Abu
12
15
Abuztuaren 12an hirurogei urte dira Thomas Mann handia hil zela. Honen kariaz Das Eisenbahnunglück eskaintzen dizuegu, Burdinbideko istripua, 1909an argitaratu zuen lan laburretako bat. Gertakari xume horixe deskribatzen digu lehen pertsonan, istripu beldurgarri baina biktimarik gabeko bat. Narratzailearen ikuspuntua hotza da, objektiboa, eta irakurleari uzten dio ondorioak ateratzeko lana. Hala egin behar genuke guk ere, egia da, baina istripua dugula hizpide, makulu bana eskainiko diogu (ezker eta eskuin) geureari: ez uste narratzailea izugarri zintzo ari denik, izugarri gaizto baizik, eta egizue kontu trena izan litekeela gizartearen isla bere egituran eta bere zerbitzarietan (baita bere bidaiarietan ere… idazlea barne!). Barka ezazue.
Uzt
30
15
Berrogeita hamar urte, zuzen, Japoniako idazlerik handien eta ugarienetakoa hau hil zela: ipuina, nobela, antzerkia, saiakera (Gerizaren laudorioa ospetsua), zinemarako gidoiak… eta itzulpenak. Tanizakik mendebaldeko ereduak jarraitu zituen gaztetan, ezohiko gaiak eta probokazio bitxiak landuz. Baina 1923an Tokio birrindu zuen lurrikararen ondotik, Kansai eskualdera lekututa, bertako tradiziotik hasi zen elikatzen gaztetan zekarren sen ausarta galdu gabe. Sustraitasun honek ez zuen eraman abertzalekerian barrena, guztiz hotz eta urrun agertu zen 1937-1941 tartean herritarrek garatu zuten sukarraldi gerlazalearekiko. Tabu erotikoen apurtzaile, hainbatetan izan zituen arazoak zentsurarekin. Haren heriotzaren urteurrenean, Tatuaia ipuina dakarkigu, euskaraturik.
Uzt
26
15
Donostiako familia burges ezagunenetako seme, Antonio Arzakek erraz egin zezakeen bidea aferetan edo politikan. Horrelakoetara gabe, kulturatik hartu zuen eta, ondorioz, idazle bihurtu. Hogei urtez izan zen Euskal-Erria aldizkariko zuzendari, eta hainbat artikulu idatzi zuen: euskara, kristautasuna, foruak, bakea… Literaturan, bertsozko dramak ditu aipagarri: Maritxo (1893), Zerura (1894), Joxe (1897), Sufritzen (1898), Amona (1900). Gure poesiagintzaren jarraitzaile eta kritikari zintzoa izan genuen Santi Onaindiak “luma errazekoa” eta “olerkari biguna” izan zela diosku. Iritziaren zuzena froga genezake zortziko txikiaren 7/6 lerro biak Iparraldeko moldean lerro bakarrera ekarrita eskaintzen dizkizuegun Maritxo eta Sufritzen irakurriz.
Uzt
16
15
Mirariak gertatzen ziren Sartaldeko Alemanian, Alemania zintzoan, komunisten menpe ez zegoen hartan. Heinrich Böllen Gertatu behar du zer edo zer, bere laburrean, Alemania Federalak 1950eko aldian bizi izan zuen baikortasun mugagabearen eta kontsumorako makurduraren satira da: dena dugu zoragarri lantegian, lanak ematen baitio zentzu bat, lanak bakarrik, bizitzari. Alemaniarren mirari ekonomikoa esan zitzaionaren muinean gaude, produkzioaren logikan, norbanakoa ezin liteke garatu kolektiboaren lanean besterik. Eta honek, bitxia da, bi Alemaniatako langileentzat balio lezake. Satira bat ongi ulertzeko, hitzez hitz ulertzea izaten da askotan egokiena: lanak hartzen du gure bizia, ez dakigu zer ekoizten dugun ere, baina higitu beharra dago, ekintzaren kultura da gurea… Horrek ulertarazten digu pertsonaiek ez edukitzea astirik bere herriaren iraganaz gogoeta egiteko. Horregatik ez dakite zertan ari diren, non bizi diren, zertarako.
