Literatura eta artea baliagarritzat jotzen zituen Amiri Barakak, ekintza politiko gisa erabiltzekotan; Amerika zuriaren suntsitzeko, adibidez. Antzerkigile, poeta eta aktibista, 1934ko urriaren 7an jaio zen 60etako intelektual beltz nagusietarik bat izango zena. Haren heriotzaren urtean, 2014an, Itu Bandakoek sei poema itzuli zituzten, eta urte berean Elearazin Galder Ruizek Zergatik gara gu Amerikarrak?bideo-poema euskaratu zuen.
euskarazko azpitituluak
Testua emateaz gain, Amiri Baraka bera ikusi eta entzun daiteke poema errezitatzen, euskarazko azpitituluekin; eta egundoko indarrarekin. 2015ean, Literaturiaren baitan, eta EIZIEren ekimenez, ariketa bera egin zuen Nagore Tolosak, Baten batek Amerika leherrarazi du poemaren errezitaldia euskaraz azpidatziz, segidan eskaintzen dizueguna.
Mendea bete da urriaren 5ean Youenn Gwernig poeta, kantari eta letragilea jaio zela. Eskolan frantsesez ikasia, hizkuntza horretan hasi zen idazten, baina New Yorkera joan zelarik, bretoieraz idatzi zituen poemak, aita eta amonagandik jasotako hizkuntzan. Jack Kerouacen ezagutza egin eta hark uler zezan, ingelesez ere idatzi zuen. Atzera sorterrira joanda, kantak eta kantuan egiteari ere lotu zitzaion (E kreiz an noz, Gauaren erdian ezaguna, besteak beste). Bretoierazko letra eta kulturako izen handietako bat, New Yorkeko hamar poemaekarri zituen euskarara Koldo Izagirrek, ingeles itzulpenarekin argitaratu zuen Un dornad plu (Al Liamm, 1997) bildumatik hartuak.
Joxe Azurmendi hil zela hiru hilabete bete diren egunean, Hitz berdeak (1971) audio liburu formatuan eskaintzera gatoz auzolan eskuzabal bati esker. Azurmendiren obra literarioaren erraldoiak ia ertz batean laketzera kondenatua du XX. mendeko poesiaren mugarrietakotzat har daitekeen lan hau. Manifestu atzeratua ere emendatu diogu, zentsurak liburutik kanpo utzi bazuen ere, garai bertsuko erreferentziazko olerkia delakoan. Auzolanean, ahots koru zabala osatuta erdietsi da egitasmo hau burutzea. 102 ahots elkartu diraHitz berdeak liburuko 142 poemak grabatzeko. Manifestu atzeratua, berriz, 53 ahotsen arteko mosaiko koral txatalkatuan emandako aldaeran dakargu.
2025eko irailaren 25ean hil da Habanan Assata Shakur ekintzailea. AEBetan jaio eta hazia arrazismoa eta esplotazioa bete-betekoa zen garai eta jendartean, haren aurka altxatu zen gaztetandik; Askapen Armada Beltzean, lehenik, eta Pantera Beltzekin gerora. Poliziarekin izandako enfrentamendu batean agente bat hiltzeaz eta beste zenbait delituz salatua eta zigortua, espetxetik ihes egin 1979an eta iheslari bizi izan zen, 1984an Kuban aterpetu zen arte. Terrorista eta gaizkiletzat AEBetara estradita zezaten hainbatetan saiatuak estatubatuar agintariak, mugimendu anti-inperialistaren erreferentea, Autobiografia bat idatzi zuen 1987an. Katakrak argitaletxeak eman zuen euskaraz 2022an, Danele Sarriugartek itzulia. Edizio horretako Angela Davisen eta Joseba Sarrionandiaren hitzaurreak jarri ditugu irakurgai. 2017an Hedoi Etxartek euskaratuak zizkigun lau poemaere.
