Urt
04
12
Itxura aldaketa izan zen Franz Kafkaren liburuen artean lehen aldiz euskarari ekarria, 1970ean Xabier Kintanak itzuli eta Kriselu argitaletxeak plazaratua. Kintana izan zen, halaber, Kafkaren kontakizunen bilduma bat prestatzen aurrenekoa, Erein etxeko Milabidai bildumari eskainia 1995ean: Ipuinak. Hamahiru narrazio dituzu hemen, orain sarean osorik emanak; horien artean ezagun askoak adibidez lau hauek: “Gosearen artista”, “Trapezioko artista”, “Prometheo” edo “Legearen aurrean”. Hain zuzen ere, Legearen aitzinean da Kafkaren ipuinetan euskaratutako lehena, 1954an, Jon Miranderen eskutik.
Abe
21
11
Bordele eta Paris artean bizi izan zen Montesquieu (1689-1755), abokatua ikasketez, ardo ekoizlea negozioz eta baroia tituluz. 1721eko maiatzean Persiar gutunak argitaratu zituen Amsterdamen Jacques Desbordesen moldiztegian. Gutun bidez atondutako nobela honetan irakurriko duzu, Usbek izeneko politikari eta pentsalari persiarrak ihes egin behar izan duela bere herrialdetik (gaur egungo Iran), gortean kritika biziak egin dituelako. Parisera iritsitakoan, hiri europarra Ispahan balitz bezala aztertuko du, modu aski satirikoan. Montesquieu errepublika zalearen nobela, noski, debekatu egin zuen Frantziako erregearen ministroak.
Aza
22
11
Jack Londonek 1908an argitaratutako kontakizuna da Sua piztu (To Build a Fire), Iñaki Ibañezen itzulpenez eskaintzen dizuguna. 1970ean pelikula egin zuen David Cobhamek, Ian Hogg aktorearekin eta Orson Wellesen offeko ahotsarekin. Henderson errekaren ezker adarreko meategi zaharra zeukan jomugatzat gizonak, husky zakur batek jarraitzen ziola. Ilundu eta pixka bat geroago, seietan iristea zen helburua; sua piztuta egongo zen han, afari beroa prest. Hotza ikaragarrizkoa zen arren, 50 gradu zero azpitik gizonarentzat horixe besterik ez zen: 50 gradu zero azpitik. Hori baino zerbait gehiago izan litekeela, buruan sartzen ez zitzaion ideia zen.
Aza
17
11
Gaztetan surrealisten lagun, gero Gallimard etxeko argitalpenen arduradun, nobela ugariren autore, kantu idazle, zinemarako dialogo egile, OuLiPoren sortzaile… XX. mendeko idazle frantses handienetakoa izan zen Raymond Queneau. Parisera aurreneko aldiz iritsi den neskato baten istorio xarmant, ironiko eta ateraldiz betea irakurtzea proposatzen dizugu asteon: Zazie metroan. Ama amorantearengana joan da bi egunerako eta alaba osabarekin utzi du; metroan ibiltzeko irrikatan da Zazie, baina greban daude hango langileak. Joxan Elosegiren itzulpen apartarekin batera, hitzaurre argigarri bat daukazu.
Aza
04
11
Duela 30 urte, 1981eko urriaren 29an hil zen George Brassens poeta, chanson izenekoaren ordezkari gorenetako bat. Fedegabea, libertarioa, irreberentea, probokatzailea… ziento bat kantu osatu eta abestu zituen, eta erreferentzia bilakatu munduko entzule askorentzat. Xabier Letek haren 3 kantu moldatu zituen, eta Anje Duhaldek 2001ean George Brassens Kantari diskoa plazaratu zuen 9 abestiz. Horiez gainera, Josu Landak euskaratutako bi eta 1985ean Akademia Sekretuaren Egutegia-n agertutako bat eskaintzen dizkizuegu denak batera.
(gehiago…)
Urr
27
11
Naturaren edertasunak sortutako durduza agertuz eta bizitzaren laburraz hausnartuz murgiltzen da Tomas Tranströmer giza kondizioaren muinean. 1931ko urriaren 15ean jaio zen Stockholmen eta Literaturako Nobel Saria izan da 2011n. Zeru amaitu gabea eta beste poema batzuk izenburupean, Kirmen Uribek zazpi poema eta haiku sorta bat itzuli ditu Armiarmarako, Tranströmerren poesigintzara amiñi bat hurbiltze aldera, datorren urtean haren liburu bat euskaraturik argitaratu bitartean.
Ira
29
11
1837an duelu batean Puxkin hil zutenean, Mikhail Lermontovek Poetaren heriotza poema idatzi zuen eta asasinatzea leporatu zion gobernuari. Herritarrengan zirrara sortu zuen poemak, baina tsarrak zigortu egin zuen Lermontov: Txetxeniara bidali zuen gerrara. Urte batzuk geroago, 1841eko uztailean, Lermontov hilik agertu zen, 27 urte baino ez zituela. Duelu batean hil zuten bera ere, eta jendeak asasinatzea izan zela salatu zuen. Lermontoven Gure garaiko heroia (1840) nobelak Petxorin ofizial errusiarrari Kaukason gertatutakoak agertzen dizkigu bost kontakizunetan. Vladimir Nabokovek egindako ingelesezko itzulpena famatua da, eta eder askoa Jose Moralesek euskarari ekarritakoa, hitzaurre argigarri batekin.
