Literatur Emailuak

Txillardegi eta Arestiren lehenengo ipuina

Oraintxe 50 urte dira Txillardegiren eta Gabriel Arestiren lehenengo ipuinak argitaratu zirela Egan aldizkarian (1957, 5/6 zenbakia). Orangutanen ugartea du izenburua Txillardegirenak eta Arestirenak Umezurtz aberatsak Gabonetan jokatu nahi.

Txillardegiren ipuineko Joanes, Izargi ontzian kapitain zela, irla harrigarri batera iritsi zen. Hango biztanleak gizaki deitzeko tximuegi ziren eta tximu deitzeko gizakiegi. Zenbait urteren buruan zientifiko talde batek bidaia antolatu zuen, ziminoaren eta gizakiaren arteko katebegi galduaren bila.

Arestiren ipuinean, fabrika bateko ugazaba zikoitzak dei egin zien langile guztiei, eta sekulako eskaintzaren berri eman zien: doble irabaziko zutela handik aurrera.

Koldo Izagirreren nobela bat katalanez

Virus argitaletxeak Koldo Izagirreren Nik ere Germinal! egin gura nuen aldarri (Susa, 1998) nobela katalanez argitaratu zuen iaz, Luis Carmonak itzulia. Oraintxe, abuztuan, 110 urte bete dira Michelle Angiolillo anarkistak Canovas del Castillo agintari espainiarra tiroz hil zuela Arrasaten, eta epaiketa bizkor baten ondoren Angiolillo Bergaran jendaurrean exekutatu zutela garrotez. Gertakari haiek gogoan, Izagirreren nobela eskaintzen dizugu katalanez ere: Jo també haguera volgut cridar Germinal!

50 urte Giuseppe Tomasi di Lampedusa hil zela

Duela 50 urte, 1957ko uztailaren 23an hil zen Giusseppe Tomasi di Lampedusa, Il Gattopardo eleberriaren egilea. 1896ko abenduan Palermon jaioa, Palmako duke eta Lampedusako printzea, liburu bakar honekin iragan da literaturaren historiara. Sizilian Garibaldiren garaian kokaturiko istorioa, gizarte klase baten gainbeheraren eta batez ere osatzen duten pertsonaien erretratu bikaina egiten duena, ez zitzaion erraza gertatu lana argitaratzea. Eta ez zuen egileak ezagutu, 1958an plazaratu baitzuen Feltrinelli etxeak, Giorgio Bassani idazle eta editorearen ekimenez plazaratu ere. Koldo Bigurik euskaratu zuen Lampedusaren Il Gattopardo, eta Literatura Unibertsala bilduman plazaratu, Ibaizabal argitaletxearekin, 1995ean. Hemen duzu osorik. (gehiago…)

Alfred Döblin hil zela 50 urte

1957ko ekainaren 26an hil zen Alfred Döblin idazlea. Alemaniar espresionismoaren erakusleetako bat, Berlin Alexanderplatz obrak egin zuen ezagun ikasketa eta lanbidez estreina psikiatra izan zen idazlea. Sozialista eta jatorri judukoa, 1933an Alemaniatik Frantziara erbesteratu zen, eta gero okupazio garaian AEBetara, 1945ean Alemaniara frantses herritartasunaz itzuli zen arte. Der Sturm aldizkarian poesiak argitaratzen hasia, idazle alemanen elkarteko lehendakari izan zena, eleberrigintzan ezaguna izan bada ere, antzerki eta saio lanak ere egin zituen. Anton Garikanok euskaratu zuen Berlin Alexanderplatz bere obra ezagunena, eta Literatura Unibertsala bilduman Ibaizabalekin plazaratu 1998an. Hauxe da eskaintzen dizuguna. (gehiago…)