Espazioa politikoa bada, botere egiturek zeharkatzen dute, tentsioan duden narratibek eraikitzen dute, eta, beraz, gure egunerokoan, gure imajinarioan iragazten da. Hau da, honakoa galdegiten digu: nolakoa da hiria gure oinetan? Galdera horri egiten dio tira Irati Majuelo Itoizek ondu duen Hiria gure oinetan liburuak, Lisipe bildumako 17.ak. Espazioaren irakurketa feministak gure literaturan azpizenburuak iradokitzen duenez, euskal literaturaren bidez hitz egiten da espazioaz, eta gorputzez, eta zaintza-lanez, desiraz, laguntasunaz eta bakardadeaz. Bost eleberriren haritik, hiri-ibiltariez mintzo da egilea, emakume okerrez, paseatzaile errebelde eta zaurgarriez.
XIX. mendeko idazle galiziarren artean handietako bat, 1851ko irailaren 25ean jaio zen Manuel Curros Enriquez, ideia errepublikar eta galegisten arteko trantsizioan bizi izan zena. 1888an argitaratu zuen O Divino Sainete liburua, zatia euskaratuta duen bakarra. Gabriel Arestik, Jostirudi Jainkotarra izenez, Sarrera eta I. Kantua euskaratu zituen, idazle galiziarraren heriotzaren mendeurrenaren karietara eskaini genituenak.
Han eta han, batez ere han, bonbak tai gabe erortzen diren aroan, gaurkotasun osokoak dira Benjamin Pereten poemak. I. Mundu Gerra ezagutu zuen eta handik gerren, botereen, jainkoen, aberrien aurkako poemak atera ziren. Balio burges guztien ukoak berez zekarren hizkera lauaren ukoa, eta askatasunik bortitzenean landu zituen, umorez eta irudimenez, biraoa eta laidoa eta iraina. Koldo Izagirrek lau poema kearri zituen euskarara, Je ne mange pas de ce pain-là bildumakoak (1936), alegia, Nik ez du ogi horretarik jaten.
Katixa Dolhare. Bea Salaberri, Oihane Zuberoa Garmendia eta Josune Aznarez Alkat Literatura eta bortua, hemen idatzi gaiari inguruan solasean arituko dira irailaren 20an (larunbata) goizeko 10:00etatik aitzina. Ondoren, Amaia Ezpeldoi, Itxaro Bordaren pertsonaiari buruz mintzatuko da Gorka Arrese. Azkenik, Eñaut Etxamendi idazlearen obra narratiboa bere ikerketa lana aurkeztuko du Itziar Madinak.
Bazkalostean, Hemingway eta Irati ibilbide literarioa Josu Jimenez Maia gidari dela. Arratsean, Artzainak, gure lehen poetak Oskar Alegriazinemagilearen lekukotza, filmetako irudiak eta eleekin.
irailak 21, igandea, Iratin
Biharamunean, –irailak 21 (igandea)- goizeko 10:00etan Lurrak erreko ez balu mendi ibilbide literarioa Eneko Barberenak gidatuta – Arrazola – Azalegiko gaina – Orion -Arrazola- Iratiko baso eta inguruetan. Harpeako lezearen ondoan Itxaro Bordaren ahotsean Itzalen tektnonika poema liburuko aleak eta Ibon RG musikariaren doinuak aditu ahal izanen dira arratsldeko 17:00etatik aitzina.
Jamaikan jaioa 1889ko irailaren 15ean, gaztetandik batu zitzaion Claude McKay nazionalismo beltza deituari, euren eskubideen defentsari, sozialismoaren lerroetatik. Idazle zein artikulista gisa erreferentzia izan zen Harlemgo Berpizkundea mugimenduan. Haren heriotzaren urteurrenean Iñigo Astizek euskaratutako lau poema eskaini genituen, atzera gogora dakartzagunak.
