Literatur Emailuak

Oscar Milosz euskaraz

Frantsesez idazten zuen lituaniar poeta gisa aurkeztu izan da Oscar Milosz. Ertz askoko errealitate bat sinplifikatzen duen izendapena da hori, ordea, bilaketa etengabean aritu izan zen pertsona baitugu Milosz. Gai eternalak jorratu zituen (denboraren joana, maitasuna, bizitzaren zentzua), beti ere ezinegon kartsu batek bultzaturik. Oscar Miloszen ahotsa ezezaguna zitzaigun euskaraz eta Patxi de Vicentek euskaratu du, sen handiz eta lexiko hautaketa ezin zainduagoz prestatu duen antologian, Munduko Poesia Kaierak bilduman.

Frank O’Hararen poesia

II. Mundu Gerra osteko poeta estatubatuar esanguratsuenetako bat da Frank O’Hara. MoMAn urte luzez lan egin zuen arte-komisarioa, musikazale aparta, askotan nahasten edo, hobeto esanda, uztartzen ez diren bezala uztartzen dira diziplina artistiko teorian hain bereizi horiek O’Hararen obra poetikoan. Poesia intimoa baina kanpozalea, espirituala bai baina hizkera eta objektu terrenalez josia, dibertitua eta ironikoa, eskuzabala baina ez erraza. Beñat Sarasolak ekarri du euskarara antologia, urte luzez Sarasolak berak zuzendu zuen Munduko Poesia Kaierak bildumara.

Palestinako poemak Nakban

Nakba eguna da maiatzaren 15a Palestinan, 1948an Isralen Estatuaren sorrera dela-eta haiek euren lurretatik ofizialki bota zituztenekoa. Ehunka milaka lagunek Palestinako beren lur eta etxeak utzi zituztenekoa. Zenbat kanporatze, zenbat hildako, ordudanik. Gazarako kanporatze erraldoi berri baten planak burutzen ari dela Israelgo Estatua, Joseba Sarrionandiak 1991n Elkar etxeko Hezurrezko xirulak liburuan Palestinar burrrukakoak izeneko sailean euskaratutako sei poema dakartzagu. Duela lau urte, Gazako orduko bonbardaketen harira, 2012an Hedoi Etxartek euskaratu eta argitara emandako 20 poema eskaini genituen.

Gabriel Aresti eta berak euskaratutako Internazionala osorik

2025ko ekainaren 5ean 50 urte beteko dira Gabriel Aresti Segurola hil zela. Efemeridea ospatzeko asmoz, Gabriel Arestik itzuli baina azken lau hamarkadetan itzalean geratu diren Internazionalaren bertso batzuk ekarri ditugu gogora.

1971n, bi arrazoirengatik, birritan itzuli zuen Arestik Eugène Pottierrek idatzi zuen Internazionala. Lehenengo aldiz, Natxo de Felipe musikariak eskatuta, Jesus Mari Begoña militante politikoaren kontrako epaiketan abesteko itzuli zuen. Itzulpen hura, Literatura lanak bildumaren 8. liburuan argitaratu zuen Susak 1986an.
Bigarrenez, handik gutxira, Natxo de Felipek berak berriro eskatuta itzuli zuen. Hain justu, 1971. urtean Parisko Komunaren mendeurrena zen eta baita L’internationale abestiaren sorreraren mendeurrena ere. Garai hartako EMK-k (Euskadiko Mugimendu Komunista) bazuen kantu iraultzailearen bertsioa ezagutzera emateko asmoa. Natxo de Felipek 1971ko martxoko China Reconstruye aldizkari txinatarrak eta beste hainbat informazio bidali zizkion Gabriel Arestiri. Itzulpen hura, handik sei urtera, birritan ekarri zen paperera: 1977ko ekainaren 12an paskin gisa Bilbon Euskadiko Ezkerra hautes-koalizioaren ekitaldi batean (EMK, EIA eta Euskal Komunistak elkartu ziren) eta urriaren 1eko Anaitasuna aldizkarian.

Vietnamgo ahaireak

1975eko apirilaren 30ean, duela 50 urte, Saigon menpean hartu zuen Vietnamgo Armadak,  eta amaitu zen Vietnamgo Gerra. Bigarrena, etsai nagusi Hego Vietnamgo armada eta AEBak izan zituena. Lehenaren, frantsesen aurkako Independentziako gerraren segida izan zen. Independentzia prozesuan eta gerrotan Vietnamgo buruzagi nagusia izandako Ho Chi Minh-en Gartzelako egunkaria euskaratu zuen Iñaki Aramaiok;  baina lider komunistak ez zuen gerraren amaiera ikusi, 1969an zendua baitzen. Lubaki desberdinetatik gerra ezagutu zuten poeta bi ere irakur daitezke euskaraz, dena den. Huy Can idazle eta politikariaren zortzi poema euskaratu zituen Luzien Etxezaharretak (otsailean paratu genituen online), eta duela bost urte argitara eman genituen AEBekin soldadu (beste izen batekin) ibilitako Yusef Komunyakaa poetaren hamabi poema Vietnamgo, Jose Luis Otamendik euskarari ekarriak. Maiatzaren lehenaren bezpera gorriz tindatzeko.

