Mar
02
06
Duela hamar urte, 1996ko martxoaren 3an hil zen Marguerite Duras. Frantziako literaturgintzako izen esanguratsuenetako bat, Indotxina, II. Mundu Gerra, erresistentzia, Les Temps Modernes… XX. mendeko Frantziako hainbat “sinbolori” lotua ageri zaigu Marguerite Duras. Bere bizitza idatzietara eramana, eleberri askoren egilea, 1984an Goncourt saria jaso zuen Maitalea lanak, eta hain zuzen eleberri hauxe ekarri zuen euskarara Mikel Garmendiak, eta Ibaizabalek argitaratu Literatura Unibertsala bilduman, 1996an. Lehenago, haatik, Imanol Txabarrik Korridorean jarririko gizona narrazioa argitaratua zuen Maiatz aldizkarian, 1989an, eta 1987an, Maiatzen ere, Aurelia Arkotxak testu labur bat itzulia zuen. Osorik eskaintzen dizkizugu denak.
Ots
16
06
1856ko otsailaren 17an, orain 150 urte, hil zen Parisen Heinrich Heine, XIX. mendeko idazle aleman handietako bat. Dusserdolfen 1797an jaioa, bere poema eta kantuekin eta bidaia-kronikekin arrakasta lortu zuen. Alemaniako botere eta pentsamenduarekiko kritiko, ironia eta sarkasmoaren maisuetako bat izan da, eta bere idatziek oihartzun handia izan dute. Euskarara ere iritsi ziren, 1920ko hamarkadan. Joseba Arregi Txingudik euskaratu zituen Bitarte eta Itzulia poemarioak eta Heine’ren olerkiak liburuan plazara eman 1927an. Txingudiz gain, hala ere, Klaudio Sagarzazu Satarkak, Martin Oiartzabalek, Jokin Zaitegik eta beste zenbaitek ere euskaratu dituzte idazle alemanaren poemak. Heine’ren olerkiak liburua eta beste poema solteak dauzkazu irakurgai.
Urt
12
06
Literaturan toki berezia irabazia dauka Raymond Queneau idazleak, eta toki benetan bitxia Exercices de style bere liburuak. “Zergatik sortzen du halako zalaparta Exercices de style itzultzeak? Hain zuzen ere, itzulgarria ote den eztabaidan jarri izan delako” diosku Xabier Olarrak. Itzulgarria da, bai noski, eta euskaraz ere badugu, Olarrak berak euskaratua eta Igela argitaletxeak kaleratua. Liburuaren aurkezpena dela-eta, testua hurbilarazi nahi izan dugu eta hemen dauzkazue hala Xabier Olarrak liburuaz idatzitakoak nola liburua osatzen duten 100 ariketetarik batzuk. Raymon Queneau bideo formatoan: 1965. urtean eta 1951. urtean.
Urt
01
06
1906ko maiatzaren 23an hil zen Henrik Ibsen norvegiar idazlea. Antzerkigintzaren historian izen garrantzitsuenetakoa da Ibsenena, pertsonaien barne gatazkak marrazten maisua, XX. mendeko antzerkigintza modernora ezinbesteko zubia. Oraindik ere oso maiz taularatzen den egile honek hainbat obra ditu —Ostraat-eko Inger anderea, 1857; Brandes, 1866; Peer Gynt, 1867; Herriaren etsaia, 1882; Basa ahatea, 1884; Hildakoen artean itzarriko garenean, 1899—, baina zalantzarik gabe Andere-etxea da (Et Dukkehjem, 1879) bere obrarik ezagunena. Euskaraz ere irakur daitekeena, Jose Agirrek euskaratu eta Egan aldizkarian 1980-81eko aleetan kaleratu zena. Lehenago, hala ere, 60etan ere itzuli zen eta Jarrai antzerki taldeak 1965ean taularatu zuen. Ibsenen Mamuak izeneko lana ere euskaratua du —ez argitaratua, guk dakigula— Antonio M. Labaienek. Osorik irakur dezakezu orain, gaur eguneko grafiara ekarri dugun Andere-etxea.
Abe
15
05
1990eko abenduaren 14an, orain 15 urte, hil zen Friedrich Dürrenmatt idazle alemana. Suitzan 1921ean jaioa, bere antzerki-lanek egin dute ezagun, eta izaera existentzialistako bere polizi-eleberriek. Justizia, errua, heriotza, behin eta berriro bere lanetan ageri diren gaiak dira. Euskarara Antonio M. Labaienek ekarri zuen lehenbiziko, 1963an, Egan aldizkarian argitaratu zuen Gizona eta Kidea antzezlan laburrarekin. 1992an Ereinek argitaratu zuen, Bartleby bilduman, Matxura narrazioa, Xabier Mendigurenek euskaratua, Andres Urrutiaren hitzaurrea duena. 1999an, azkenik, Labayru institutuak euskaratu zuen Hizketaldia gauez antzezlan laburra Zubizabal aldizkarirako. Osorik irakur ditzakezu.
