Urt
08
23
Urtarrilak 8 zituela, duela 135 urte, jaio zen Zumaian Julene Azpeitia. Irakasle eta idazlea, euskarazko irakaskuntzari eta euskalgintzari lotuak eman zituen urteak, hala Euskal Herrian nola erbestean eman zituen aroetan, gerra aurrean eta ostean. Ikastolen sortze-mugimenduan engaiatua, garaiko prentsan sinadura ohikoa, batez ere haurrei zuzenduriko ipuinak zaizkio ezagunak, baina bestelako lanik ere eman zuen bere literatur jardunean euskal idazleetan aitzindarietakoa izan zen Azpeitiak. Itxaropenak 1961ean emandako Amandriaren altzoan ipuin-bilduma du lanik ezagunena, 100 narrazio labur biltzen dituen liburua, osorik irakur daitekeena. 1974an haurrentzako ipuin eta irakurgaiak ere kaleratu zituen, Zuentzat izeneko bilduman. Hango narrazio bat ere, Poussy gaxua, irakur daiteke ipuina.eus webgunean. Zumaiarrari buruzko soslai labur baina zehatza eman zuen Joxemiel Bidadorrek Euskaldunon Egunkarian.
Abe
30
22
50 urte egin ditu abenduaren 28an Jon Mirande hil zela. Haren gainean esateko deus gutxi dagoela idatz genezake, baina bere testuek gauza berriak deskubritzeko aukera ematen dute, beti dago testuok modu diferente batean irakurtzeko parada. Euskal literatura modernoaren aitapontekoetako bat den Miranderen testuak dakartzagu, beraz, nork bere irakurketa egin dezan, edo bertzerik gabe letrok atzera ere goza ditzan, urteurren honetan. Haur besoetakoa, eleberri erreferentziala; Klasikoen Gordailuan dauden poemak, Susak XX. mendeko poesia kaieretan antologia batean bildutakoak eta haietako 24ren edizio faksimile bat; bere gutunak; zenbait artikulu; eta hil berri den haren konplize Txomin Peillenekin ateratako Igela aldizkaria ere. Miranderen ilun eta argitan murgiltzeko aukera.
Abe
23
22
Duela 125 urte, 1897ko abenduaren 16an, hil zen Alphonse Daudet. XIX. mendeko Frantziako idazle “popularra”, Parisek maite zuen erregionalismo eredu bat landu zuen. Alabaina, harreman estua izan zuen Fredreri Mistralekin, eta okzitanieraren enbaxadorea ere izan zela esan genezake. Euskaraz haren lanak irakur daitezke: Azken eskola eguna (1873) narrazioa, Koldo Izagirrek euskarataua; Maiatz aldizkarian 1988an argitaratu Bi ostatuak ipuina, Luzien Etxezaharretak euskarari ekarria, eta Aita Gaucherren mistela, Egan aldizkarian 1956an Txillardegik euskaratutakoa. Daudet hil zen urtean jaio zen Louis Aragon, duela 40 urteko Gabon gauean hil zena. XX. mendearen lekuko eta eragile literarioa, dadaismo eta surrealismoko poeta handietarik bat izanagatik, handik haratago luzatu zen haren ekarpen poetikoa. Xabier Galarretak Senez aldizkarian (2004) poema bat eta Andoni Lekuonak bestea, EIZIEko Itzulpen Antologia IIIn argitaratua, euskaratu ondotik, Itziar Diez de Ultzurrunek itzulpen lan bikaina egin zuen Munduko Poesia Kaierak bilduman egindako antologian. Guztiak irakurgai.
Abe
14
22
Parisen maiz elkartzen ziren Jon Mirande eta Andima Ibinagabeitia erbesteratua literaturaz jarduteko, eta haiengana ere biltzen ziren batzuetan Peillen anaiak. Ibinagabeitia, ordea, Ameriketara joan zen 1954an Jokin Zaitegiri (eta Orixeri) Euzko Gogoa aldizkaria egiten laguntzera, eta Mirande goibel eta bakar samar geratu omen zen. 1962ko otsailean Txomin Peillenek Jon Miranderen adorea berpiztu zuen, Saint Germain boulevardeko 15.ean erredakzio bat ezarriz. Hantxe sortuko zuten Igela – euskaldun heterodoxoen errebista: aldizkari satirikoa, “propaganda politiko eta erlijiozkorik gabea“, hiruhilabetekari izateko asmotan.
