Literatur Emailuak

Jacques Prevert hil zela 30 urte

Duela 30 urte, 1977ko apirilaren 11n, hil zen Jacques Prevert, XX. mendeko Frantziako idazle handietarik bat. Surrealisten mugimenduan aritua, Raymond Queneau, Louis Aragon, Yves Tanguy eta Marcel Duhamelekin, haiengandik urrundu eta antzerki eta zinemagintzan jardun zuen. Paroles bere lanak literatur mundua astindu zuen. Herri hizkerara hurbildutako poemak, irudi eta umore surrealistak, eta hitz jokoak… Poetaz gain, gidoigilea ere izan zen, eta hala filmetarako nola antzerki taldeentzat gidoigile eta eszenografo lanak ere egin zituen. Frantziako XX. mendeko kantaririk esanguratsuenek, bestalde, abestu dituzte bere kantu eta poemak. Ez da maizegi euskaratu haren poesia; argitaratu ez, bederen. Kantagintzarekin lotuta ageri zaigu pare bat aldiz: Julen Lekuonak Hosto hilak ospetsua euskaratu zuen, eta berriki Joseba Tapiak argitaratu du Koldo Izagirrek euskaratutako Umearen ehiza kantua. Horrez gain, Maiatz aldizkarian agertu ziren Maitasun hau poema, Mayak itzulia, eta Afusilatua, Joseba Sarrionandiak euskaratua. 1990ean, berriz, bere hiru haur poemen zatiak (Ogia, Xoria eta haurra, Ttitta-Purra) kaleratu zituen Herria aldizkariak. Hemen dituzu denak. (gehiago…)

Mendi-Lautaren Loretxo

1937ko martxoaren 21ean argitaratu zen, orain 70 urte, Loretxo-ren 11. atala Eguna egunkarian. Loretxo, eleberri-edestia, Zarauzko gudari kementsuei gelgarri eta maitasunez eskainia, Mendi-Lautak idatzia. 11.a eta azkena izan zen atal hura, eta amaitu gabe gelditu zen eleberria. Txomin Arruti Mendi-Lauta idazleak Loretxo neskatila gaztea eta Jon euzko gudarosteko gudariaren arteko harremana kontatzen ziharduen, Espainiako 36ko gerra tarteko zela, hala fikzioan nola errealitatean. Eta kontakizuna eten egin behar izan zuen. Osorik eskaintzen dizkizuegu jarraitu ez eta bestela inoiz argitaratu ez diren Loretxo-ren hamaika atal horiek. (gehiago…)

C. Day Lewis-en Nabarra

1937ko martxoaren 5ean, orain dela 70 urte, Matxitxakoko lurmuturraren aurrean, itsas bataila handia izan zen Espainiako Gerraren baitan. Francoren Armadako Canarias gurutzuntziari aurre egin zieten Euzko Gudontzidiko bouek. Matxitxakoko guda historiko hartan Nabarra ontzia azkeneraino borrokatu eta Kantauri itsasoko uretan hondoratu zen. Hantxe segitzen du. Batailaz George Steer kazetariak egindako deskribapena baliatuta, The Nabarra poema idatzi zuen Cecil Day Lewis poeta ingelesak 1938an, artean gerra amaitu gabe zegoela (Overtures to Death liburuan plazaratu zuen). Idatz & Mintz aldizkariaren 37. zenbakiak separata moduan plazaratu zuen poema, bertsio elebidunean, jatorrizkoa eta Luigi Anselmik egindako itzulpena. Hala batailaren ingurukoak nola bereziki Day Lewisen bizitza eta lanari dagozkionak Jesus A. Etxezarragak azalduta datoz, bestalde, liburuari egindako sarreran. 2006an Bassaraik argitaratu du berriro poema euskaraz, Jose Luis Padronen itzulpenarekin. Osorik eskaintzen dizugu Nabarra, Luigi Anselmik egindako itzulpenean.

