maiatza
04
10
Zazpiak bat eta Amerikako panpetan olerki ezagunen egilea, Pedro Mari Otaño, 1910eko maiatzaren 6an hil zen Argentinako Rosarion. Alkar liburuan bildu zituen 1904an bertso bi horiek eta beste 20 gehiago, baina baita ere Auntza larrera ipuin alegoriko ederra. Gaur Artzai mutilla operan ere jarriko dugu arreta. Otaño zizurkildarrak idatzi eta Felix Ortiz San Pelaio azpeitiarrak musikatutako obra da, 1900eko otsailaren 18an Buenos Airesko Victoria antzokian estreinatua (kantuan: Francisco Argote, Matilde Isasi, Luis Labadens, Matias Etxeberria, Laurak Bat-eko abesbatza). Artzai mutilla operak Patxikoren eta Maritxuren arteko amodiozko istorioa kontatzen duen arren, aldarrikapen politikoek hartzen dute mami nagusia. Martxoaren 11n kantuz zoriondu zuen Jose Mendiagek. Otañoren lan guztiak jasoak dituzu Klasikoen Gordailuan.
maiatza
03
10
Joxan Ormazabal idazle eta editorea hil zen maiatzaren 2an Zegaman. Joan den ostegunean, apirilaren 29an, aurkeztu zuen bere azken liburua: Ehun ipuin hitz gutxitan, Jon Zabaletaren irudiekin. Oso ezagunak egin ziren Ormazabalen liburuak 90eko hamarraldian: Pernando Amezketarra, Kittano edo Zipriztin. Hala ere bere lan guztien artean Ilunorduak eta argilaurdenak (2007) poema bilduma dugu guk gogoan, Elena Odriozolaren ilustrazioez edertua. Sautrela telebistako literatura saioak duela aste batzuk egindako bideozko erreportajearekin egingo diogu agur.
Api
28
10
Aurten ehun urte dira Jean Etxepare medikuak Buruxkak liburua argitaratu zuela, 1910ean Toursko Mame inprimategian egina, aldizkarietan agertutako 23 artikulu bildu eta 2 berri idatzirik. Zabalkunde oso murritza izan zuen, zenbait irakurleri bi artikulu idatzi berriak gustatu ez-eta. Nor eskola-emaile / Zer irakats zen horietako bat, honela amaitzen zena: “Gobernamenduak ororen sakelatik atxik bitza mota guzietako eskoletxe andana bat (…) Apezak ken bitza eskolemailegotik, dela multzoan, dela bakarka”. Eta bestea Amodioa, Miarritzeko jatetxe bateko elkarrizketa honela abiatzen zuena: “Zer da, bazkari on batetarik lekora, emaztearekin gozatzeaz hoberik?”. Idazlea hil ostean, Buruxkak liburuaren bigarren argitalpena egin zen Piarres Lafitteren hitzaurrearekin 1936an Baionan, baina bi artikulu horiek gabe.
Api
26
10
William Shakespeareren antzezlanak Christopher Marlowek idatzi ote zituen teoria ezagutuko duzu. Irakurriko zenuen baita ere, Hamlet famatuaren lehen bertsioa Marloweren adiskide Thomas Kydek egin zuela 1590 inguruan. Baina ezbaiak alde batera utzita, esan ohi da Shakespearek 1599-1601 artean idatzi zuela antzezlan hau. Gaur Juan Garziaren itzulpena eskaintzen dizugu sarean, 2002an Literatura Unibertsala bilduman argitaratua (100. zenbakia). Hamlet euskaraz Bingen Ametzagak plazaratu zuen lehendabizikoz 1952an eta Bedita Larrakoetxeak ondoren 1976an.
Api
19
10
Mikel Antzak bi ipuin liburu eta antzerki obra bat argitaratu zituen 80etan: Lehen bilduma (1985), Beteluko balnearioko mirakulua (1985) eta Odolaren usaina (1987). Hogeitaka urte geroago dakar orain bere lehendabiziko nobela: Ospitalekoak, Fresnes espetxean idatzia. Preso bat neskalagunari idazten ari zaio kartzela-ospitaletik, egoera hain makurrera nola iritsi den azaltzen, kontakizunak aurrera egin ahala gertakari estrainio eta ezustekoen kate bat bihurtzeraino. Oroitzapen eta sentiera barnekoiz bustitako eleberria duzu, gatibutasunari buruzko kronika zorrotz trenkatua, ihes eta libertate desiraren aldarria. Apirilaren 22an Donostiako Udal Liburutegiko sotoan aurkeztuko du Susa argitaletxeak.
