Mar
31
11
Parisen kazetari lanak egiten zituen Gabriel Garcia Marquezek El Espectador egunkariarentzat, Rojas Pinillaren diktadura militarrak periodikoa itxi zuenean. Dirurik gabe geratutako idazle gazteak nobela bat idazteari ekin zion. 1957ko urte hasieran Parisen amaitutako eleberria da Koronelari ez dio inork idazten (1961ean argitaratua). Gertakariak 1956an kokatu zituen, urritik abendura bitartean, Kolonbiako iparraldeko herrixka batean. Koronel zahar bat gutun baten zain dago, inoiz iritsiko ez den gerrako pentsioa itxaroten, berrogeita hamar urte pasa esperoan; ostiralero joaten da postara, baina ez dio inork idazten. Seme bakarra urtarrilean hil zuen Poliziak, orri klandestinoak banatzeagatik; hala ere borroka-oilar bat laga zion, eta hauxe bilakatuko da etxeko diru iturri… eta zerbait gehiago. Arturo Ripsteinek filma egin zuen 1999an.
Mar
29
11
Jose Antonio Arkotxa, izengoitiz Atxukale, orain mendebete jaio zen Mutrikun, 1911ko martxoaren 29an. Argia, El Dia eta Euzkadi agerkarietan plazaratu zituen bere lehen idazkiak. Gerra garaian preso hartu zuten, baina heriotzara zigortua izan arren, azken uneko indultuari esker etxeratu zen. Ondoren Ondarroan bizi izan zen berrogei urtez; Kresala elkarteko bultzagile eta antzezle jardun zuen, 16 obra idazteaz gainera. Egan aldizkarian 1957an argitaratutako Gabon-gabontzeta duzu haietako bat, Atxukaleren omenez orain teatro-testuak webgunean paratu duguna.
Mar
24
11
Marinel zahar batek eztei-festa batean kontatutako istorioa da Samuel Taylor Coleridge idazle ingelesaren Marinel zaharraren balada. Behinola hegoalderantz abiatu zelarik ontzi batean, galarren gupidagabe bat heldu zitzaien. Indar suntsitzaile haren erdian, hala ere, patu onaren txori albatrosa agertu zen eta berarekin hego haize lasaigarria ekarri zuen popa aldetik. Egun batzuk geroago ordea, zorte txarrez, marinelak hegaztia hil egin zuen balezta-geziz, eta harrezkero suertatutako atsekabeak jakingo ditugu. Balada hau 1798an argitaratu zen lehen aldiz Lyrical Ballads bilduman, Joseba Sarrionandiak euskaratu zuen 1995ean.
Mar
22
11
Oso gazterik hil zen Gurutz Sarasola Lotsati duela 75 urte, 1936ko martxoaren 22an, bere burua trenari botata Donostiako burdinazko zubian. El Día eta Euzkadi egunkarietan argitaratu zituen poema gehienak, 1935eko irailean hasita. El Dia agerkarian bertan, Lotsatiren liburua argitaratzear zegoela iragarri zuten bost egunez, 1936ko urtarrilaren 16tik 21era (“Lotsatiren olerkiak laster jarriko dira salgai”), baina ez zen halakorik gertatu. Jon Arano izan da haren lanez gehien arduratu dena, eta Alvaro Rabellik iaz Lotsatiri buruzko Ilunpetik argira liburua plazaratu zuen Alberdania etxearekin.
Mar
17
11
Egun Ukrainan den Brody hiri Galitziakoan jaio zen Joseph Roth 1894an. Alemanez idatzi izan zuen beti. Radetzkymarsch (1932) nobela da bere liburu ezagunena. Hitler kantziler egin zen egun berean Rothek ihes egin zuen Austriatik Frantziara eta Parisen hil zen 1939an. Matias Mugikak euskarara ekarri zizkigun Edale santuaren kondaira eta Hiltzaile baten aitormena (Igelak plazaratuak 2001ean eta 2003an), baina lehenago Edorta Mataukok itzuli zuen Leviatana (Susa, 1998), orain sarean osorik eskaintzen dizugun hauxe. Zortzi kapituluko nobela laburra da, Nissen Piczenik koral saltzailearen istorioa kontatzen duena. Lehen aldiz Der Korallenhändler izenburuarekin zatika agertu zuen 1934an Parisko aldizkari aleman batean, eta liburu moldez Roth hil ondoren 1940an atera zen Amsterdamen, haren azken liburu gehienak argitaratu ziren hirian.