Maiatz literatura aldizkariak 25 urte

Maiatz aldizkariak zenbakia kaleratu zenetik 25 urte iragan dira, eta beti hor. Tarte horretan, 43 zenbaki, 55 bat liburu, erdiak poesia, dena hirurogei bat idazleren adierazpide. Eta oraino ez du azken hitza errana, iduriz. 44. zenbakia bidean dauka. Hori bai, beti bezala, “diskretuki”, errepikatzen du Lucien Etxezaharretak, Maiatz aldizkariaren sortzaile bat denak eta aldizkariak zein argitaletxeak bizirauteko ezinbesteko lana eramaten duenak.

• Berria-ko artikulua osorik:
  42. orrialdea, 43. orrialdea.

W. H. Auden-en jaiotzaren mendeurrena

1907ko otsailaren 21ean, duela 100 urte, jaio zen Wystan Hugh Auden, poeta, kritikari eta antzerkigilea, askoren ustez XX. mendeko poesia ingelesaren gailurra. Poems (1928) liburutik hasi eta 1971ko Academic Graffitti libururaino, hala poesian nola antzerkian, mende oso bateko poeta bilakatu zuten. Juanjo Olasagarrek euskaratu zuen haren poemen antologia bat eta Susa argitaletxearekin publikatu, osorik irakur dezakezuna (Poema Antologia, Susa 1994). Rikardo Diaz de Arregiren hitzaurre batekin, liburuak W.H. Audenen bibliografia ere badakar. Horretaz gain, euskaraz Joseba Sarrionandiak jarria zuen Forma fin bat ikus dezazuenean (When you see a fair form) eta Izkiriaturik aurkitu ditudan ene poemak liburuan argitaratua (Pamiela, 1985).
(gehiago…)

Oscar Wilderen kartzelako balada

Gaurkoa bezalako egun batez, 1898. urtean, Oscar Wilderen The Ballad of Reading Gaol argitaratu zen Londresen, idazlearen izenik gabe baina bera preso egondako ziegari zegokion ikurraz: C33. Oscar Wilde 1895eko maiatzaren 25ean atxilotu eta maiatzaren 30ean kondenatu zuten bi urteko kartzela zigorrarekin. 1897ko maiatzaren 19an askatu zuten Reading presondegitik, eta Frantziara erbesteratuta Berneval-en idatzi zuen poema luze hau, ingeles literaturako ederrenetakoa, kartzelako urkamendian hil zuten gizon bati buruzkoa. Euskaraz Bingen Ametzagak jarri zuen: Reading Bahitegiko Leloa, 1954an Euzko-Gogoa aldizkarian, eta 2006an Itsaso aurrean liburuan berrargitaratua.

Edgar Allan Poe-ren Belea

Gaurkoa bezalako egun batez, baina 1845. urtean, Edgar Allan Poek The Raven poema argitaratu zuen New Yorkeko Evening Mirror kazetan. Euskaraz Jon Mirandek jarri zuen, Bela izenburuarekin, Euzko-Gogoa aldizkarian 1950ean. Poema izugarri eder honi buruz Joseba Sarrionandiak artikulu bat idatzi zuen 1988an. Belea ingelesez entzutea proposatzen dizugu, Willem Dafoe aktorearen ahotsean (Lou Reed-en disko baterako grabatua, 2003an). Ikus-entzunezko moldean gomendatzen dizkizugu sei bideo hauek ere:

• Bamshad Abedi-Amin
• John Astin
• Christopher Walken
• Vincent Price
• Aurora Manson

