irailak
Abu 14 10
Jose Manuel Lujanbio 1860ko abuztuaren 14an jaio zen Ereñotzuko Latze baserrian, duela 150 urte. Familia Errenteriako Txirrita baserrira aldatu zen 1873an, eta hurrengo urtean, hamalau urte zituela, plaza agerikoan lehendabiziko aldiz kantatu zuenean hartu zuen Txirrita deitura. Antxoko huelga eta Alemaniako gerra eta Norteko trenbideari bertsoen egilea bertsolari gogoratuenetakoa da gaur egun. Txirritak paperean jarritako guztiak dituzu hemen emanak.
Abu 10 10
Egan aldizkarian 80etan argitaratutako hiru antzerki ekarri ditugu Teatro testuak gunera: Jean Etxeberriren Arroltze ohoina; Alejandro Tapia Perurenaren Kattalin umezurtza, gerra aurrean idatzia baina 1985ean plazaratua; eta Xabier Gereñoren Euskal Ikastola, 1970ko abuztuan idatzia eta 1983an argitaratua. Datorren astean Jon Etxaideren hiru antzerki digitalizatuko ditugu.
Abu 05 10
Gaurko egunez duela 160 jaio zen Guy de Maupassant idazlea, 1850eko abuztuaren 5ean, Normandian. Bere adiskide Gustave Flaubertek aurkeztu zion Emile Zola, eta honek 1880ko apirilaren 16an argitaratu zion Mari Gizen kontakizunari esker oso ezaguna egin zen Parisen. Harrezkero, hamabi urtetan, 300 ipuin baino gehiago idatzi zituen, sei eleberri, hiru bidaia liburu, bi antzerki eta ehunka kronika. 1893ko uztailean hil zenean, Zolak egin zuen Maupassanten hileta hitzaldia. Joakin Balentziak, Felipe Juaristik, Xabier Monasteriok, Jesus Mari Mendizabalek, Juan Kruz Igerabidek, Mikel Garmendiak, Periko Diez de Ultzurrunek, Matias Mugikak euskaratu izan dituzte idazle frantsesaren ipuinak, eta Josu Zabaletak 34 narrazio ekarri zizkigun 2000. urtean, Fantasiazko ipuinak liburuan, orain osorik sarean emanak.
Uzt 27 10
Sidonie Gabrielle Colette idazlea 1906-1912 urteetan komediantea ere izan zen; ezaguna da 1907ko urtarrilaren 3an Parisko Moulin Rouge-n sortu zen eskandalua, Mathilde de Mornyk eta Colettek elkarri musu eman ziotenean. Mimo, dantzari eta komediante bizitzaren berri ematen du Mari-Alderrai nobelan (La Vagabonde, 1910), taularik taula eta tren batetik bestera alderrai dabilen Renée Néré music-halleko artista protagonista duela. Liburuaren zenbait egokitzapen zinematografiko egin zituzten: lehenbizikoa Italian (1917) Eugenio Peregok zuzendua, eta bigarrena Frantzian (1931) Solange Térac-Bussik zuzendua, Colette beraren parte hartzearekin elkarrizketak idazten. Periko Diez de Ulzurrunen itzulpenez 1998an argitaratu zen euskaraz Mari-Alderrai.
Uzt 20 10
1878ko uztailean The Atlantic Monthly agerkarian plazaratu ziren Henry James idazle amerikarraren (1843-1916) Europarrak nobelako lehen kapituluak, eta aldika hamabi atalak eman zituzten urrira bitartean. Gazterik Europara bizitzera joandako Eugenia eta Felix anai-arrebak Bostonera itzuli dira, beren senide puritanoengana; amerikarrek eta europarrek elkarrekiko dituzten uste okerrak, aurreiritziak, gaizkiulertuak eta gutxiespenak dira komedia giroko nobela honen gakoak. Europarrak Irene Aldasorok euskaratu zuen 1997an. James Ivoryk eleberrian oinarritutako filma egin zuen 1979an Lee Remick aktoresarekin.
Uzt 18 10
“Gaur, 18 de julio honetan –hala gertatu baita– zure eskuetan paper zuri mordo hau ipini dizugu, irakurle hori”. 1985eko uztailaren 18an sortu zen, duela 25 urte, Literatur Gazeta aldizkaria, Donostiako Konstituzio plazan zegoen La Primitiva Casa Baroja inprimategian egina. Erredakzio idazkariak Koro Baroja eta Koldo Etxabe ziren, eta lehendabiziko alean idazle hauen lanak agertu zituzten: Mikel Lasa, Felipe Juaristi, Joxerra Garzia, Nerea Azurmendi, Mikel Azurmendi, Joseba Sarrionandia, Juan Antton Zubikarai, Bernardo Atxaga, Esteban Antxustegi eta Patri Urkizu; bai eta ere: Miguel Delibes, Mark Twain, Ernesto Sabato, Michel Tournier eta Ernst Bloch. Denera hamaika zenbaki kaleratu ziren: hiru ale 1985ean, urtebeteko geldialdiaren ostean 1987an lau ale, 1988an hiru eta 1989ko apirilean azkenekoa.