Mar
15
11
1986ko martxoan, orain 25 urte agertu zuen Zintzhilik aldizkariak lehendabiziko zenbakia, Gasteizko Filologia fakultatean. Urte hartan bertan, abenduan, ekarri zuen bigarren zenbakia; eta ondoren urtero ale berri bana 1994 arte. Lan gehienak ikasleek eta irakasleek idatzitakoak ziren. Egileen artean (batzuetan ezizenez mozorroturik) idazle ezagun bilakatu direnak irakurriko dituzu: Andolin Eguzkitza, Miel Anjel Elustondo, Xabier Etxaniz Erle, Vicent Gil de Paules, Gerardo Markuleta, Lourdes Oñederra, Jose Luis Padron, Juan Luis Zabala, Iban Zaldua, Patxi Zubizarreta.
Mar
09
11
First Impressions izenburuarekin 1797an amaitu zuen Jane Austenek bigarren eleberriaren izkribua, baina editoreak ez zuen aintzat hartu. Hamabost urte geroago, berridatzi eta titulua aldaturik, 1813an argitaratu zen Harrotasuna eta aurrejuzkuak, ingeles literaturako amodiozko nobela ezagunena. Ezkontza da istorioaren motorra; lehen inpresioak okerrak izaten dira, horixe du gaia; eta Elizabeth Bennet protagonista (baita ere Fitzwilliam Darcy aberats lotsatia). Sonatua da nobelaren estreinako esaldi guztiz ironikoa: “Mundu zabalean aho batez onartutako egia da, fortuna handiaren jabe den gizon ezkongai batek emaztearen bila ibili behar duela”. 1940an Robert Z. Leonardek film bihurtu zuen, Greer Garson eta Laurence Olivier aktoreekin, eta Jane Murfin eta Aldous Huxleyren gidoiaz.
Mar
07
11
Joan den astean Apuleioren Urrezko astoa nobela eskaini genizuen, Igerabidek eta Lertxundik itzulia. Asteon Augustin Anabitartek egindako ahalegin bat dakarkigu: Izaera-aldakuntza ala urrezko astoa izenburuarekin Apuleioren liburuaren lehen bi kapituluak euskaratu zituen, Aristomen izengoitiz sinaturik, ziur aski lehiaketaren batera bidaltzeko. Gotzon Egiak bidali digu itzulpen originala, Anabitarte sendiaren eskutik jasoa. 15 orriko faksimilea ere paratu dugu bildumazaleentzat.
Mar
02
11
Bigarren mendeko idazle erromatar garrantzitsuena izan zen Apuleio, sortzez berberea. Metamorphoses da bere lan ezagunena, Urrezko astoa izenburua ere ematen zaiona, 1996an Juan Kruz Igerabidek eta Anjel Lertxundik euskaratua. Zatika ondutako nobela pikareskoa da Urrezko astoa, magiak liluratuta daukan Luzio gazteak protagonizatua. Liburu hau irakurtzen hasi aurretik (eta hor barnean den Kupidoren eta Psikeren istorioari ekin baino lehen), badaezpada ere komeni da larrosa batzuk edukitzea inguruan; izan ere, noizbait asto bihurtzen baldin bazara, aski omen da arrosa batzuk marruskatzea asto izateari uzteko.
Ots
24
11
Frantzisko Apalategik dozena bat urtez jardun zuen, 1922an hasita, karlisten eta liberalen arteko bigarren gerrako soldaduen testigantzak biltzen, eta haietako batzuk oraintxe 50 urte argitaratu ziren Euskal mutillak armetan kronika eta elkarrizketa liburuan (Auspoa, 1961). Adibide gisa, hemen Lizarrako pasarte bat, Patxi Juaristi azkoitiarrak kontatua: “Balak hanka hezurrean jo ninduenean, deiadar egin eta Arretxekoak atzera begiratuz esan zidan: ‘Jo al haute?’. Bada orduantxe bertan berari lepotik sartu saihetseraino. (…) Nik nire zauria buztinekin estali nahi baina eskua nekatu eta berriz ere odola bazihoan. Euri asko egin zuen eta ura goiko zanga aldetik gu geunden beheko aldera zetorren, goiko aldean zauritutakoen odolekin gorriturik”. Gerra garai hari buruz nobelarik idatzi nahi duenak hobe du Apalategik jasotako testigantzak irakurri, beste liburu batzuk baino.