(gehiago…)
Aza
04
22
Duela 55 urte, 1967ko azaroaren 2an hil zen Caracasen Andima Ibinagabeitia. Euskal kultur eta literaturaren langile handia, Euzko Gogoa aldizkariarekin egindako lana azpimarratzekoa da. Beste hainbat alorretan lanean jardundakoa, idatzi ere idazten zuen, eta Pako Sudupek osatu zuen, Elkar etxeak plazaratua, Andimaren idazlan hautatuak obra. Ibinagabeitiak idatzitako artikuluen antologia bikain batetaz gain, hark idatzitako artikulu guztien erreferentzia dakar. 2000. urtean, berriz, Erbestetik barne-minez kaleratu zuen Susa argitaletxeak, Ibinagabeitiaren gutunak jasotzen dituen liburua. Biak dituzue irakurgai.
Ira
29
22
Émile Zola 1902ko irailaren 28-29ko gauean hil zen, lo zegoelarik monoxido karbonikoz itota; askoren iritziz, idazlearen arerioek etxeko tximinia blokatu zuten pozoitu zedin. Urriaren 5ean ehortzi zuten Montmartre-ko hilerrian. Hiletan Anatole France idazleak esan zuen: “Giza kontzientziaren momentu bat izan zen Zola“. Idazlearen heriotzaren 100. urteurrenean, Iñigo Aranbarrik euskaraturik eskaini genuen Émile Zolak 1898an L’Aurore aldizkarian argitaratutako Salatzen dut…! (“J’Accuse…!”) gutuna, Dreyfus aferako epai-akatsen eta gehiegikeria politikoen kontra.
2017an Egan aldizkarian Juan Luis Zabalak euskaraturiko Katuen paradisua eta Michu handia jarri ditugu online efemeridearen karietara.
XIX. mendeko Frantziako gizarte eta literatur giroa ilustratzeko, Joseba Sarrionandiaren Idazlegoa eta iraultza artikulua duzu irakurketaren lagungarri (“Marginalia”, 1988, Elkar).
Ira
16
22
Narratiba galegoari berritasuna eman ziola Parranda (A esmorga, 1959) liburuak, hura modernosmoari begira jarriz, hala diote kritikariek. 1897ko irailaren 14an, duela 125 urte, jaio zen Eduardo Blanco Amor, idazle galego ezinbestekoa. Espainiako gerra bitartean poesía idatzitakoa, narratiba eta, batez ere, antzerkia landu zituen ondorenean. Bizitzaren garratza erakusten du Parranda eleberriak, testu heterodoxo eta ausart batean. Igela argitaletxeak 2015ean plazaratu zuen, Ramon Etxezarretaren itzulpenean. Hona liburuaren pasarteak, nobelan barneratzeko gonbit gisa.
Abu
22
22
Duela 80 urte, 1942ko abuztuaren 22an hil zen Alice Duer. Eleberriak, poesia, gidoiak, idazle oparoa izan zen Duer, eta idazle erreferentziazkoa, XX. mende hasierako gizartean ideia progresistek blaitutako lanak eman zituena argitara. Feminismoaren aldezle publikoa, sufragismoaren alde jardun zuen eta Are The Women People? poema-sorta, The New York Tribune aldizkarian emanak, entzute handikoa izan zen. Duerren zenbait eleberri eta istorio pantailaratu ziren, zuzendari entzutetsuak tarteko, eta berak ere parte hartu zuen zinema eremuan hainbat gidoi idazten. Bi mundu gerren artean garatzen den istorio bat da Itsas-malda zuriak (The White Cliffs, 1940), AEBak eta Erresuma Batuaren artean gertatzen dena, bertso moldean idatzitako narrazioa. Emakume bati gerrak ezarritako patua kantagai duena, lurralde biotan itzelezko arrakasta izan zuen. Euskarara ekarri zuen Maritxu Urretak 1998an. Itzultzaile donostiarra, Zeruko Argia-n plazaratu zituen bere idatziak, eta antzezlan batzuk ere euskaratu zituen. Eta, esan bezala, baita Itsas-malda zuriak ere, 1998an EIZIEk Itzulpen Antologia IIn bildu zuena, eta guk orain hemen dakarguna.
Abu
11
22
Antzarrak kuadrillari omenaldia egingo diote Getxon, Algortako Portu Zaharreko jaietan kalimotxoa sortu zutelako 1972ko abuztuan. Hamarkada bat lehenago, 1961ean Gabriel Arestik idatzi zuen: Nire laguna zen / nire lagun maitea. / Egiten genuen goizaldean musean: / zortzi errege zeuden ta zortzi bateko. // Jokatzen genuen txorizo frijitua eta arno beltza koka-kola batekin, / kai aldeko taberna euskaldun batean. Egan aldizkarian argitaratu zuen Zuzenbide debekatua poema bilduma, eta JanJan motzaren erak izeneko pieza ikaragarrian ageri da (hau da: JanJan, FranFran, Francisco Franco). Poeman aipatzen duen laguna Javier Batarrita zen, 1961eko martxoan Espainiako Poliziak Bilboko Boluetan metrailetaz hil zuena: bederatzi bala zulo buruan eta berrogei soinean. Kalimotxoaren asmatzea omentzea aitzakia ederra iruditu zaigu Arestiren poema bikain hau akordura ekartzeko.