Otañoren bertsoak eta operak

Atariko intxaurpean utzi nahi izan zituen hezurrak Pedro Mari Otañok, baina ez zuen lortu. Ameriketako panpetan gelditu ziren, Rosarion hil zelarik, 1910eko maiatzaren 6an. 53 urte lehenago jaioa zen, 1857ko urtarrilaren 26an, Gipuzkoako Zizurkilen, duela 150 urte. Euskal herriminaren kantari handienetako bat, bertsolari sonatua zen Ameriketara lehen bidaia egin zuenerako. Hainbat lagun joan omen zitzaion itsasontzira agur egitera. Ozeanoa bost aldiz zeharkatua, eta gure literaturaren uretan ere halaxe ibili zen. Izan ere, bertsolaria da Otaño, baina bestelako porturik ere jotzen du, literatur arnasa handiko bertso-sorta eta olerkiak onduz: Limosnatxo bat, Ameriketako Panpetan, Txepetxa. Zazpiak bat poemarekin goiburu bat baino gehiago dena ere ehundu zuen. Buenos Aires-en 1900ean argitaratutako Alkar poema liburua jasoa geneukan Klasikoen Gordailuan, bere bertso eta olerkien antologia bat izan zena. Gainontzeko lanak erantsi dizkiogu. Zerbait olerki liburua, 1895ean Biktoriano Iraolaren irarkolan plazaratutakoa (gero ere argitara emango dituen Txepetxa, Limosnatxo bat badakartza). Bestalde, liburuetan plazaratutakoez gain, 38 bertso-sail, Antonio Zabalak bilduak. Horiekin batera, baina, opera bat ere bai, Artzai mutilla, 1900ean Bergarako Lopezenean argitaratua, Felix Ortiz y San Pelayoren musika daukana; eta Lora, ipuin kanta hiru egintzatan.

Paul Guilsou-ren Petan Mihiku, Moliereren lan baten moldaketa

Urtarrilaren 15arekin jaio zen, 1622an, Jean Baptiste Poquelin, Moliere. Frantses literaturako eta orobat literatura unibertsaleko ezinbesteko izena, antzerkiaren maisu handietakoa da Moliere. Bere bizitzari buruzko datuetan batek hartzen die gaina besteei: oholtzan hil zen, autore izateaz gain aktore ere bazena (1673ko otsailaren 17an). Bere lanak euskaraz liburu moduan plazaratu ez badira ere, izan da haren lanik euskaratua. Dollorra eta Elkorra (biak ere L’avare), mende hasieran oholtzara eramanak, argitaragabeak. Eta hemen eskaintzen dizueguna: Petan Mihiku. Paul Guilsouk Moliereren Le Médecin malgré lui obraren euskarazko egokitzapena. (gehiago…)

Gabriela Mistral hil zela 50 urte

1907ko urtarrilaren 10ean zendu zen, New Yorken, Gabriela Mistral idazlea. 1889an Txilen jaioa, bere literatur ibilbideagatik, poesia lanak batik bat, 1945eko Literatura Nobel saria eman zioten. Irakaslea, XIX. mende amaieran hasi zen poesia sariak irabazten. Amodioa gai nagusietako bat da bere obran, baina baita heriotza ere.1920ko hamarkadan Txiletik lehenbizikoz irten eta geroztik Amerika eta Europa artean bizi izan zen. Gaixorik, New Yorkera erretiratu eta 1957an hil zen, orain 50 urte. Euskaraz bere dozena bat poema irakur daitezke, denak literatur aldizkarietan publikatuak (batez ere Olerti-n), hainbat euskaratzaile izan direla: Santi Onaindia, Juan Anjel Etxebarria, Nemesio Etxaniz, Gabriel Aresti. Bertso eta Olerkien Hemerotekan aurkituko dituzu.
Lucila Goody Alcayaga zuen ponteko izena, eta Gabriela Mistral bere bi poeta gustukoenen izenak baliatuz  osatu zuen: Gabriele D’Annunzio eta Frederic Mistral. Azken hau Okzitaniako poeta nagusienetakoa, Mireio bere obra esanguratsua Orixek euskaratua dago, eta Klasikoen Gordailuan irakurgai.
Gabriela Mistralen berri izan eta bere poemak irakurtzeko gune aproposa Txileko Unibertsitateak eskaintzen du. Idazlearen bizitza, kronologia, bibliografia, gutunak eta poesia lanak on-line.