Ira
21
11
Xabier Etxanizek lehenik 1983an eta azkenekoz Jon Alonsok 2005ean, hainbat narrazio euskaratu zaizkio Julio Cortazar idazle argentinarrari. Gerardo Markuleta da Cortazarren kontakizunen estilo berezia itzultzen ahalegindu den beste bat, adibidez: Oktaedroa ipuin bilduma (1974), Literatura Unibertsala sailerako ekarria 1992an eta orain sarean osorik eskaintzen dizuguna. Gauza harrigarri eta sinestezinak gertatzen dira eguneroko bizitzan.
Ira
14
11
Joseph Conradek Harper’s aldizkarian argitaratu zuen Salataria ipuina 1906an (euskarari Juan Mari Mendizabalek 1996an ekarria). X Jauna du kontalaria: erreboltari bat, munduak idazle iraultzailetzat daukana, iritzi onartu guztiak birrindu dituena bere luma zorrotzaz, erakunde errespetagarrien ustelkeriak agerian utzi dituena, zenbait elkarte ezkuturen sustatzaile aktiboa… eta baita ere luxuen zalea eta kalakari abila. “Ezin da gizateriarentzat aurrerabiderik espero” esaten du jatetxe dotore batean afaltzen ari dela, “terrore eta indarkeriaren bidez izan ezean”.
Ira
07
11
H.L. Menckenek sortutako Black Mask aldizkarian (pulp generokoa) argitaratu zuen Raymond Chandlerrek bere lehen istorioa 1933an: Blackmailers Don’t Shoot; eta 1939an Betiko loa lehen nobela plazaratu zuen arte, aldizkari hartan agertu zituen 11 kontakizun gehiago, horien artean Hiltzailea euripean (1935), Javi Cillerok Erein argitaletxearentzat euskaratu zuena eta orain osorik sarean eskaintzen dizuguna. Kontakizun honetako pasarteak baliatu zituen Chandlerrek geroago Betiko loa idaztean.
Abu
30
11
Gerard de Nervalen adiskide Theophile Gautier duela 200 urte jaio zen, 1811ko abuztuaren 30ean. Victor Hugoren defentsan jardun zuen Hernaniren Batailan. Balzacek lana lortu zion La Chronique de Paris egunkarian. Sainte-Beuve-ren ustez zutabegilerik onena izan zen. Arte Ederren Elkarteko lehendakari egin zuten. Haxix Zaleen Klubeko kidea zen Charles Baudelairerekin batera, eta Parnasse mugimendu poetikoa abiarazi zuen. Mademoiselle de Maupin (1835) eta Le Capitaine Fracasse (1863) nobelak dira Gautierren ezagunenak, baina euskaraz Onofre, gizon amorrazia kontakizuna (1832) besterik ez daukagu, Gerardo Markuletak itzulia, orain osorik sarean eskaintzen dizuguna.
Abu
16
11
Duela 75 urte, faxistek 36ko Gerra abiarazi zutenean, Federico Garcia Lorca idazle espainiarra Madrildik Granadara joana zen opor egun batzuk gurasoekin igarotzera. Primo de Rivera falangistaren adiskidea izan baitzen (ostiraletan elkarrekin afaltzen omen zuten, Gabriel Celayak kontatu zuenez), hasieran ez omen zen larritu harik eta etxea miatzera joan zitzaizkion arte abuztuaren 9an. Luis Rosales poetaren etxeko ganbaran ezkutatu zen, baina 1936ko abuztuaren 16an atxilotu egin zuten eta, Manuel de Falla musikariaren erreguei jaramonik egin gabe, torturatu eta hil egin zuten abuztuaren 18 eta 19 arteko gauean. Lauaxeta, Bitoriano Gandiaga, Juan San Martin, Sabin Muniategi, Gabriel Aresti, Harkaitz Cano… izan dira Garcia Lorcaren poemen euskaratzaile, baina Juan Luis Zabalari zor diogu lan handiena: Poeta New Yorken liburu osoaren itzulpena, 2003an Erein argitaletxeak plazaratua.
Abu
03
11
Eugene Ionescoren antzezlan euskaratuetatik lehena Antonio Maria Labaieni zor diogu, 1964an Egan aldizkarian argitaratua: Neskatilla ezkongai. Esketx hau 1953ko abuztuaren 11n taularatu zen estreinakoz La jeune fille à marier izenburuaz Parisko Théâtre de la Huchette aretoan, eta orain teatro-testuak webgunerako digitalizatu dugu. Andre eta zaldun batek teknologia berriez eta garaiko gizarteaz solasean dihardute parke batean, harik eta obraren amaieran andrearen alaba iristen den arte.
Uzt
27
11
Wilhelm Hauff idazle alemaniarra ezustean hil zen, 25 urte betetzear zela, 1827ko udazken hondarrean. Bere lanen artean dira Gizona ilargian, Satanen memoriak, Lichtenstein, Bremengo ardo-mamuak, Kaiserraren irudia eta Süss judua. Euskaraz bi ipuin dauzkagu, Alexandriako Xekea eta bere esklaboak sailekoak: Abner, ezer ikusi ez zuen judua, esklabo marokoar batek Ali Banu xekeari kontatua; eta Tximinoa gizon moduan, esklabo alemaniar batek kontatua. Feliciano Pelaezek itzuli zituen 1998an.
Uzt
20
11
Istorio hiperlaburrak izenburuaz, lau idazle hegoamerikarren ipuin batzuk batu eta euskaratu zituen Gerardo Markuletak 1995ean, Erein argitaletxearen Milabidai bildumarako. Mario Benedettiren zortzi, Eduardo Galeanoren sei, Augusto Monterrosoren sei eta Julio Cortazarren zazpi, denera 27 kontakizun. Irakurle oso nagiak direnek ere gustura irakurriko dituzte eguzkiaren onenean: gerizpean.