Baudelaireren Les Fleurs du Mal-ek 150 urte

Duela 150 urte, 1857ko ekainaren 25ean, argitaratu zen Les Fleurs du Mal, mundu osoko literaturan erreferentzia den Charles Baudelaireren poema liburua. Liburua ez da osorik argitaratu euskaraz, baina bai dozena bat poema, gehienbat aldizkarietan. Hain zuzen ere 80 urte geroago ekainaren 25ean fusilatu zuten Lauaxetak eman zituen argitara lehenak Euzkadi egunkarian, eta gero Gabriel Arestik, Iokin Zaitegik, Joakin Balentziak, Luis Arostegik eta Joseba Sarrionandiak itzuli dute Baudelaireren poemarik. Horretaz gain, ordea La Fanfarlo (Erein, 1991) narrazioa, Juan Kruz Igerabidek euskaratua, eta Haxixaren poema eta Wagner Parisen lanak ere ekarri dira euskarara, azken biak Oier Alonsok euskaratuak (Infomart, 1998 eta 1999). Hemen eskaintzen dizkizugu. (gehiago…)

E.T.A. Hoffmann, idazle fantastikoa

Musikari eta pintore jardun bazuen ere, idazle gisa ezagutzen dugu E.T.A. Hoffmann. Konigsberg-en 1776an jaioa, duela 175 urte hil zen, 1822ko ekainaren 25ean. Erromantizismoa kultur adierazpide eta pentsamendu ildo gisa nagusi zen garaikoa, berau ere mugimendu horren erreferentzia da. Idatzi zituen ipuinengatik ezaguna, genero fantastikoaren sortzaileetakoa, euskaraz irakur daiteke. 1973koa da lehen agerpena, Jesus Maria Satrustegik gazte literatura moduan itzulitako Intzaur koskailu narrazioarekin (Etorkizuna, 1973). Gerora, 1992an, Erein argitaletxeko Bartleby sailean plazaratu zen Hareetako gizona, Pello Zabaletak euskaratua eta Antton Garikanok, Ipuin fantastikoak narrazio bilduma eskaini zuen Literatura Unibertsala bilduman (Ibaizabal, 1992). (gehiago…)

Maiatzek 25 urte:
lehen hamar zenbakiak osorik

Aurtengo otsailean bete dira 25 urte Maiatz aldizkariak lehen zenbakia kaleratu zuela. Literatur Aldizkarien Gordailua abiatu genuelarik, aldizkari horretako aurkibideak eta fitxak baino ez dira egon sarean. Aurtengo efemeridea baliatu nahi izan dugu huts hori zuzendu asmoz. Hona hemen lehen pausoa: hastapeneko lau urteetan kaleratu zituzten lehen hamar zenbakiak, testuak oso-osorik, eta baita alea irudietan PDF formartuan. Uda hasi berri dugun honetan, Baionatik heldutako uzta dastatzen hasteko modua eskaintzen dizugu, beraz. Udazkenik negu bururatuko ahal dugu, urtemugakoa bukatu aitzin, ordutik bizirik dirauen aldizkari bakarraren sareratzea!

Amos Tutuola hil zela 10 urte

Nigeriako Abekoutan jaio zen Amos Tutuola idazlea, 1920ko ekainaren 20an, eta duela hamar urte hil, 1997ko ekainaren 8an. Mozkor bat sasirik sasi liburuak (The Palm-Wine Drinkard, 1952) eleberriak egin zuen ezagun, eta askori Afrikako literaturaranzko interesa piztu. Ingelesez idatzi zuen Tutuolak —bere ingeles ez akademikoan—, eta bere herri yorubaren sinesmen eta mundu-ikuskera liburuetara ekartzen asmatu zuen. Maria Garikanok euskaratu zuen Mozkor bat sasirik sasi, eta Pamielarekin argitaratu 1993an. Hementxe duzue osorik. (gehiago…)

Biotz-begietan 60etan

Biotz-begietan argitaratu zela 75 urte bete direnean, gerraurreko kritikak batu ditugu duela bi aste. Gerraostean ere sortu zen eztabaida berririk. Lizardiren poesiaz Koldo Mitxelenak esandakoen harira, Orixe eta Gabriel Aresti poetak mindu egin ziren. Mitxelenak 1960an: “la más alta cima de la lírica vasca (…) es extraño que su poesía sea personal”. Orixek 1961ean Mitxelenari erantzunez: “Lizardik bertso-gaia bere-bereki du”. Eta Arestik 1964an: “Mitxelena jauna barkatu beharko dut, nire bihotzean ilusio deseagarri bat hiltzeko arriskuan jarri baita”.

