan munduko bekaizkeria guztiak gora-behera, aurrera segitu behar dudala nire lanarekin”. Gabriel Arestiren Maldan behera 1960an argitaratu zen Euskera aldizkarian, “Miren eta Joaneren historiaren bukaera” azpitituluarekin eta eskaintza bi hauekin: Jon Miranderi eta Gabino Arestiri.

Truman Capote hil zela 25 urte

Truman Streckfus Personsek aitaordearen abizen bat hartu zuen idazle izentzat: Truman Capote. 17 urterekin The New Yorker aldizkarian hasi zen lanean, eta 23 zituela argitaratu zuen aurreneko nobela: Other Voices, Other Rooms. Idazle amerikar ezagunenetako bat bilakatu zen Gosaria Tiffany’s-en (1958) eta batez ere Odol hotzean (1965) eleberrien kariaz. Orain hogeita bost urte hil zen Los Angelesen, 1984ko abuztuaren 25ean. Haren oroigarri Iñaki Iñurrietak 1991n itzulitako Eskerregite eguneko bisitaria liburua eskaintzen dizugu sarean. Haurtzaroko oroitzapenak kontatzen ditu Truman Capotek, Alabamako herrixka batean.

Capoteren beste lan batzuk euskaraz:

• Kameleoientzako musika. Itzul: Xabier Olarra (2000, Igela)
• Odol hotzean. Itzul: Xabier Olarra (1993, Igela)
• Gabonetako ipuinak. Itzul: Joseba Urteaga (1991, Igela)
• Ehun atsekabeen atea. Itzul: Joseba Urteaga (1990, Igela)
• Eskuz landutako hilkutxak. Itzul: Xabier Olarra (1990, Igela)
• Gosaria Tiffany’s-en. Itzul: Koro Navarro (1989, Elkar)
Kategoriak: euskarari ekarriak, liburuak osorik, urteurrenak.

Orain 30 urte hil zen
Jokin Zaitegi

“Halabeharrez, eta zuzentasunaren alde jokatzearren, bizitzarte osoan erbestean bizi izanda, euskaldun nonahitar gertatu izan naiz” aitortu zuen Jokin Zaitegik. Gaurko egunez hil zen, 1979ko uztailaren 17an, gure literaturak izan duen ekintzaile handietarik bat, Euzko-Gogoa aldizkariaren sortzailea, itzultzailea (Sofokles, Euripides, Platon, Eichendorff, Heine, Uhland, Morike, Liliencron, Dehmel, Longfellow, Pascoli, Hugo, Baudelaire, Sully Prudhomme, Baroja, Benavente, Verdaguer, Costa i Llobera, Joan Maragall…) eta poeta. Sarean jasoak dituzu Zaitegiren Goldaketan (1946) eta Berriz ere goldaketan (1962) liburuak, bai eta ere Koldo Izagirrek apailatutako poesia kaiera antologia.