Miguel Unamuno hil zela 70 urte

1936ko abenduaren 31n hil zen Miguel Unamuno. Bilbotarra, euskalduna, XX. mendeko idazle eta pentsalari espainol garrantzitsuenetakoa da. Bere bizitzaren estreinako urteetan euskal munduari lotua ageri bada ere, Espainiako kultura eta gizarteko eragile bihurtu zen Unamuno, 1890eko hamarkadatik aurrera. Espainiako gorabehera sozial eta politikoetan eragina izan zuen Salamancako Unibertsitateko Errektoretzatik, Primo de Riveraren garaian erbestetik eta bere bizitzaren amaieran Madrilgo Gorteetatik, II. Errepublikaren garaian. Euskarazko bere hiru lan dakarzkizugu bere heriotzaren 70 urte betetzen diren honetan: Abel Sanchez, Laino eta Unamuno Rizal-i begira. (gehiago…)

Madame Bovary-ren azken emanaldia eta Flauberten auzipetzea

1856ko abenduaren 15ean argitaratu zuen La Revue de Paris aldizkariak Madame Bovary-ren azken emanaldia, III. ataleko 7-11 kapituluak. Eleberria amaitua zen. Ez erabat osorik emana, hala ere. Abenduaren 1eko emanaldia irakurri zuenean, Flaubert ohartu zen zati bat moztu ziotela —scéne du fiacre deitutakoa, kotxean promenada egiten dutena Leon Dupuis eta Emma Bovaryk—, eta gutuna idatzi zien aldizkariaren zuzendariei (Du Camp eta Laurent-Plichard jaunei) kexua azalduz. Abenduaren 15eko emanaldiarekin batera Gustave Flauberten oharra argitaratu zuten non idazleak mozketa horren berri ematen zuen, ardura ez zela berea izan gaztigatuz. (gehiago…)

Madame Bovary-ren 5. emanaldia

Duela 150 urte Madame Bovary zatika argitaratzean, nobelaren bosgarren emanaldia eskaini zuen La Revue de Paris aldizkariak 1856ko abenduaren 1ean, eleberriaren III. zatiko 1-6 atalak, hona ekarri ditugunak. Emma Bovary mintzo zaio Monsieur Leoni: “Ni zaharregia naiz… zu gazteegia zara…, ahantzi nazazu!”. Baina maitaketan jarraituko dute: “Hain zeharo galdurik zeuden elkarren gozamenean non, han, beren etxe partikularrean zirela uste baitzuten, eta bertan bizi behar zutela hil arte, bi ezkonberri eternalen gisa”. Hamabost egun barru ekarriko dugu nobelaren amaiera.

Madame Bovary-ren 4. emanaldia

Hamabosteroko maiztasunari jarraiki, 1856ko azaroaren 15ean eman zuen argitara La Revue de Paris aldizkariak Madame Bovary-ren laugarren emanaldia, hementxe eskaintzen dizueguna. Emanaldi honetan liburuaren II. zatiko azken hiru kapituluak, 13, 14 eta 15. atalak, publikatu zituen

Juan Ramon Jimenezi Nobel saria duela 50 urte

1956ko urrian, orain 50 urte, jaso zuen Nobel saria Juan Ramon Jimenezek. Poeta espainiarraren lanak, ordurako, irakur zitezkeen euskaraz. 1953an Bingen Ametzagak euskaratutako Platero ta biok argitaratu zen Uruguain, eta 1955ean Gabriel Arestik Euzko-Gogoan Ezerez poema euskaratu zuenetik, gerora beste hainbat poema euskaratu dituzte Nemesio Etxanizek, Juan San Martinek, Luis Mari Muxikak eta Sabin Muniategik. Platero y yo lanak ere ezagutu du beste itzulpen bat, ez osoa: Emilio Masek 31 atal euskaratu eta El Bidasoa astekarian argitaratu zituen 1956-57an. (gehiago…)