200 urte bete dira Jose Mari Iparragirre jaio zela. Urretxun sortu zen 1820ko abuztuaren 12an Euskal Herriak eman duen kantari ezagunenetako bat. Aro erromantikoen seme, Argentinara joan eta etorreran Madrilen, Europan, Euskal Herrian kantuak sortzen eta zuzenean eskaintzen dagoeneko gure ondare lirikoaren pieza garrantzitsuak direnak ondu zituen, gure poeta kantatuena bilakatuz. Kantuok seguruenik beste batzuen kalitate gorena ez badute ere, herriaren sentimenduekin bat egiten asmatu zuen eta entzulearengana aise iristen diren letra eta melodiak dira. Bigarren mendeurren honetan, Hiriak haren kantu eta poemekin osatutako liburua, Olerkiak eta eresiak, eskaintzen dizuegu.
1965eko abuztuaren 8an zendu zen Shirley Jackson idazle estatubatuarra. 48 urte lehenago San Franciscon jaioa, narrazio laburreko maisu izan zen, beldurrezko narratibaren XX. mendeko gailurretako bat. Eleberriak ere idatzi zituen (The Haunting of Hill House, esaterako). Ipuinak argitaratzen hasia, The Lottery narrazioak, 1948an The New Yorker-en argitaratua, eman zion sona handia. Sakoneko AEBetako herrietan kokatutako istorio durduzagarria, euskaraz irakur dezakezu Loteria, Izaskun Etxebeste Zubizarretak bikain euskaratua.
Bost urte uztailaren 5ean Freedom Nyamubaya hil zela. Iraultzailea, dantzaria, nekazaria, ekintzaile feminista eta poeta. Zimbabweko askatasun gerran komandante, lan politikoan engaiatu zen independentzia ostean ere. Bi poemarioren egile, On the Road Again (1985) liberazio osteko poemategitik zortzi ale euskaratu ditugu. Hemen dituzu irakurgai.
1989ko ekainaren 4 batez hil zen Richard Rive idazle hegoafrikarra, 58 urte zituela. Lurmutur Hirian jaio eta hazia, bere herriko populazio beltzaren bizimoduak eta erregimenaren latza deskribatu zituen bere literatur lanetan, ipuinak gehienbat. Seigarren Barrutia —bere auzunea, apartheidak indarrez hutsarazia 70etan—izeneko eleberriak izan zuen oihartzunik, eta baita Eserlekua (The Bench, 1963) ipuinak ere, AEBetan Rosa Parks-ek egindako keinu antisegregazionista oinarri duen narrazioak. Arraza aferak puri-purian dauden egunotan, Eserlekua dakarkizuegu, Mikel Elorzak euskaratua.
1920ko ekainaren 1ean jaio zen, duela mendebete, David Samoilov. “Poeta”, haren omenezko Moskuko oroitarriak dioenez. Fronteko belaunaldia deitutako taldeko “kide”, sortze lanez gain, itzulpen alorrean ere lan handia egin zuen. Sobietar Batasuneko idazleei eskainitako Maiatzaldizkariko 12. zenbakian poema bi euskaratu zituen Itxaro Bordak, hemendakartzagunak.
2013ko maiatzaren 23an hil zen Georges Moustaki kantari eta poeta, Nizan. Haren 12 kantu eman genituen orduan, Koldo Izagirrek euskaratuak. Lehendik itzulitako beste bi dakartzagu gaur, Andoni Lekuonak ekarria bata eta Akademia Sekretuaren Egutegian 1985ean argitaratua bestea.
Dolu eguna da maiatzaren 15a palestinarrentzat. Israelgo estatuaren sortze-eguna, Nakba (“hondamendia”) gogoratzen dute, haien herrietatik egotzi zituztenekoa, alde egin behar izan zutenekoa. Hondamen hari kantatutako Abd-al-Krim Al-Karmi Abu Salmapoetaren Itzuliko gara(eta Areago maitatu zintudan) ekarri ditugu euskarara, efemeridearekin.
XX. mendeko Afrikako kulturaren zutarrietako bat izan zen Mazisi Kunene idazlea, euren identitatearen oinarriak berreskuratzeko ezinbestekotzat jo zuen Aime Cesairek. Poeta, kultur eragilea, apartheid-aren aurkako ekintzailea, zulueraren ahalduntzea bultzatu zuen, hizkuntza hegoafrikarren ondarea ere bilduz eta lehen mailara ekarriz. Beren hizkuntzetan egindako lanak ingelesaren parera igotzeko lan egin zuen, bereziki hizkuntza eta kultura zuluaren aldarri eginez. Poeta, haren zazpi pieza ekarri dizkigu euskarara Gotzon Barandiaranek.