Aza
20
05
Ken Saro Wiwa ogoni leinurukoa zen, hainbat eleberri, ipuin eta telebista gidoi arrakastatsu idatzi zituen 80ko hamarkadan, hala nola Basi & Company telenobela, Sozaboy eleberria edo Songs in a time of war (Kantak gerra garaian) poema-bilduma. 1990ean MOSOP, Ogoni Herriaren Biziraupenerako Mugimendua sortu zuen, bakea eta ekologismoa ardatz zituen erakundea. Nazio Batuen Herri Indigenen Batzordean mintzatu zen 92an, Nigeriako gobernuak eta Shell petrolio-konpainiak euren lurretan egiten ari ziren genozidioa salatzeko: Nigerko delta petrolioz oso aberatsa izanik ere, Ogoni herriak zigor bikoitza jasan zuen: aberastasunek Nigeriako diktadurak aberastu eta ogoniei ezer ez gelditzeaz gain, ogonien lurra erabat kutsatu zuten, ogonien bizimolde tradizionalak ziren nekazaritza eta arrantza suntsituz.
Ken Saro Wiwa 1994ko maiatzean atxilotu zuten eta mundu osoan salatu zen epaiketa fartsa baten ostean, urkamendian hiltzera zigortu zituzten Saro Wiwa bera eta beste zortzi ekintzaile. Munduko gobernuek, giza-eskubideen bultzatzaileek, idazle eta kulturgileek, International PEN-Klubak eta beste hainbatek eskatu zuen zigorra bertan behera uzteko. Abachak entzungor egin zuen, baina Shell konpainiarekin bildu eta presio egiteko ahaleginak ere alferrik izan ziren. 1995eko azaroaren 10ean urkatu zituzten. Mundu osoa hunkitu zituzten gertakari haiek, Nigeria Commonwealthetik egotzi eta Shellen aurkako boikota hasi zen.
Euskal Pen klubak bere omenezko ekitaldia egingo du datorren azaroaren 12an (larunbata) 17:00etatik aurrera Bilboko Arriaga plazan. Ken Saro Wiwa euskaraz irakurtzeko gonbidapena egin digu Urtzi Urrutikoetxeak, eta Emailu honetan dituzu irakurgai.
Urr
20
05
Duela 150 urte, 1855ean, kaleratu zuen lehen aldiz Walt Whitmanek Leaves of Grass (Belar-hostoak), bere lanik handiena. Edizioz edizio poemak eransten joan zitzaion, eta harekin osatu AEBetako poesigintzan zutabe den lanetako bat. Hala edukiz nola estiloz ordura arteko tradizioarekin hautsi zuena. Walt Whitmanen poemak euskaraz argitaratu dira, denak ere Belar-hostoak obrakoak. Bingen Ametzagak euskaratu zuen poemarik ezagunenetako bat, Oh Captain!, My Captain!, Abraham Lincolni eskainitakoen sailean dagoena. 1959an Olertin kaleratu zen Whitmanen poematxo bat, Onezkoak egin izenburuaz. 80etan, azkenik, Hotsizki aldizkarirako labur bat euskaratu zuen Aitor Aranak, eta Hegatsen poema luzea Maite Gonzalez Esnalek. Hemen dauzkazu Belar-hostoak.
Urr
13
05
1985eko urriaren 11n, duela 20 urte, hil zen Habanan Alex La Guma idazle hegoafrikarra. ANCren ordezkaria zen Kuban. 1924an jaioa, idazletza eta militantzia politikoak uztartu zituen 1950etako eta 60etako Hego Afrikan. Hainbat aldiz espetxeratua, 1966an Londresa erbesteratu zen, eta bi jarduerei lotu hil zen arte. Berari buruzko artikulu ederra egin zuen Joseba Sarrionandiak Marginalia (Elkar, 1988) liburuan. Interesgarria Gabriel Arestirekiko egiten duen erreferentzia. Hurrengo urtean, Susak plazaratutako Bake zibila liburuan, idazleari buruzko datu batzuekin bere ipuin bat argitaratu zen, Kafea biderako, Eduardo Mataukok euskaratua. Apartheid gordina eguneroko bizimoduan txertatua maisuki jasotzen duena. Biak eskaintzen dizkigu.
Ira
15
05
1905eko irailaren 16an jaio zen Pragan, orain 100 urte, Vladimir Holan, txekierak XX. mendean izan duen poetarik handienetako bat. Duela 25 urte hil zen, 1980ko martxoaren 31n. Sinbolisten eraginpean idazten hasia, poesi liburu asko argitartu zituen, baina hala ere 1949an, bere lana aintzat ez hartzearekin eta orduko kultura giroarekin gogaituta, Kampako bere etxean bere burua ixtea erabaki zuen. Eta halaxe jardun, etxean, gizartetik bakartuta, hil zen arte, nahiz eta 60ko hamarkadatik aurrera izena eta sariak jasotzen hasi zen. Heriotza, hain zuzen ere, eta itxaropena, patua… ohiko gai unibertsalak dira Holanek poemetan darabiltzanak.