• Historia de la literatura vasca,
      Koldo Mitxelena, 1960
• Lizardi, Orixe, 1961-05-28
• Lizardi, poeta, Gabriel Aresti, 1964-04-19
• Lizardi, euskaldun, Gabriel Aresti, 1964-08-02

Maiatz aldizkariak 25 urte

Maiatz aldizkaria estreinakoz argitaratu zela 25 urte bete direlarik, Maiatz taldeak solasaldiak antolatu ditu maiatzaren 19an (larunbata) goizeko 9:15etan hasita Baionako Glaineko Elkartearen Etxean. Emilio Lopez Adan aurkezle lanetan, hizlari izango dira: Lucien Etxezaharreta, Jose Angel Irigarai, Itxaro Borda, Eñaut Etxamendi, Antton Luku, Itziar Madina, eta Nora Arbelbide. Eguerdiko 12:00etan Itxaro Bordaren testuen irakurraldia izango da, idazleak lagun dituela Pantxika Agerre eta Pantxix Bidart.

Xabier Lizardiren Biotz begietan liburuak 75 urte

Gerraurreko literatur kritika

1932ko maiatzaren 11n, orain 75 urte, argitaratu zuen Lauaxetak Euzkadi egunkarian Xabier Lizardiren Biotz-begietan poema liburu berriaren komentarioa. Hil horretan bertan etorri ziren Olabururena, Zubimendirena… Baina liburua ez zen oraindik salgai. Orixek Jose Verdes Elorriagari eramana —Verdes Atxirika inprimategiko burua—, 1932ko urtarriletik hasi eta liburua plazaratu zen ekainera bitarteko Verdes eta Lizardiren arteko gutunketak erakusten du Biotz-begietan poema-liburuaren argitalpena ez zela samurregia izan. Gerraurreko literatur kritika lanean poema liburuari egindako hamahiru artikulu-kritika jaso ziren, orain hemen dakarzkizugunak. (gehiago…)

Alfred de Musset
hil zela 150 urte

1857ko maiatzaren 2an hil zen, orain 150 urte, Alfred de Musset idazlea. Idazle erromantikoa, poesia, antzerkia eta narrazioak landu zituen Contes d’Espagne et d’Italie liburuarekin ezagun egiten hasi zen idazlea. Ez dira Musseten lan asko euskarara ekarriak izan direnak. Gabriel Arestik itzuli zituen hiru poema, eta Egan aldizkarian argitara eman 1967an. 1991n, berriz, Juan Kruz Igerabidek euskaratu zuen Zozo zuriarena (Histoire d’un merle blanc) narrazioa, Ereinek kaleratua Alvaro Matxinbarrenaren ilustrazioek lagunduta. Narrazioa eta poemak eskaintzen dizkizugu. (gehiago…)

Bide barrijak
eta polemika zaharrak

Gerraurreko literatur kritika

La Petite Gironde aldizkariko George Berniard kazetariari Gernika sarraskitu berria erakustera joana, 1937ko apirilaren 29an atxilotu zuten Esteban Urkiaga Lauaxeta, orain 70 urte. Euzko Gudarosteko komandantea, EAJren militante aritua, Eguna egunkariko erredaktorea, olerkari ezaguna zen Lauaxeta 1937an. Eta horretan eragin nagusia izan zuen, duda barik, 1931ko udazkenean argitaratu zuen lanak, Bide barrijak olerki liburuak. Liburu horretan kaleratu zen Maitale kutuna poemagatik lehendik ere ezaguna —1930eko Errenteriako Olerti Egunean garaile suertatu zen poema—, astinaldi ederra ekarri zion Bide barrijak liburuaren argitalpenak euskal kultura eta, bereziki, literatur munduari. Izenburutik beretik proposamen argia zekarren liburuak, fundazionala izateko asmoa zuen sortze beretik, euskal poemagintzara ekarri nahi izan baitzituen gure literaturak artean oso juxtuan ezagutzen zituen forma eta edukiak, eta euskara bera ere molde berrietara egokitzeko ahalegina zekarren. 1931ko azaroan Verdes Atxirika inprimategian argitaratua, segidan kritika-soka luze, zalapartatsu eta emankorra ekarri zuen —hemen eskaintzen dizugu—, 1932. urteko uda arte iraun zuena. (gehiago…)