Uzt
14
15
Parisen kokatu zuen bere lehen nobela poliziakoaren gaia Mariano Izetak (Dirua galgarri. Auspoa, 1962), eta hogei urte geroago gaizkileak (ez izugarri gaiztoak hala ere) Baztanen kokatu zituen osorik eskaintzen dizuegun Nigarrez sortu nintzan honekin. Tituluak autobiografia batena dirudi, baina hirugarren pertsonan kontatua da Jose Larrekoa protagonistaren bizitza. Gogorra bizitza, aukeran sobera gogor. Jose Larrekoa gaizkilearen ondoko zintzoa da. Xaloa gizona, aukeran sobera xalo. Batean ageriago bestean ezkutuago, testu osoan barrena ageri dira joera etnografikoak, eta Baztanen presentzia handiagoa da, oro har, intriga sozial edo psikologikoa baino. Eskualdeko literaturatzat sailka genezake gaur 100 urte beteko zituzkeen Izetaren lana, baina horretarako, aurrez, aitortu behar genuke urrun samar dabilela idazlea folkloretik eta pintoreskotik. Nahiz artzainak, nahiz gaueko lana.
Uzt
03
15
Karmelo Etxegarairen ipuinetan eredugarri gauzatzen da foruen azken hondarra galdu ondoko etsimenduari aurre egiteko intelektual euskaltzaleek sustatu zuten harrotasuna: kondaira lorios bat daukagu, herri bat osatzen dugu… Legenda edo elezaharrak trama batean garatuz, gertaera narratibaren premietara antolatuz, pertsonaiei hitza emanez abiatu zuen Karmelo Etxegaraik gure ipuingintza modernoa, literatura idatziaren genero bezala. Eta, irakurleak neke handirik gabe sumatuko duen bezala, literatura idatziak eskatu ohi duen mailakoa da Etxegarairen hizkera. Gaur 150 urte jaiotako egilearen Antzinako gertaerak ipuina horren erakusgarri.
Eka
15
15
Irlandako literaturaren berritzaileetakoa dugu poeta dublindarra. XIX. mende amaiera eta XX.aren hasierako urteetako ur nahasiek dantzarazia, hala politikan nola literaturan, Irlandako nazionalismoaren gatazkak, tradizioaren berritzeak, zurruntasun moralaren aurkako borrokak, Abbey Theatreren sorrerak eta bultzadak eta bere barne krisiek astindu zuten duela 150 urte Dublinen jaiotako poeta eta antzerkigilea. Euskararara lehendik ere hainbatetan ekarria, zazpi poema gehitu dizkio Koldo Izagirrek William Butler Yeatsen euskarazko obrari.
Eka
08
15
Gaur 70 urte, 1945eko ekainaren 8an, hil zen Robert Desnos poeta, 44 urte zituela, Theresienstadteko kontzentrazio-eremuan. Gerra amaitua zen Europan, baina Erresistentziako kide izandako Desnosen gorputz ahulak ezin izan zion eutsi. Haren poemek bai. Benjamin Peret poetaren eskutik dadaisten taldera sartuta, 1920ko hamarkadan surrealismoa ezagutu eta mugimenduaren bultzatzaile nagusietakoa izan zen, Andre Breton lagunarekin batera. Beste batzuek izandako oihartzuna lortu ez bazuen ere, idazle oso inportantea dugu Desnos. Hiru poema-sorta ekarri ditugu Armiarmara, Koldo Izagirrek euskaratuta, haurrentzat egindako poemek osatuak, idazlearen trebetasuna erakusten dutenak: Tristanen Piztiategia, Hiazintaren parterrea eta Danielen Geometria.
Eka
05
15
1975eko ekainaren 5ean hil zen Gabriel Aresti Segurola, gaur 40 urte, berak 41 zeuzkala. Haren heriotzak euskal literatura eta oro har euskal mundua astindu zituen, handia izanik poeta bilbotarraren indar eta eragina. Hainbat idazle eta kulturgilek hartu zuten haren heriotza lumatan, eta hil-albistea eman garaiko zenbait mediotan. Hildakoa definituz, seguruenera gure burua ere definitzen dugu. Bederatzi ekarri ditugu Emailuetara.
maiatza
30
15
Boris Leonidovitx Pasternak (1890 -1960) maiatzak 30 zituela hil zen aurten berrogeita hamabost urte. Ibilbide luzea eta bihurrria ere egin zuen ikasketetan eta zaletasun literarioetan, Salbokonduktoa izeneko kontakizun ederrean islatua: “Neu naizena egin ninduten inguruabarrak ikertu ditut”. Inguruabarretan erraldoi bat, Maiakovski. Poeta handiari kontakizun horretan eskainitako orrialdeetako batzuk euskaratu ditu Koldo Izagirrek urteurren honetarako.