Ots
17
11
Nobela grafikoak boladako bilakatzen ari dira, nahiz eta aspaldikoak diren halako albumak eta kontakizun moldeak. Gustavo Adolfo Becquer idazlearen gidoiaz bere anaia Valerianok margotutako liburua duzu adibide xume bat: Los Borbones en pelota (1868). Liburu hartako Becquer satirikoa duzu, baina Becquer erromantikoa da guretzat ezagunagoa. Becquer jaio zela gaur 175 urte bete direla aitzakiatzat hartuta, Manu Lopez Gasenik 1991n itzulitako bi ipuin eskaintzen dizkizugu: Sorrera (1861) eta Ilargi-errainua (1862), biak El Contemporaneo agerkarian plazaratuak.
Ots
09
11
Fiodor Dostoievski jokalari amorratua zen, diru parrastak galduta jo izan zuen erreka. Eta zorrak ordaintzeko eta berriz ere jokoan jarraitzeko idatzi egin behar! Halaxe, bada, 1866an Anna Grigorievnari diktatu zion Jokalaria nobela pesimista baina irrigarria, Dostoievskiren alter ego modukoa den Alexei Ivanovitxek kontatzen duen istorio zoro hau. Europa erdi-erdian, Ruletenburgo hirian, hotel batean bizi den familia errusiarreko patriarka (zorpetua eta hipotekatua) bere izeba aberats gaixoa noiz hilko zain dago, herentzia jasotzearren; ustekabean, ordea, Antonida Vasilievna amona Ruletenburgon agertuko da Moskutik etorria, eta inork espero baino gehiago gustatuko zaio kasinoa.
Ots
03
11
Hontzaren eguna, Il contesto, Todo Modo, Il cavaliere e la morte nobela arduragarrien idazlea izan zen Leonardo Sciascia, baina baita ere ipuin ederren egilea. 1973an Einaudi-rekin plazaratutako Il mare color del vino euskaratu zuen Josu Zabaletak Erein argitaletxearentzat. 1959 eta 1972 bitartean idatzi eta Sciasciak berak hautatutako 13 kontakizuneko bilduma da Itsaso ardo kolorea. Ipuinetako bat, Kontzientzia kasua izenekoa, film bilakatu zuen Giovanni Grimaldik. Astekari “femenino” deitzen diren horietako batean Vaccaquino abokatuak gutun bat irakurri du, non emakume batek azaltzen duen senarrari egindako traizio bat; abokatuari gutuna deigarria irudituta, moztu eta gorde egin du patrikan, eta…
Urt
28
11
Etxepare eta Shakespeare, Lizardi eta Puxkin, Kirikiño eta Flaubert, Anabitarte eta Mansfield. E-bookaren olatua handitzen ari omen denez, eta euskarazko tituluak eskas, irakurgailu elektronikoetara deskargatzeko 249 e-book paratu ditugu Armiarma atariko Liburu elektronikoa gunean, epub eta pdf formatuetan. 249 tituluetatik 191 euskal literaturako klasikoak dira eta 58 literatura unibertsaletik ekarriak. Twain eta Xaho, Conrad eta Zerbitzari, Baudelaire eta Lauaxeta, Virginia Woolf eta Mirande. 14 poema liburu, 28 saiakera, 39 antzerki-lan, 56 nobela eta ipuin bilduma… dohainik nork bere gailura ekar ditzake.
Urt
26
11
Gure literaturan Martin Ugalde izan zen lehena ipuina literatur genero moderno gisa lantzen. Duela 50 urte, 1961eko urtarrilean Caracasen argitaratu zuen bere hirugarren baina euskarazko estreinako ipuin liburua: Hiltzaileak. Bost kontakizunotan gerrako eta gerraosteko errepresioa eta erresistentzia kontatzen dira. “Euskal borrokak ernarazitako fruitu beroak dituzue” idatzi zuen Andima Ibinagabeitiak hitzaurrean. “Beharrezkoa genuen euskotarrok ere gudu-literatura gartsu bat. Negargarria, baina, oraindik euskaldun batek ere ez ditu liburuetan euskaraz eman orduko gertari deitoragarriak. Gerrari suminok inoiz gure gaztediak ahaztuko balitu, akabo gure itxaropena”.