Gernika gogoan

“Gernika, orrialdeotan boza eta garraisia ipini dugun guztiok ez ginen han izan; ezta Durangon ez eta Bilbon; halaber, ez genuen denok ezagutu frenteko trintxeretako berunen odola; etxetako sua eta gaziaren oinazea. Hala eta guztiz ere memoriaren zauritik isuritako testigantza baino gehiago da hogeigarren zenbaki honekin dakarguna” idatzita aurkeztu zuten 1987an Susa aldizkariaren 20. zenbakia. Gernika hartu zuten idazteko arrazoi hainbat idazlek. 50 urte betetzen ziren 1937ko apirilaren 26an Gernika bonbardatu zutenetik. Poemak, narrazioak, antzerkia, euskarara ekarritako testuak bildu zituzten orduan, Susa inguruko 20 firma ezberdinek. Sarean osorik irakurriko dituzu ordukoak.

Gernika aldizkaria

Gernika aldizkariaren sorrera 1943ko udan abiatzen da, Gernikan egindako bilera batekin. Bi urte geroago, Rafael Pikabea “Alzibar” (El Día egunkariaren sortzaileetarik) gidari zela, Donibane Lohizuneko bere etxean kultur elkarte bat sortu zuten (Instituto Vasco de Extensión Cultural Gernika) 1945eko apirilaren 26an, Gernikaren bonbaketaren zortzigarren urteurrenean. Urte bereko urrian argitaratu zuten Gernika aldizkariaren lehen zenbakia Donibane Lohizunen, Rafael Pikabearen sarrera hitz hauekin: “Eup, jaunak! Emen gera gu ere (…) Zeiñ geran? (…) Azkeneko gerratian itxetik kanpora bialiak. Zer nai degun? Irakurri gure esanak, eta laister jakingo dizute nora guazen (…) Atozte bada Alkartuta, danak batian, bultza dezagun gora gure aberri maitia“. Ale horretan, besteak beste, artikulu hauek ageri dira: Joxe Eizagirreren “Gernica…!“, Orixeren “El genio de un Pueblo“, Isidoro Fagoagaren “La música floklórica”.
Isidoro Fagoaga zuzendaria Ameriketara joatearekin, Buenos Airesera aldatu zen Gernika 1951. urtean (16. zenbakia, uztaila-iraila). Gogoangarria da, adibidez, 1953ko apiril-ekaineko alea (23.a); Andima Ibinagabeitiak otsailean Jon Miranderi (hogeitasei urteko gazteari) Parisen egindako elkarrizketa bat dakar, “Olerkariarenean” izenburupean; eta ale berean argitaratu zen Jon Miranderen “Euskaldungoaren etsaiak” artikulua, eskandalua piztu omen zuena eta, diotenez, Gernika aldizkariaren itzaltzea eragin.
Gernika aldizkariak 25 zenbaki eman zituen, idazle ezagun askoren lanez: Orixe, Xabier Iratzeder, Federiko Krutwig, Jon Mirande, Andima Ibinagabeitia, Pierre Lafitte, Jokin Zaitegi, Julene Azpeitia, Ixaka Lopez Mendizabal, Errose Bustintza, Luis Villasante, Joxe Migel Barandiaran, Isidoro Fagoaga, Dominique Dufau, Etienne Salaberri, Txomin Peillen, Oxobi, Marc Legasse, Mixel Etxeberri, Miguel Astiz, René Lafon, Sebero Altube, Justo Garate, Juan Thalamas, Norbert Tauer, Antonio Maria Labaien, Jon Bilbao, Jon Etxaide…