Api
14
10
Pamiela argitaletxeak Lewis Carrollen Aliceren abenturak lurralde miresgarrian eta Ispiluan barrena Manu Lopez Gaseniren itzulpenez argitaratu zituenean (1989-1990), Erramun Landaren azal liluragarri birekin agertu ziren; kutxa artistiko bat zen sortzez, collage paregabeekin. Erramun Landak harreman estua izan du beti literaturarekin. Hemen eskaintzen dizkizugu, beste bi adibide. Lehendabizikoa, Xabier Iñarrairaegik eta Karlos Erizek 2005ean egindako bideozko erreportaje bat: Denbora ez da distantzia erakusketakoa, Edorta Jimenezen testu poetikoez edertua. Bigarrena, 2007ko grabatuak, Salvador Puig Antich anarkista gogoan zuela eginak: Harresi ostean pareta, Koldo Izagirreren poema errezitatuekin eta Nora Ancarolaren bideoarekin.
Api
13
10
Duela hamar urte, 2000ko apirilaren 13an, Erroman hil zen Giorgio Bassani eta Ferrarako juduen hilerrian ehortzi zuten. Faxismoaren garaian Giacomo Marchi izengoitiarekin argitaratu behar izan zuen lehendabiziko lana: Hiri bat lautadan (1940). Bassani izenez, poesiazkoa izan zen bere aurreneko liburua: Maitale pobreen istorioak. Feltrinelli argitaletxeko zuzendari zela, Giuseppe Tomasi di Lampedusaren Gattopardo eleberria plazaratu zuen. RAI telebistako lehendakari-ordea ere izan zen, eta zinemarako lanak egin zituen Michelangelo Antonioni, Mario Soldati, Luchino Visconti eta Vittorio De Sicarekin. Hain zuzen ere, De Sica izan zen Giorgio Bassaniren Finzi-Continitarren lorategia (1962) nobela film bihurtu zuena (1970ean). Koldo Bigurik euskaratu zuen 1997an Literatura Unibertsala bildumarako.
Api
07
10
Tristram Shandy eleberri handiaren egileak, Laurence Sternek, bidaia luzea abiatu zuen 1765ean tuberkulosiak jota zegoela, Doverretik Parisera aurrena eta handik Napoliraino ondoren, hegoaldeko giro lehorren bila. Eta halaxe idazten hasi zen Bidaia sentimentala Frantzia eta Italian zehar liburua (1768ko otsailaren 27an argitaratua, idazlea hil baino bi aste lehenago); kontakizuna lau zatitan ematekoa zen Sterne, baina tamalez lehendabiziko biak baino ez zituen amaitu; beraz Italiarik ez da ageri, baina Parisen oso ondo pasatuko duzu. Tristam Shandy eleberrian agertzen zen Yorick elizgizona da hemen protagonista, Hamlet-en adiskide bufoiaren izen berekoa. Josu Barambonesek itzulirik plazaratu zen 1998an euskaraz, hitzaurre gisa Virginia Woolfek 1928an liburuari buruz idatzitako artikulu eder batekin.
Mar
30
10
Zapatari txiro baten semea zen Hans Christian Andersen danimarkarra, 1805eko apirilaren 2an jaioa. Jonas Collin antzerki zuzendari eta adiskidearen laguntzari esker bilakatu zen idazle. Eleberriak, antzerkiak, poema bildumak, bidaia liburuak argitaratu zituen, baina 156 ipuinengatik da mundu osoan ezaguna, horietako asko eta asko antzezlan, ballet eta film bihurtu izan baitira. Nork ez ditu ezagutzen Enperadorearen jantzi berria, Ahatekume itsusia, Berunezko soldadu irmoa edo Sirenatxoa? Horiexek eta beste batzuk gehiago euskaraturik dituzu Hemeretzi ipuin bilduman, Literatura Unibertsala sailean 1997an argitaratua.
Mar
24
10
Jules Verne idazle frantsesaren nobela ezagunena da Mikel Strogoff, Magasin d’Education et de Recreation aldizkarian zatika argitaratua, 1876ko urtarrilaren lehenean hasi eta abenduaren 15ean amaitu. Arrakasta itzela izan zuenez, Vernek antzerki obra bilakatu zuen Adolphe d’Ennery dramaturgoaren laguntzaz (estreinakoz 1880 azaroan taularatua, Jules Massenet-en musikaz), eta aberastu egin zen. Errusiako Alexander tsarraren mandataria da Mikel Strogoff, 30 urteko siberiarra, Nikolas Korpanoff merkatariaren nortasun faltsua hartua duena. Moskutik Siberia ekialdeko Irkutsk hiribururainoko bidaia luzea egin beharko du, enperadorearen anaiari abisua emateko Tatariako jendeak independentzi asmoz matxinatu direla. Karlos Zabalak 2002an euskaratua, osorik eskaintzen dizugu sarean.