Roberto Arlt gogoan

Buenosairestar baten heriotza albiste nagusi den apirilaren 26 honetan, Gernikako bonben oihartzuna hondoko musika dugula, beste buesnosairestar baten jaiotza gogoratu nahi dugu (125 urte jaio zela), Roberto Artl idazlearena. Kazetaria, ipuingilea, haren prosak eragin handia izan du Argentinako idazle askorengan. Begirada aparta zuen, hala paisaia geografikoei nola humanoei erreparatzeko, eta umore fin batez ekartzen zuen idatzietara. 36ko Espainiako gerra hasi baino hilabete batzuk lehenago ibilia zen Euskal Herrian, eta El Mundo egunkarian argitaratutako kronikekin Aguafuertes deitutako bilduma osatu zuen. Iñigo Aranbarrik haietako hiru euskaratu zituen. Horiez gain, euskaraz haren narrazio bi ere irakur daitezke: Armiarmarako Iñigo Roquek euskarari ekarritako Piztiak; eta Konkorduna ipuina, Gillermo Etxeberriak euskaratu eta Egan aldizkariaren 2017ko 1-2 zenbakian argitaratua.

Jean-Paul Sartre euskaraz

45 urte bete dira apirilaren 15ean Jean-Paul Sartre idazle eta filosofoa hil zela. XX. mendeko pentsalari handietarik bat, bere pentsamenduak bere garaiko eta ondorengo korronte filosofiko eta sozio-politikoetan eragin itzela izan zuen. Jaiotzaren mendeurrenaren karietara, euskaraz irakur zitezkeen bere zenbait lan bildu genituen: Paretaren kontra, Mikel Lasak euskaratua, Txillardegiren hitzaurrea duena (Kriselu, 1983); Nekrassov antzezlana, Xabier Olarrak euskarari ekarria (Antzerti, 1985) eta Burgosko Auzia liburuan (Gallimard, 1971) Sartrek eginiko Hitzaurrea, Markos Zapiainek itzulia. Horrez gain, filosofo eta idazle frantsesari buruz idatzitako lau artikulu, lau egile esanguratsurenak: Beltza, Gabriel Aresti, Eusebio Erkiaga eta Markos Zapiain.

Scott Fitzgerald euskaraz

Duela 100 urte, 1925eko apirilaren 10ean eman zuen argitara Scribner’s etxeak Gatsby handia eleberria, Francis Scott Fitzgeralden lan esanguratsuenetako bat, XX. mendeko AEBetako literaturan erreferentzia handia. Igela argitaletxearen eskutik ekarri zuen euskarara Xabier Olarrak 1990ean, 2016an berrargitaratua izan zena. Plazeraren gau ilunekoak ere itzuli zuten Garazi Arrulak eta Iñigo Roquek, Elkar argitaletxeak argitara emana 2014an. Badira sarean, dena den, irakur daitezkeen Scott Fitzgeralden lanak: 1996an Javi Cillerok itzulitako Babiloniara itzultzea;  2012an Garazi Arrulak euskaratutako Mila esker suagatik; Iñigo Roquek euskaratutako Hamarkada galdua eta Javi Cilleroren eskutik heldutako Nerbio-krisia.

Flannery O’Connorren mendeurrena

AEBetako hegoaldeko giroa, harreman bortizkeriazkoak, espiritualtasuna, emakumearen leku eta ezlekuak, umorea maisuki baliatu zituen Flannery O’Connor idazleak. Gazte hil eta obra laburra badu ere (eleberri bi eta bi ipuin bilduma), XX. mendeko AEBetako narratzaile handietarik bat da, unibertso oso bat erakutsi ziguna bere lan labur baina aberatsean. Baroja etxeak 1985ean O’Connorren bi ipuin argitara eman zituen Jende ona nekez da aurkitzen liburuan (izen bereko narrazioa eta Agian zeure bizitza da salbatzen ari zarena), Mikel Azurmendiren itzulpenean. 2009an, berriz, Ez da erraza gizon on bat aurkitzen ipuin-liburu osoa euskaratu zuen Itziar Otegik, eta Literatura Unibertsaleko bilduman kaleratu. Bilduma honetako Gezurretako negroa ipuina ere eskaintzen dizuegu martxoaren 25ean Flannery O’Conorren jaiotzaren mendeurrena bete dela.