Uzt 14 10
Poesiazkoak izan ziren William Faulknerren lehendabiziko liburuak: Vision in Spring (1921) eta The Marble Faun (1924). Baina ipuin eta nobelagilea izan zen. Soldiers’ Pay (1926), Mosquitoes (1927) eta Sartoris (1929) eleberrien ondorengoa da The Sound and the Fury (1929), Hotsa eta Ardaila izenburuarekin Maria Garikanok euskarara ekarria. Shakespeareren Macbeth-ek azken ekitaldian honela dio: “Bizia ibili dabilen itzala baino ez da (…) ergel batek kontatutako istorioa, hots eta ardailez betea, esanahirik gabea”, hortik datorkio izenburua Faulknerren laugarren nobela honi. Garai batean izan zuen handitasunaren oroitzapenarekin bizi den Mississippiko familia baten gainbehera kontatzen du, hiru anaiaren (Benjy, Quentin eta Jason) bakarrizketen bidez aurrena, eta gero gertaerak kanpotik ikusten dituen kontalari baten bitartez.
Uzt 13 10
Eako Poesia Egunetara Maria Josep Escriva idazle katalana gonbidatu dute aurten, poemak errezitatu eta hitzaldia egitera. 2008an Laia Nogera izan zen Ean, eta 2009an Olga Novo poeta galiziarra. Iñigo Aranbarrik Olga Novoren lau poema euskaratu zituen, hemen eskaintzen dizkizugunak. Lugoko Vilarmaon jaio zen 1975ean, eta poema liburu hauen egilea da: A teta sobre o sol (1996), Nós nus (1997) eta A cousa vermella (2004).
Uzt 07 10
Gaurko egunez duela 25 urte, 1985eko uztailaren 7an ihes egin zuen Joseba Sarrionandiak Martuteneko kartzelatik. Izuen gordelekuetan barrena (1981), Narrazioak (1983) eta Ni ez naiz hemengoa (1985) liburuen egilea zen. Kortatu taldeak urte hartan bertan argitaratu zuen Sarri Sarri abestia (bideo klipa: Tipula Beltza). Sarrionandiak berak irakurririk, sei poema entzuteko dituzu hemen, Hau da ene ondasun guzia disko-libururako 1999an grabatuak.
Uzt 07 10
Eako poesia egunak zazpigarren urtez egingo dira. Uztailaren 17an (larunbata) Iban Zalduaren hitzaldi batekin abiatuko dira ekitaldiak eta eguerdian Anari eta Iñigo Aranbarriren Giza-materialak irla izateko emanaldiarekin jarraituko; arratsaldeko tertuliaren ondoren Ander Lipus izango da; iluntzean errezitaldi bat eta Mursegoren kantaldia; eta gauerdian Haragizkoa emanaldia Omar Nabarro eta Rafa Ruedarekin. Uztailaren 18an (igandea) Harkaitz Canoren hitzaldiarekin abiatuko da jardunaldia; eguerdian Bustilehorreko poemak ikuskizuna izango da kanposantuan Jose Luis Otamendi eta Juan Azpillagarekin; eta amaitzeko, arratsaldean, Itxaro Borda eta Amaia Lasaren errezitaldia.
Uzt 06 10
Poesia idatzia hedatzeko errezitaldiak, musika emanaldiak, antzerkia, dantza… baliatu izan dira. Bide horiek aztertzea du helburu Poesia agertokietan jardunaldiak, uztailaren 13, 14 eta 15ean goizero Bilboko Banco de España kalean dagoen UPV-BBK Etxean egingo denak. Lehen egunean Kirmen Uribe, Ibon Egaña eta Harkaitz Cano mintzatuko dira; bigarrenean Jon Kortazar, Itxaro Borda eta Iñaki Aldekoa; hirugarrenean Iratxe Retolaza, Isaac Lourido eta Cornelia Grabner.
