Urt
30
03
1978ko urtarrilean Raúl Guerra Garrido idazle donostiarrak polemika handia piztuko zuen artikulua argitaratu zuen Eginen. Bertan, literatura erdaraz idazten duten euskal herritarrek bazterketa bikoitza jasaten zutela salatzen zuen. Egunkari hartan bertan erantzun zion Xabier Kintanak, Zeruko Argian Koldo Izagirrek eta Ramon Saizarbitoriak, Deian Elías Amezagak eta Martin Ugaldek, eta gehiagok, dozena bateko artikulu saila osatu arte.
Geroztik ia kronikoa bihurtu den eztabaida honek, orduko hartan izan zuen agerpenik goriena eta joriena. Hurrengo Emailuetan polemika horretako gainerako artikuluak bilduko ditugu.
Urt
09
03
Duela urtebete ekin genion Literatur Emailuok zabaltzeari, eta tarte horretan 30etik gora web argitalpen eskaini ditugu, asteroko agenda, efemeride eta albisteekin batera. Horietarik nagusienak orri berezi batean bildu ditugu, eskurago eta guztiak batera izan ditzazuen.
Urt
09
03
1993ko urtarrilaren 12an hil zen Joxemi Zumalabe, euskalgintzako hainbat arlotan bezala, Susa argitaletxearen hastapenetan ere hainbesteko ekarria egindakoa. Efemeride horren karietara, bi argitalpen eskaini nahi ditugu aste honetan: batetik, Anton Santamaria eta Jose Anjel Eizmendirekin batera idatzitako Makina antzezlana, 1969an kaleratua, eta Josu Landarekin batera burututako Ipurtargi beltza (1983), oso-osorik, Joxemiren marrazkiak barne.
Abe
12
02
1927ko abenduaren 15ean Oscar Wilderen Ipuñak liburua argitaratu zuen Verdes-Atxirika etxeak Bilbon, Joseba Altunak euskaratua eta Ander Jauregibeitiaren irudiez apaindua. Liburuko hitzaurreak argitzen digu itzulpena 1927ko martxoan amaitu zuela Altunak. Duela 75 urte plazaratutako bilduman sei ipuin dituzu irakurgai, orain sarean berrargitaraturik eskaintzen dizkizugunak. Joseba Altuna Aldasorok (Bilbo, 1888-1971) Oscar Wilderen ipuinak ez ezik, Esoporenak, Grimm anaienak, Juan Iturralde Suitenak eta Afanasievenak euskaratu zituen, eta baita ere Manu Sotaren zenbait antzezlan.
Aza
28
02
1952ko azaroaren 25ean argitaratu zuen Ekin argitaletxeak Buenos Airesen William Shakespeareren “Hamlet”, Bingen Ametzagak euskaratua. Hitzaurreak salatzen digu Montevideon 1951ko abenduaren 3an, Euskararen Egunean itzulpena amaitutzat eman zuela. Hamleten argitalpenaren 50. urteurrenaren karietara, Bingen Ametzagaren itzulpen harekin batera eskaintzen dizkizugu Shakespeareren Macbeth, Lear Errege eta Ekatxa antzezlanak ere, Bedita Larrakoetxeak euskaratu eta Euzko Gogoa aldizkariak plazaratuak. Eta bide batez, zenbait soneto ere bai: Gabriel Arestik, Santi Onaindiak eta Juan San Martinek itzuliak. Bestalde, “Hamlet”eko pasarteak irakurriko dituzu Puerto de Santa Maria kartzelan idatzitako Intxaur azal baten barruan testuan (1983an argitaratua). William Shakespeare gurera noiz eta nola ekarri izan den argituko dizu Mikel Elorzaren artikuluak.
Aza
14
02
1952ko azaroaren 18an hil zen Paul Éluard. Idazle frantsesaren heriotzaren 50. urteurrenaren karietara Koldok Izagirrek euskaraturik, Éluarden hamar poema eskaintzen dizkizugu. Eta Susa aldizkariaren 20. zenbakitik hona aldatu dugu baita ere “Gernikaren garaitza” poema (Mikel Antzak 1987an itzulia).