Poeta eta filosofoa, Lancram hirian sortu zen, Transilvanian, 1895eko maiatzaren 9an Lucian Blaga. Filosofiako katedraduna izan zen Cluj hiriko Unibertsitatean, eta errumanierara poesia asko itzuli zuen. XX. mendeko Errumaniako literaturan erreferente bat, lirika espresionsita batekin hasi zen, gerora bitalismora ere jo zuen. Hiru poema ekarri zizkion euskarari Joseba Sarrionandiak, hemen eskaintzen dizkizuegunak.
1920ko maiatzaren 5ean, atxilotu zituzten Buffalon (AEBak) Nicola Sacco eta Bartolomeo Vanzetti. 20 egun lehenago bi zaindari hil zituen lapurreta-ekintza leporatzen zieten militante anarkistei. Haien aurkako prozedurak, akatsez betea, oihartzun handia izan zuen, Sacco eta Vanzetti injustiziaren sinbolo bilakatuz. Kantuetara, literatura, zinemara pasatu zen haien istorioa, gertakarien unean bertan hainbat elkarte, erakunde eta norbanakoek babestu baitzituzten haien aldeko mugimenduak. Urte eta hiru hilabetera, 1921eko abuztuaren 23an, hil zituzten aulki elektrikoan. Hedoi Etxartek euskaratuak, bi poema eta kantu bat dakartzagu, Edna St. Vincent Millay, John Dos Passos eta Joan Baezenak.
Jakin-minak definitzen ditu Edwin Morganen izaera eta poesia. Bokazio handiko unibertsitate irakaslea, itzultzaile fina eta Eskoziako poeta garrantzitsuenetarikoa, aste honetan 100 urte beteko zituzkeena. 2004an lehen poeta nazional izendatu zutenean XX. mendeko LGBT historia gorpuzten zuen artista bat lehenetsi zuen gobernu eskoziarrak. Irudiak eta musikak berebiziko garrantzia dute haren lanean. Irudiak ditugu bere poesia konkretan eta kaieretan gordetako collageetan. Bestalde, musikari eskoziarrekin lan egin zuen, esate baterako azken hamarkadan belaunaldi gazte bat hurbildu zitzaion Idlewild taldearen bidez, Eskoziar fikzioa poema idatzi eta errezitatu baitzuen euren disko entzutetsuenean (In Remote Part / Scottish Fiction). Hirupoema dakartzagu, Nere Arrutik euskaratuak.
Hamabost urterekin Txiletik Mexikora joan zen familiarekin Roberto Bolaño. Baina hogei urterekin Txilera itzuli zen Salvador Allenderen eta Batasun Herrikoiaren (UP) prozesua babestera. Augusto Pinocheten estatu kolpea, 1973ko irailaren 11n, baino aste batzuk lehenago iritsi zen Santiagora. Zortzi egunez atxilotu zuten. Mexikora alde egin zuen berriz. Banakotasunik gabeko erromantizismoaren aldeko apustua egin zuen. Erromantizismo plurala, abenturazkoa, mitoa eraikitzeko galeraren eremuarena, belaunaldia bilatzen duena. Taldearen galera plurala. Negarrik eta nostalgiarik gabeko erromantizismo urrun bat. 1976 eta 2007 artean bere zortzi poema-liburu argitaratu dira. Hona ekarritako sei poemak, Hedoi Etxartek euskaratuak, Los perros románticos (Zakur erromantikoak, Kutxa Fundazioa: 1995, Donostia) liburuan argitaratu zituzten. Erromantizismo negartitik aldentzeko dute zakurtasuna poemok. Estoikoak eta kitschak dira.
Poemagintza trinkotzat jotzen da Valdimir Holan txekiarrarena, intelektualista. Abstrakziorako joera izan zuen hasieratik gaur 40 urte, 1980ko martxoaren 31n, hil zen poetak, baina hala estilo poetikoan nola bizimoduan bakardadetik hurbil mugitu zen idazleak poesiaren gai unibertsalak landu zituen, eta bere piezak bizitzaren inguruko gogoetak dira. Hedoi Etxartek euskaratuta, lau poema dakartzagu haren heriotzaren urtemugan.
1962ko urtarrilaren 29an jaio zen Olga Tokarczuk idazlea, Poloniako Sulechown. Ez da gure artean ezaguna izan 2019n Nobel saria jaso duen arte. Poesia, eleberriak, ipuinak (filmen oinarri izan direnak), obra anitza egina du. Ohar eta testu laburrez osatutako Lasterkariak (Bieguni, 2007) liburuak Poloniatik at haren izena zabaltzen lagundu zuen. Hango bi testu ekarri ditu euskarara Uxue Alberdik, hemen eskaintzen ditugunak.