Uzt 01 10
Margerete Steffin-en laguntzaz Bertolt Brechtek 1937ko udaberrian idatzitako antzezlana da Die Gewehre der Frau Carrar (Carrar anderearen armak), hasiera batean Jeneralak Bilbo jazartzen izenburua izatekoa zena. John Millington Synge irlandarraren Riders to the Sea (1904) obraren bertsio moderno bat da berez, Brechtek Espainiako 36ko Gerran girotua eta Slatan Dudow-en zuzendaritzapean 1937ko urriaren 16an Parisen taularatua. Jean Louis Lafitteren laguntzaz Daniel Landartek euskaratu zuen 1968ko abenduan Amaren armak izenburuarekin eta Egan aldizkarian argitaratu zen 1984an. Armada faxistako jeneralaren ahotsa entzuten da irratian: “Egun batez, adiskideak, beharko natzaizue garbiki mintzatu, eta Bilbotik gara ariko. Baina orduan, beharbada, zuen hiri nagusiak ez du orain duen itxura bera ukanen. (…) Euskaldunek hobe dute orain berean amore ematea (…) guri asaldatzen eta jazartzen dena ez da luzaz biziko; amore eman nahi ez duena, indarraz eta odolaz, behin betiko errauts bilakatuko baita!”.
Eka 23 10
Pott aldizkariaren azken alea Pott Tropikala izan zen, duela 30 urte 1980ko ekainean plazaratua. Editorea Jose Irazu eta biltegi arduraduna Joxemari Iturralde zirela, 88 orrialdeko aldizkari handi eta eder haren bi mila ale inprimatu zituzten, izenburu bereko bi hitzaurrerekin: Hain da triste la vie de l’artiste. Lehen hitzaurrea asmo berriez ari zen: “Beti egongo da, orrialde hauetan zehar, lan monografiko bat, gutxienez bat, eta gaur Praga eta Pragako idazle eta giroari buruz bezala, bigarrenean pinturaz luzatuko gara”. Baina ez zen aldizkari gehiago izan. Segidako hitzaurreak bazuen abisu moduko bat azken lerroetan: “Pott Tropikala honetan, ikusten duzuenez, material pilo bat sartu dugu, apika gehiegi. Baina horrek arrazoi bat du: inork ez daki hemen bihar edo etzi bizirik segituko duen, eta jakina, testamendua utzi nahi dugu. Daukagun guztia ahalik eta lasterren bota, zizareak jan gaitzaten baino lehenago”. Pott Bandak sei aldizkari eta Bernardo Atxagaren Etiopia poema liburua argitaratu zituen 1978-1980 urteetan.
Eka 21 10
Aron Hector Schmitzek Italo Svevo izengoitia baliatu zuen 1892an lehendabiziko nobela argitaratu zuenean: Una vita. Bigarrenarekin (Zaharreria) ere ez zuen arrakastarik izan, eta literatura alde batera utzi zuen, harik eta Triesten ingeles irakasle zebilen James Joyceren adiskide egin zen arte. 1923an argitaratu zuen hirugarren nobela: Zeno-ren kontzientzia (Svevo bezalaxe, tabako errezale baten istorioa), Eugenio Montalek laudatua eta Joyceren laguntzaz ondoren frantsesez ere argitaratua. Laugarren nobela idazten ziharduenean (Agure baten aitorpenak), kalea zeharkatzen ari zela auto batek harrapatu eta zauriak osatu ezinda hil zen 1928an, ospitalean azken zigarroa erretzen uzteko eskean. Euskaraz Bidaia sentimental laburra (1925) baino ez daukagu, Lombardiatik Friulira trenez egindako bidaia bat, orain sarean eskaintzen dizuguna Maite Lopetegiren itzulpenarekin.
Eka 15 10
Donatien-Alphonse-François, Sadeko Markesa deituraz ezagutua, Parisen jaio zen 1740ko ekainean. Jesuiten eskola batean ikasia, han piztu zitzaion literatura eta antzerki zaletasuna. 30 urte zituela Mazan antzokia atondu zuen Lacoste gazteluan, eta baita antzerki talde bat sortu ere. Baina idatzitako obretatik bakarren bat baino ez zen taularatu Parisen: Oxtiern kondea (1791n). Hogeita hamar urtetik gora egin zituen preso Sadeko Markesak: sexu eskandaluengatik, politika kontuengatik eta bere idatziengatik. Haren bi liburu ditugu euskaraz: Bego Montoriok itzulitako Filosofia apaingelan (2001, Txalaparta) eta Mikel Hoyos Seinek itzulitako Justine edo Bertutearen zorigaitzak (1997, Ibaizabal), orain sarean eskaintzen duguna. Juliettek bere ahizpa Justineri esango dio: hamabost urte betetzear eta daukagun gorputzarekin, ezinezkoa da gosez hiltzea. Justine zorigaitzean biziko da bertutearen alde eginda, Juliette aldiz aberats eta alegera.