Aza
07
02
1967ko azaroaren 8an Euskal Harria poema liburuarekin abiatu zuen Gabriel Arestik Kriselu bilduma. Aldez aurretik Zentsurak liburu erdia moztu zion, Itxaropena argitaletxeak ez zuen inprimatu nahi izan, eta azkenean editore bilakatuko zela erabaki zuen idazleak. Urte eta erdi geroago Kriselu eta Lur argitaletxeek bat egin zuten, Gabriel Arestiri halaxe proposatuta Urnietako taberna batean Rikardo Arregik, Ramon Saizarbitoriak, Ibon Sarasolak, Biktor Suinagak eta Enrike Villarrek. Adoste hark pasadizoa ekarri zuen: Arestiri Suinagaren autoa oparituko zioten, Arestik inprimatu berri zuen Txillardegiren “Elsa Scheelen” nobelaren edizioaren truke; eta 1969ko uztailaren 19an, autoa Bilbora eramatera zihoazela, Mendaron istripua izanda bizia galdu zuen Rikardo Arregik. Kriselu bildumari zor dizkiogu, besteak beste, liburu hauek ere: Ramon Saizarbitoriaren “Egunero hasten delako”, Ibon Sarasolaren “Poemagintza”, Anjel Lertxundiren “Hunik arrats artean”, Jon Miranderen “Haur besoetakoa”, Gabriel Arestiren “Harrizko herri hau”.
Urr
24
02
Txema Aranaz, Mari Kruz Azpeitia, Jose Agustin Iturri, Josu Mujika, Jabier Zenikazelaia eta Rosa Zufiak 1977ko urriaren 27an zabaldu zuten Auzolan liburudenda Iruñean, San Gregorio kaleko 3. zenbakian. Auzolan liburudenda idazle eta literatuzaleen biltxokoa bilakatu zen laster, eta Auzolanen babesari esker sortu ziren Pamiela aldizkaria 1983an eta Korrok aldizkaria 1984an, gure literaturarentzat ikur ezagunak.
Urr
17
02
Éditions de Minuit argitaletxeko Jerôme Lindon-ek 1952ko urriaren 17an argitaratu zuen Samuel Becketten “En attendant Godot” (bi mila eta bostehun ale), eta 1953ko urtarrilaren 5ean jokatu zen estreinakoz Montparnasseko Babylone antzokian (Roger Blin-ek zuzendua). Becketten eskuizkribuko daten arabera, 1948ko urriaren 9an hasi zuen idazketa eta 1949ko urtarrilaren 29an amaitu. Juan Garziak euskaraturik 2001eko apirilean agertu zuen Alberdania argitaletxeak; Godoten esperoan antzezlanaren bi ekitaldietatik lehena hemen duzu irakurgai.
Beckettek idatzitako azken lana elebitan agertu zuen Susa aldizkariaren 25. zenbakiak: Stirrings Still / Azkenburuko bulkadak (1990an Edorta Mataukok eta Kristin Addisek euskaratua).
Urr
10
02
1937ko urriaren 11n agertu zen Espetxean aldizkariaren lehen zenbakia, Santoñako El Dueso kartzelan euskal presoek egina. 1941eko apirila bitartean 11 zenbaki sortu zituzten (4-6-8 orrialdekoak); estreinako bi zenbakiak Santoñan eginak, hurrengo bostak Bilboko Larrinagan, eta azken laurak Burgosen. Ia denak eskuz idatzi eta eginak izan ziren (azken hirurak Burgosko kartzelako inprimategia klandestinoki erabilita). Zenbaki bakoitzak bost bat kopia izaten zituen. Denera 61 artikulu eta poema argitaratu ziren aldizkariotan, 30 euskaraz eta 31 espainolez, izenperik gabeak. Aldizkariaren arduraduna Juan Ajuriagerra izan zen, eta idazleak: Luki Artetxe, Ander Arzelus “Luzear”, Sorazu, Lazkano… Inprimaketa eta kopien egileak: Pepe Verdes, Pio Hernandez, Joxe Mari Correa Goitia, Azkarate… Marrazkiak: Lucarini (eskultorea), Etxebarrieta, Uriarte… 12. zenbakia ere prestatua zuten, baina ez zuten burutu; testu haiek Verdes sendiak gorde zituen. Espetxean aldizkarien faksimilea Sabino Arana Fundazioak argitaratu zuen 1992an, eta ahituta dago edizioa. Iturria: Arantza Arzamendi (Espetxean 1937-1942 erakusketako liburutik, 1998).
Ira
25
02
Émile Zola 1902ko irailaren 28-29ko gauean hil zen, lo zegoelarik monoxido karbonikoz itota; askoren iritziz, idazlearen arerioek etxeko tximinia blokatu zuten pozoitu zedin. Urriaren 5ean ehortzi zuten Montmartre-ko hilerrian. Hiletan Anatole France idazleak esan zuen: “Giza kontzientziaren momentu bat izan zen Zola“. Idazlearen heriotzaren 100. urteurrenean, Iñigo Aranbarrik euskaraturik eskaintzen dizugu Émile Zolak 1898an L’Aurore aldizkarian argitaratutako Salatzen dut…! (“J’Accuse…!”) gutuna, Dreyfus aferako epai-akatsen eta gehiegikeria politikoen kontra.