Euskarara Joseba Sarrionandiak itzuli zituen bere bost poema, Izkiriaturik aurkitu ditudan ene poemak liburuan (Pamiela, 1985) kaleratuak (beste bat ere badakar liburuak, titulua ez bestea txekieraz datorrena). Hementxe dauzkazu.
Abu
18
05
1955eko abuztuaren 12an zendu zen Thomas Mann, Alemaniako literaturak XX. mendean ezagututako idazle handienetako bat. II. Mundu Gerrara bitarteko gizarte alemaniarra erretratatu zuen bere eleberrietan, estilo aldetik ere ekarpenak eginez eleberrigintzari. 1929an Nobel saria jaso zuen. Buddenbroktarrak, Mendi magikoa eta Fausto doktorea dira bere lanik esanguratsuenak, euskaraz dagoen bakarrarekin batera: Herioa Venezian. Literatura Unibertsala bildumaren baitan kaleratu zen, Ibaizabal etxearekin, 1992an, Xabier Mendigurenek euskaratua. Osorik eskaintzen dizuegu.
Eka
23
05
1905eko ekainaren 21ean jaio zen Jean Paul Sartre, duela 100 urte. Pentsalaria, idazlea, aktibista… XX. mendea ulertzeko pertsonaia klabeetako bat dugu. Euskal Herriarekin izan zuen harremanik eta eraginik, eta Literatur Emailu honetara ekarri nahi izan dugu. Markos Zapiainek artikulu bat idatzi du, M’ongoloon malura, eta horretaz gain Gisele Halimiren Burgosko Auzia liburuari Jean Paul Sartrek egindako hitzaurrea euskaratu du. Jarri dugu, baita ere, hitzaurre horixe, Txillardegik 1971n euskaratua, ETAren Zutik aldizkarian kaleratu zena. Eta horiez gain bere literatur lanak: Paretaren kontra narrazioa, Mikel Lasak euskaratua eta Nekrassov antzezlana, Xabier Olarrak itzulia. Eta beste zenbait kontu ere, guztiak Jean Paul Sartreri buruzko gune berezian.
Eka
02
05
Gabriel Arestik Don Kixote Mantxakoa eleberriko lehen zortzi kapituluak euskaratu zituen 1969an, eta lehen aldiz 1986an argitaratu zituen Susak Arestiren lan guztien bilduman, Natxo de Felipe eta Begoña Prietori esker. Jatorrizkoan lehen bi kapituluak makinaz jota daude, eta hurrengo seiak eskuz idatziak. Gabriel Arestik —ekainaren 5ean 30 urte hil zela— zazpigarren kapituluan data eta ordua paratu zituen: 1969ko apirilaren 14an, 23:30etan. Gaur egungo grafiara aldaturik ekarri ditugu orain zortzi kapitulu horiek.
maiatza
05
05
1970eko apirilaren 20an bota zuen bere burua Seine ibaira Paul Celan poetak. Errumanian jaioa, judua, frantses pasaporteduna, idazle alemana, XX. mendeko ahots indartsuenetako bat da Paul Celanena. Kontzentrazio-eremu batean gatibu izandakoa, Tximeleta eta memoria poema liburuak (1952) eman zuen ezagutzera, eta bere hurrengo liburuek bere irudien indar eta sakona berretsi. Euskaraz ez zaio deus argitaratu, baina hemen dakartzagu bi poema, Heriofuga eta Hendaia, Koldo Izagirrek eta Iñigo Aranbarrik, hurrenez hurren, euskaratuak.
Api
07
05
Loiolara egindako bisitaz gain, bestela ere iritsi zen Karol Wojtila euskararen eremura 1980ko hamarkadan. Ez baita telebista Wojtilak agertzeko hautatutako medio bakarra. Santi Onaindiak euskaratu zituen poloniarraren hainbat poema, eta Olerti aldizkarian argitara eman. Literatur Aldizkarien Gordailuan irakur ditzakezue, edo, nahi izanez gero, Euskal Bertso eta Olerkien Hemerotekan.
Mar
24
05
1980ko martxoaren 25ean, orain 25 urte, zendu zen Roland Barthes idazle eta kritikaria. 1915ean Cherbourgen jaioa, Baionan hazi zen Barthes 1924an familia Parisera aldatu zen arte. Hizkuntzaren eta literaturaren pentsamenduan eta semiotikan aditua, bere teoriek eraginik izan zuten idazle askorengan. Fikzioan ere jarduna, saiogintzan egin zuen ekarririk handiena. Bere haurtzaroko Euskal Herria gogoetagai duen Roland Barthesen testu interesgarria euskaratu digu, Literatur Emailu honetarako, Koldo Izagirrek: Sud-Ouestaren argia. 1977an L’Humanitén atalka agertutakoa, ondoren Incidents liburuan bildu zen.
Euskaraz, bestalde, bere testurik esanguratsuenetako bat, Testuaren atsegina/Idazkuntzaren zero gradua, irakur daiteke, Juan Garzia Garmendiak euskaratua eta Pentsamenduaren Klasikoak bilduman 1991n argitaratua. Osorik irakur daiteke bildumaren Klasikoak.com gunean.