Abu
09
22
XX. mendeko poeta ingelesen erreferentzia ezinbestekoa da Philip Larkin, mendearen bigarren erdialdeko izen handietako bat. Ez zen oihartzun publikoaren zalea, baina jaso zituen hainbat errekonozimendu eta ohore. Bere estiloa lirismo eta pozbide ezaren arteko nahasketa min gisa definitu izan dute, estilo soila eta lasaia. Juanjo Olasagarre poetak egin du lan eskerga Larkinen poesia euskarara ekartzen. Senez aldizkarian eman zuen lehen poema bat, 2004an, eta hurrengo urtean Volgako Batelariak blogean, bi emanalditan, poeta ingelesaren hogeitaka poema itzuli zituen, eta egilearen aurkezpen bat eman. Luigi Anselmik ere euskaratu zuen poema bat 2006an, Bertzerenak liburuan. Abuztuaren 9an Larkinen jaiotzaren mendeurrena betetzen dela, poemok ekarri ditugu Armiarmara.
Abu
08
22
Duela bi urte, 2020ko abuztuaren 8an hil zen Pere Casaldaliga, olerkari eta elizgizon kataluniarra. Askapenaren Teologiaren kide nabarmenetakoa, Brasilen jardun zuen, batik bat. Nekazari eta amerindiarren eskubideen defendatzaile, haren egunerokoak isla zuzena du bere poesiagintzan. Xabier Bovedak itzuli ditu Idatz&Mintz aldizkariko 71. zenbakian haren 11 poema, hemen eskaintzen dizkizuegunak.
Abu
02
22
1997ko abuztuaren 2an, duela 25 urte, hil zen William Burroughs. Poeta malditoa, beat belaunaldiko kide, bizitzarekiko muturreko loturak ekarri zituen literaturara —heroina, sexua…—, eta ikono bilakatu zuten, literaturatik at ere. 1991n Susa aldizkarian Juan Luis Zabalak haren narrazio bat euskaratu zuen, Azken hitzak, eta 2014an beste bat Danele Sarriugartek Elearazi agerkari digitalean: “Apaiza”, halaxe esaten zioten. Hona gaur biak.
Uzt
28
22
Gaur urtebete, uztailaren 28an, hil zen Tamara Kamenszain idazle argentinarra. Arrasto handia utzitakoak dira hark kaleratutako saiakera eta poema liburu ugariak. Irakurketari lotua ageri da etengabe Kamenszainen idazketa. Ez dira bakanak beste idazleekiko erreferentziak, eta haien obraren berrirakurtze gaurkotua. Ez alferrik, belaunaldi zaharren eta berrien arteko zubi lana egin ohi zuela errepikatu izan da maiz. Efemeridearen aitzakian, hil baino urtebete lehenago argitaratu zuen Neskak garai geldiarazietan liburuaren pasarteak eskaintzen dizkizuegu, Josu Landak euskaratuak, eta berorietan gozatzen ahal dira poetisaren dohain ez gutxi: saiakeraren eta poesiaren arteko mugalari sena, patriarkatuaren eta genero rol ezarriaren kuestionatzea, iraganaren erreibindikazioa eta unean unekoarekiko lotura, eta estilo berri baten etengabeko bilaketa, besteak beste.
Uzt
21
22
Duela bost urte zendu zen, 26 besterik ez zuela, Gata Cattana. Protesta eta aldarrikapena, soziala eta feminista, ironiaz josten trebea zen andaluziarra, artista, poeta, rap kantaria. Haren sei poema ekarri ditu Eider Beobide Urkizarrek euskarara, Cattanaren mundu poetikoaren erakusgarri. Euskaraz lehendik ere itzulia zuen Gotzon Barandiaranek.
Uzt
14
22
Ehun urte bete dira 2022an Jan Skacel poeta txekiarra jaio zela. XX. mendeko bigarren erdialdeko poeta txekiarretan izen inportantea, itxurazko soiltasun bat dario bere poesiagintzari, baina naturarekiko hurbiltasunean eta eguneroko bizitzaren kontenplazioan badago sakontasunik. Eta kultura moraviar tradizionalaren arrastoa ere topatu ahal da. Zazpi poema ekarri dizkio euskarari Karlos Cid Abasolo itzultzaileak.