XIX. mendeko Frantziako gizarte eta literatur giroa ilustratzeko, Joseba Sarrionandiaren Idazlegoa eta iraultza artikulua duzu irakurketaren lagungarri (“Marginalia”, 1988, Elkar).
Ira
25
02
Zumaian 1914ko irailaren 18an jaio zen Balendiñe Albizu, eta 2002ko irailaren 20an hil. 36-39ko gerrari ihesi ibili zen Ondarroan, Mundakan eta Bilbon. Gernikako bonbardaketari buruzko poema da idatzi zuen lehena: Gernika sutan. Venezuelara joan zen 1940an; Euzkadi, Euzko Gaztedi, Sabindarra, Irrintzi aldizkarietan eman zituen bere lanak. 1972an Itxaropena argitaldariak plazaratu zion “Nere olerki txorta” liburua. Santi Onaindiak argitaratu zituen bere poema ia guztiak 1984an: “Olerkiak”. 1995ean itzuli zen erbestetik.
Elixabete Garmendiari zor diogu Balendiñe Albizuren biografia (Bidegileak bilduma, 1998), eta Literatur Emailu honetarako espresuki izkiriatu du artikulu hau idazleaz.
Ira
12
02
Debate ugari izan da gure literaturan XX. mendean. Iñigo Aranbarrik eta Koldo Izagirrek egindako “Gerraurreko literatur kritika” liburuan (Labayru-1996), adibidez, gauza ederrak jakingo dituzu. Baina aste honetan beste bat ekarriko dugu akordura, duela 40 urtekoa. Igela aldizkariaren lehenengo zenbakia Parisen argitaratu (1962ko otsaila) eta hurrengo Enbatak (Baiona) artikulu bat plazaratu zuen kritika eginez. Igelaren 2. zenbakian (1962ko maiatza) Afrika Baionan hasten artikuluarekin erantzun zuen Txomin Peillenek. Enbatak berriro ekin zion eztabaidari, 1962ko irailean “Amélioration d’Igela” izenburuarekin. Eta Igelaren 4. zenbakian (1962ko urria) jarraitu zuen joan-etorriak, Txomin Peillenek eta Jon Mirandek elkarrekin sinatutako Igelak azken hitza bere idatzita.
Ira
05
02
1977ko irailaren 4an Baietz astea gaizki bukatu saila jarri zuen abian Zeruko Argia aldizkariak Madrilen pepinoak merke artikuluarekin. Bernardo Atxagak, Koldo Izagirrek, Ramon Saizarbitoriak eta Ibon Sarasolak elkarrekin sinatutako hura eskaintzen dizugu, faksimile eta guzti. Honelaxe zuen hasiera: “Hemen azpian zinatzen dugunok, erabateko akordioaren ondoren, astero Zeruko Argiako bazter honetan agertzea erabaki dugu, bakarka nahiz taldean. Baina, nork hasiera eman lanari taldetasuna galdu gabe! Elkar lan batekin aurkeztea pentsatu dugu”. Astekariaren 750. zenbakian, bestalde, Sacco eta Vanzetti-ri buruzko Joseba Sarrionandiaren artikulu bat agertu zen. Aurrerantzean “Baietz astea gaizki bukatu” saileko artikulu bana argitaratuko dugu astero.
Literatur Emailu honetarako hitzaurrea idatzi du Zeruko Argiako kazetaria zen Elixabete Garmendiak, kolaborazio haiek gogoratuz
Abu
29
02
Ernest Hemingwayren “Agurea eta itsasoa” (“The Old Man and the Sea”) Life aldizkariak argitaratu zuen lehen aldiz 1952ko irailaren lehenean, eta zazpi egun geroago irailaren 8an plazaratu zuen liburuan Scribner’s argitaletxeak. Gotzon Goenagaren itzulpenez argitaratu zen lehen aldiz euskaraz 1963an, Itxaropena argitaletxearen Kuliska Sortan. Hiru urte lehenago, 1960ko abuztuaren 21ean, Jose Artetxek Ernest Hemingwayrekin enkontrua egin zuen Donostiako Maria Cristina Hotelean, euskarazko argitalpenerako Hemingwayk egile eskubideak doan eman zitzan eskatze aldera. Honela izan zen solasaldia, Artetxek “Agurea ta itxasoa” liburuaren hitzaurrean kontatua: “Baimena ematen al dezu?” galdetu zion Artetxek Hemingwayri, eta idazleak erantzun: “Nik ez daukat ezer euskaldunen kontra. Ondo egiña al dago traduzioa?”; Artetxek: “Bai, oso ondo gañera”; eta Hemingwayk orduan: “Egizue ba nai dezutena. Nere abogaduari eskribitu akiozute”. Duela 50 urte argitaratutako “The Old Man and the Sea” (1952) nobelaren euskarazko lehen edizioa Agurea ta itxasoa (1963) osorik duzu hemen .