maiatza
28
15
Lehenengo esalditik durduzarazi zituen hainbat Paul Nizanek 1931n, Aden Arabie bere lehen liburua plazaratu zuenean: “Hogei urte nituen. Ez diot inori esaten utziko bizitzaren adinik ederrena dela”. Idazle bainoago pentsalaritzat aurkezten da Paul Nizan, baina ukaezina da haren idatziek duten literatur balio handia. Intelektual konprometitua, 20 eta 30etako idazle giro ezkertiarreko kide izan zen: Aragon, Gide, Malraux, Rolland…, eta duela 75 urte Dunkerkeko guduan, II. Mundu Gerran, hil zen. Koldo Izagirrek ekarri dio euskarari Aden Arabie obraren hasierako zati bat.
maiatza
13
15
Ehun eta hirurogeita hamabost urte maiatzaren 13an Alphonse Daudet jaio zela Nimesen. Tartarin de Tarascon bezalako lan kostunbrista eta sentimentalen bidez Frantziako autorerik popularrenetakoa dugu Daudet egundaino: Proventza alaia, arazorik ez, bizipozaren xaloa… Beldurrak barregarri bihurtzen duen ausardia eta umearen harrokeria duten pertsonaiak… Erregionalismoaren eredu hori, bistan da, maitagarria zitzaion Parisi. Alabaina, harreman estua izan zuen autoreak felibreekin eta bereziki Fredreri Mistralekin, okzitanieraren enbaxadorea ere izan zela esan genezake. Proventzan ez baizik Alsazian kokatutako ipuina eskaintzen dizuegu, Azken eskola eguna (1873), alemanen aurkako lan aberrianoa, Frantziak okzitaniera suntsitzen zuen bezala suntsitu nahi zutelako frantsesa. Orobat eskaintzen ditugu Maiatz aldizkarian 1988an argitaratu Bi ostatuak narrazioa, eta Aita Gaucherren mistela, Egan aldizkarian 1956an Txillardegik euskaratutakoa
maiatza
01
15
Gure literaturaren historietan ageri diren datuak zuzenak baldin badira, ehun urte betetzen ditugu aurten Jose Manuel Etxeita mundakarra hil zenetik. Oroigarrizko muga hau aitzakia polita iruditu zaigu bereziki nobelagile gisa ezaguna den idazle honen beste alderdi bat, ipuingilearena, ezagutarazteko. Hain zuzen, hil aurreko urteetan Etxeita kolaboratzaile zintzoa izan zen Euskal Esnalea aldizkarian, jazorikoak eta gomutaturikoak orrialde eta erdiko lantxotan ekarriz. Goi asmorik gabeko idatziok ederki bete zuten aldizkariak zeukan helburu nagusienetako bat, alegia, euskalduna irakurle bihurtzea. Itsas giroan kokaturiko hiru ipuin eskaintzen dizkizuegu: Lastargiren pipea, Itsaslapurrak, Pepe Anton giputza.
Api
21
15
Ehun eta hogeita bost urte betetzen dira aurten Gregorio Arrue itzultzaile ugaria hil zela. Baina urteurren honen aitzakian haren alaba gazteenaren akordua ekarri nahi izan dugu oraingoan: Frantziska Inazia Arrue Leunda, 1849an jaioa Zarautzen. Eskaintzen dizuegun Euskaldunen Bikaintasuna elezaharrarekin Donostiako Lore Jokoetan “aipamen onragarria” izan zuen 1886an. Lehen saria ere jaso omen zezakeen, baina epaileek astunki zigortu zuten Frantziska Inaziaren irudimena eta irakurria moldatzeko askatasuna: “azaltzen dituen gertaerak ez dira kondairatiak, ez ere egirudiak. Batzarreak ez dio ematen bestela emango zion gailaldi goientsuagoa”. Ezin izan dugu jatorrizkoaren arrastoa bildu. Besterik itzuli edo sortu zuen ere ez dakigu. Epaimahaiko jaun gizon jakintsuen hitzek, hain segur, ez zuten izugarri animatuko.
Api
08
15
Orain hogeita hamar urte hildako Paben Loidi (1909-1985) Olerti Egunetan azaldu zen aurrenekoz plazara 1934an, bertsoaren eta olerkiaren arteko lanetarako zen “euzko poemak” atalean aurreneko saria jasorik Orioko umezurtza hamabi zatiko poemarekin. Gerrak eta gerraondoak eten zuten garapen posiblea: olerkaria gabe, bertsogile txukun ugarien arteko bat dugu Paben Loidi gaur. Gerra bezperetan apaiztua, frankisten eliteko tropetan izan zen kaperau, Regulares izenekoetan, bortxazko. Gerra amaiturik, eta 1945ean Igeldora bidali zuten arte, Karrantzako Aldeacueva eta Sierra herrixketako apaiz eduki zuten. Han bizitutakoen oroitzapen interesgarria utzi zigun aste honetan eskaintzen dizuegun Karrantzako izpiak bertso sailean.