XX. mendeko literatur-lan handienen artean dago Iseka infinitua (Infinite Jest, 1996), David Foster Wallaceren eleberri mardula, egileari arrakasta komertziala eta kritikaren errekonozimendua ekarri zizkiona. Prosista aparta, saiakeragile zorrotza, kronikak eta ipuinak ere idatzi zituen 2008ko irailaren 12an, 46 urte zituela, bere buruaz beste egin zuen arte. Ordurako bere belaunaldiko idazle gailenetakoa bilakatua zen, garaikide eta ondorengo askorentzat erreferentea. Haren narrazio bat euskaratu zuen Ibon Egañak Volgako batelariak blogean, Suizidioa opari-antzeko, eta gerora Danele Sarriugartek ekarri izan dio euskarari egile estatubatuarraren lana: hitzaldi bat, Hau ura da, eta Pop asmakizuna 7 kontakizuna eman zituen Elearazi webgunean, eta Sekula gehiago egingo ez dudan gauza ustez dibertigarri bat (Pasazaite, 2016) liburua ere, itsas kruzero baten kronika literarioa.
Mendea beteko zuketen irailaren 6an idazle diferente bik: Angel Gonzalez eta Andrea Camilleri. Poeta izan zen Angel Gonzalez, frankismoan Espainiako belaunaldi berriekin batera idazten hasi zena, 30 urte betetzerako liburuak argitaratzen. Poesia soziala egiten zutenen artean kokatu zuten hasmentan, baina bide propio aberatsa jorratu zuen gerora. Gerardo Markuletak ekarri zuen euskarara haren lanaren antologia bat, Munduko Poesia Kaieren baitan argitaratu zena.
Camilleri
Eleberrigilea izan zen Camilleri. Profesionalki antzerki mundukoa, gidoilari, zuzendari… lanean jardundakoa, oso berandu arte ez zuen argitaratu. Ia 70 urte zituela argitaratzen hasitako istorio beltzekin eta bereziki Salbo Montalbano ikertzailearen sailarekin lortu zuen arrakasta handia, mundu osoan. Euskaraz irakur daitezke bere hiru liburu, eta horietako bateko lau narrazio eman zizkigun Fernando Reyk.
1914ko irailaren 5ean jaio zen Nicanor Parra idazle txiletarra. XX. mendea korritutako poeta izan zela esatea ez da gehiegikeria Parraren kasuan, izan ere 103 urte beteta zendu baitzen antipoesiaren poeta gailena izan zena (hura hil eta urtebetera hil zen Bernard Dadie idazle bolikostarra, 103 urtez hau ere). Txiletarrak mendea bete zuenean hamar poema ekarri zizkion euskarari Josu Landak, eta hamabost hurrengo urtean Garazi Arrulak. Merezi du gogoratzea eta irakurtzea gaur, antipoeta hil zela 111 urte betetzen direla (eta merezi, baita ere, Dadieren poemez akordatzea, haren mendeurrenean euskarari ekarritakoak).
Poesia egunak antolatu dituzte Oiartzunen. Heriotzak Eduardo du izena poesia ez-errezitala eskainiko du ostegun honetan Formol laborategiak. Biharamunean, Yolanda Arrieta idazleak eta Peru Galbete musikariak Etxe bat poesia errezitaldi musikatua egingo dute. Azkenik, aipagarria da Harkaitz Cano, Itziar Ugarteeta Jose Luis Otamendik Poeta bat zure sukaldean errezitaldiak egingo dituztela herritarren etxeetan.
Hegazkin-istripu batek isilarazi zuen, duela 65 urteko abuztuaren 29an, negritudearen ahots indartsuenetako bat, Bordelen jaiotako David Diop senegaldarrarena. 33 urte baino ez zituen, baina Mendebaldearen kolonizazio kultural nahiz ekonomikoaren aurkako poeta ezinbestekoa zen. Maiatz aldizkarian Itxaro Bordak bi poema euskaratu zituen, eta urteurrenaren harira bertze bi ekarri dizkiogu euskarari; hemen laurak.