Friedrich Hölderlinen urteurrena

XVIII. mende amaieran Europa astindu zuten korronte filosofiko eta politikoen emaitza da Friedrich Hölderlin. 1770eko martxoaren 20an sortua, Goethe, Schiller, Novalis, Fichte  eta abarrekin partekatu zuen bereziki Alemanian loratu zen ideien pizkundea. Grezia klasikoaren ezagule eta miresle, erreferentzia klasikoek presentzia oso handia dute bere poesian, bizi izan zuen garaira itsatsiak, baina. Bere poemen antologia zabala biltzen duen Poemak (Erein, 2001) liburuan ikus daiteke. Eduardo Gil Berak euskaratua, Hölderlinen poesiagintzaren bilduma bikaina dugu. Hitzaurrean dio Gil Berak horren osagarri Hyperion obra ere euskaratu beharko litzatekeela, eta halaxe egin zuen. Gutun formatuan emandako eleberria, Iraultza Frantsesaren lorpenen gorespena da obra. Osorik eskaintzen dizkizuegu biak.

Ana Blandianaren poemak

Amodiozko kantu luze bat da Bariazioak gai jarri baten inguruan poema-liburua, Ana Blandiana idazlearena. Bere herriko poeta gailenetako bat, Ceaucescuren garaian jazarria eta isilarazia, mundu osoan lortua du oihartzuna haren lanak aspaldiko urteetan. Xabier Boveda itzultzaileak segitzen dio bere lan eskergari, eta poemario horretatik errumaniarraren hamabi poema ekarri dizkio euskarari, eta Idatz&Mintz aldizkarian kaleratu.

Cardenalen Apokalipsia

Ernesto Cardenal idazlearen urteurrena zela kari, bere bi poema ekarri genituen sarera. Hirugarren bat dakargu orain, Apokalipsia poema luzea. 1965ean idatzia izanagatik, gaurkotasun osoz irakurtzen da egun. Xabier Gantzarainek euskaratu eta Dinamoaren webgunean eman zuen plazara.

Epitafiozko poesia

75 urte bete dira martxoaren 5ean Edgar Lee Masters hil zela, eta pentsa genezake hilartitzik ez zaiola faltako. Izan ere, 50etik gora liburu idatzi izanagatik ere, bat du munduan ezaguna: Spoon River Antologia.  1915. urtean, antologia grekoan inspiraturik eta Ipar Amerika erdialdeko herrixketako bizimodua gai harturik idatzi zuen poemarioa, berrehundik gora epitafiorekin, hilerriko biztanle bakoitzak berea, epitafioa poema moldean emanda, herri ia osoaren kronika eginik. 2023an euskaratu zuen Alain Lopez de Lacallek eta Balea Zuriak argitara eman. Guk antologia horren antologiatxoa dakarkigu, Gotzon Barandiaranek euskarari ekarritako liburuko hamar pieza.

Bina poema

Duela bost urte, itxialdi mundialaren bezperatan, 2020ko martxoaren 1ean zendu zen Ernesto Cardenal poeta, apaiz eta militantea. Iraultza sandinistako kide gisa ezaguna gehienontzat, nozitu zituen AEBetako inperialismoaren atzaparkadak. Bi poema dakartzagu euskaraz, Itxaro Bordak eta Mikel Antzak literatur aldizkariak sandinismoa bezain bizi zeuden garaian itzuliak. Bi poema, halaber, martxoaren 1ean ere, baina 1917an, jaiotako Fadwa Touqan palestinarrarenak. Bere herriaren eta herri horretako emakumeen ahotsa goi maila lirikora ekarritako poeta, jatorri bereko bonben itzalpean idatziak dira asko. Euskarazkoak Itxaro Bordak eta Joseba Sarrionandiak emanak dira. Milaka kilometrora, egun berean, 1917ko martxoaren 1ean, jaio zen Robert Lowell poeta ere. AEBetakoa berau, baina ez bonba zalea, II. Mundu Gerrara joateari uko egiteagatik espetxeratua izan zen, Vietnamgo gerraren aurkako mugimenduko kide nabarmena izan zen, eta XX. mendeko poeta estatubatuar handietarik bat da. Bi poema honenak ere, Luigi Anselmik gurera ekarriak.

Takiji Kobayashiren aldarria

30 urte zituen Takiji Kobayashi militante komunistak Poliziak atxilotu eta bost orduko tortura saioen ondoren hil zenean, hil zutenean, 1933ko otsailaren 20an. Tortura zantzu nabarmenak —argazkiak atera zizkioten senideek, bertsio ofiziala gezurtatzeko—, gorpua zaintzen zuten beilatokian 300 lagun atxilotu izana Poliziak, omenezko ekitaldien debekua… Asko dira eta munduko hainbat tokitan —otsail beltz batzuk bizi izandako gurean zer esanik ez— doinu bera izaten duten kontuak. 30 urte, eta errekonozimendua irabazia zuen Kobayashi idazleak, Japoniako literaturan nor bilakatua baitzen, ezinbesteko erreferentzia literatura proletarioan. Kanikosen lanak eman zion osperik handiena, baina ez gutxiago Martxoak 15 narrazioak ere. Armiarman argitaratzeko euskaratu zuen Hiromi Yoshidak, eta gerora Nagusia kanpoan da narrazioarekin batera bildu zuen liburu batean Katakrak argitaletxeak. Justizia Sozialaren nazioarteko eguna  ohoratzeko irakurgai aproposa.