Mar
17
10
Juan Rulforekin batera Mexikoko idazle ezagunena da Carlos Fuentes, Gabriel Garcia Marquezekin zinemarako gidoiak ere idatzi izandakoa. Egun mozorrotuak (1954) izan zen bere estreinako liburua (sei ipuinez osatua) eta Eskualde gardenena (1958) lehendabiziko nobela. Carlos Fuentesen liburu bakarra daukagu euskaraz, Zuriñe Goti Artabek 2002an itzulitako Artemio Cruzen heriotza (1962) eleberria. Artemio Cruz industrial eta politikari ustelak, ohantzean ustelduta hiltzear dagoelarik 1959ko apirilean, bere bizitzako hamabi egun (eta oroitzapen) nagusiak gogoratzen ditu atzekoz aurrera: 1941ean hasi eta 1889an amaitu. XX. mendearen lehen erdiko Mexikoren erradiografia zorrotza duzu nobela hau.
Mar
16
10
Edorta Jimenezen hitzaldi batekin abiatuko da martxoaren 18an (osteguna) seigarren Literaldia, euskal literatura ezagutaraztearren Bartzelonako Euskal Etxeak urtero antolatzen duen jardunaldia. Martxoaren 19an (ostirala) literatur kritikari buruzko mahai-inguruan parte hartuko dute Aritz Galarragak, Edorta Jimenezek, Iratxe Retolazak eta Beñat Sarasolak. Martxoaren 23an Lutxo Egiak eta Euskal PEN Klubak Asel Luzarraga idazleaz mintzatuko dira, eta martxoaren 26an Haiek zergatik deitzen diote Euskal Herria eta guk Ithaka? saiakera aurkeztuko du Marc Bioscak. Apirilaren 14an eta 15ean Harkaitz Canok bi hitzaldi emango ditu, apirilaren 21ean poema irakurraldia egingo du Beñat Sarasolak, eta apirilaren 22an Kirmen Uriberekin izango dute solasaldia.
Mar
10
10
Izenburuak gaztigatzen digun bezala, amodiozko poemak dakartza Omar Nabarroren Haragizko amoreak liburuak, Susak argitaratu berriak. Erotismorako jaidura du etengabe, eta bildumaren amaieran senideenganako maitasun eztia. 25 urte dira oraintxe Edorta Jimenezek bere lehendabiziko liburua plazaratu zuela, Itsastxorien bindikapena (1985), Omar Nabarro heteronimoz sinatua, poesian beti erabili izan duen izena. Koldo Izagirrek apailatutako XX. mendeko poesia kaierak bilduman baduzu antologia eder bat. Haragizko amoreak errezitaldiak egiteko asmoa du Edorta Jimenezek, Rafa Ruedaren musikaria lagun duela; aurrenekoa Gernikako gaztetxean apirilaren 10ean.
Mar
03
10
Literaturaren Zubitegian eta Klasikoen Gordailuan asko lagundu izan digun Joxemiel Bidador idazlea Iruñean hil zen atzo, martxoaren 2an, 39 urte zituela. Jose Agerre Gurbindoren kazetari lanak eta Alejandro Tapia Perurenaren olerkien antologia eskaini zizkigun. Joxemiel Bidadorri gorazarre egitearren, bere artikulu zenbaiten bilduma osatu dugu sarean: Euskaldunon Egunkariaren Nafarkaria gehigarrian 1995-2002 artean plazaratutako Klasiko bitxi arront klasikoak (109 artikulu) eta Diario de Noticiasen 1999-2002 artean argitaratutako beste hamar.
Mar
02
10
Lady Chatterleyren maitalea nobela da D.H. Lawrence idazle ingelesaren liburu ezagunena, Italian 1928an argitaratua baina Erresuma Batuan 1960ra arte plazaratu ez zena. Euskarari Birjina eta Ijitoa nobela ekarri zion Irene Aldasorok 1993an, orain osorik sarean eskaintzen dizuguna. Honela deskribatzen da pertsonaien arteko lehen enkontrua: “Yvetteren bihotzak jauzi egin zuen. Karroko gizonezkoa ijitoa zen, beltzaran, soin-zinbel, eder horietakoa. (…) Ez al dute andereño polit hauek beren fortuna entzun nahi? esan zuen karro gaineko ijitoak barrez, baina begi ilun zelatariak, serio, aurpegiz aurpegi eraman eta Yvetteren aurpegi gazte leunean pausatzen zituela”. Christopher Milesek izenburu bereko filma errodatu zuen 1970ean Joanna Shimkus eta Franco Nerorekin. D.H. Lawrence 1930eko martxoaren 2an hil zen Okzitaniako Vençan, 44 urte zituela, tuberkulosiak jota.
