Urr
17
02
Éditions de Minuit argitaletxeko Jerôme Lindon-ek 1952ko urriaren 17an argitaratu zuen Samuel Becketten “En attendant Godot” (bi mila eta bostehun ale), eta 1953ko urtarrilaren 5ean jokatu zen estreinakoz Montparnasseko Babylone antzokian (Roger Blin-ek zuzendua). Becketten eskuizkribuko daten arabera, 1948ko urriaren 9an hasi zuen idazketa eta 1949ko urtarrilaren 29an amaitu. Juan Garziak euskaraturik 2001eko apirilean agertu zuen Alberdania argitaletxeak; Godoten esperoan antzezlanaren bi ekitaldietatik lehena hemen duzu irakurgai.
Beckettek idatzitako azken lana elebitan agertu zuen Susa aldizkariaren 25. zenbakiak: Stirrings Still / Azkenburuko bulkadak (1990an Edorta Mataukok eta Kristin Addisek euskaratua).
Urr
10
02
1937ko urriaren 11n agertu zen Espetxean aldizkariaren lehen zenbakia, Santoñako El Dueso kartzelan euskal presoek egina. 1941eko apirila bitartean 11 zenbaki sortu zituzten (4-6-8 orrialdekoak); estreinako bi zenbakiak Santoñan eginak, hurrengo bostak Bilboko Larrinagan, eta azken laurak Burgosen. Ia denak eskuz idatzi eta eginak izan ziren (azken hirurak Burgosko kartzelako inprimategia klandestinoki erabilita). Zenbaki bakoitzak bost bat kopia izaten zituen. Denera 61 artikulu eta poema argitaratu ziren aldizkariotan, 30 euskaraz eta 31 espainolez, izenperik gabeak. Aldizkariaren arduraduna Juan Ajuriagerra izan zen, eta idazleak: Luki Artetxe, Ander Arzelus “Luzear”, Sorazu, Lazkano… Inprimaketa eta kopien egileak: Pepe Verdes, Pio Hernandez, Joxe Mari Correa Goitia, Azkarate… Marrazkiak: Lucarini (eskultorea), Etxebarrieta, Uriarte… 12. zenbakia ere prestatua zuten, baina ez zuten burutu; testu haiek Verdes sendiak gorde zituen. Espetxean aldizkarien faksimilea Sabino Arana Fundazioak argitaratu zuen 1992an, eta ahituta dago edizioa. Iturria: Arantza Arzamendi (Espetxean 1937-1942 erakusketako liburutik, 1998).
Ira
25
02
Émile Zola 1902ko irailaren 28-29ko gauean hil zen, lo zegoelarik monoxido karbonikoz itota; askoren iritziz, idazlearen arerioek etxeko tximinia blokatu zuten pozoitu zedin. Urriaren 5ean ehortzi zuten Montmartre-ko hilerrian. Hiletan Anatole France idazleak esan zuen: “Giza kontzientziaren momentu bat izan zen Zola“. Idazlearen heriotzaren 100. urteurrenean, Iñigo Aranbarrik euskaraturik eskaintzen dizugu Émile Zolak 1898an L’Aurore aldizkarian argitaratutako Salatzen dut…! (“J’Accuse…!”) gutuna, Dreyfus aferako epai-akatsen eta gehiegikeria politikoen kontra.
XIX. mendeko Frantziako gizarte eta literatur giroa ilustratzeko, Joseba Sarrionandiaren Idazlegoa eta iraultza artikulua duzu irakurketaren lagungarri (“Marginalia”, 1988, Elkar).
Ira
25
02
Zumaian 1914ko irailaren 18an jaio zen Balendiñe Albizu, eta 2002ko irailaren 20an hil. 36-39ko gerrari ihesi ibili zen Ondarroan, Mundakan eta Bilbon. Gernikako bonbardaketari buruzko poema da idatzi zuen lehena: Gernika sutan. Venezuelara joan zen 1940an; Euzkadi, Euzko Gaztedi, Sabindarra, Irrintzi aldizkarietan eman zituen bere lanak. 1972an Itxaropena argitaldariak plazaratu zion “Nere olerki txorta” liburua. Santi Onaindiak argitaratu zituen bere poema ia guztiak 1984an: “Olerkiak”. 1995ean itzuli zen erbestetik.
Elixabete Garmendiari zor diogu Balendiñe Albizuren biografia (Bidegileak bilduma, 1998), eta Literatur Emailu honetarako espresuki izkiriatu du artikulu hau idazleaz.
Ira
12
02
Debate ugari izan da gure literaturan XX. mendean. Iñigo Aranbarrik eta Koldo Izagirrek egindako “Gerraurreko literatur kritika” liburuan (Labayru-1996), adibidez, gauza ederrak jakingo dituzu. Baina aste honetan beste bat ekarriko dugu akordura, duela 40 urtekoa. Igela aldizkariaren lehenengo zenbakia Parisen argitaratu (1962ko otsaila) eta hurrengo Enbatak (Baiona) artikulu bat plazaratu zuen kritika eginez. Igelaren 2. zenbakian (1962ko maiatza) Afrika Baionan hasten artikuluarekin erantzun zuen Txomin Peillenek. Enbatak berriro ekin zion eztabaidari, 1962ko irailean “Amélioration d’Igela” izenburuarekin. Eta Igelaren 4. zenbakian (1962ko urria) jarraitu zuen joan-etorriak, Txomin Peillenek eta Jon Mirandek elkarrekin sinatutako Igelak azken hitza bere idatzita.
Ira
05
02
1977ko irailaren 4an Baietz astea gaizki bukatu saila jarri zuen abian Zeruko Argia aldizkariak Madrilen pepinoak merke artikuluarekin. Bernardo Atxagak, Koldo Izagirrek, Ramon Saizarbitoriak eta Ibon Sarasolak elkarrekin sinatutako hura eskaintzen dizugu, faksimile eta guzti. Honelaxe zuen hasiera: “Hemen azpian zinatzen dugunok, erabateko akordioaren ondoren, astero Zeruko Argiako bazter honetan agertzea erabaki dugu, bakarka nahiz taldean. Baina, nork hasiera eman lanari taldetasuna galdu gabe! Elkar lan batekin aurkeztea pentsatu dugu”. Astekariaren 750. zenbakian, bestalde, Sacco eta Vanzetti-ri buruzko Joseba Sarrionandiaren artikulu bat agertu zen. Aurrerantzean “Baietz astea gaizki bukatu” saileko artikulu bana argitaratuko dugu astero.
Literatur Emailu honetarako hitzaurrea idatzi du Zeruko Argiako kazetaria zen Elixabete Garmendiak, kolaborazio haiek gogoratuz
Abu
29
02
Ernest Hemingwayren “Agurea eta itsasoa” (“The Old Man and the Sea”) Life aldizkariak argitaratu zuen lehen aldiz 1952ko irailaren lehenean, eta zazpi egun geroago irailaren 8an plazaratu zuen liburuan Scribner’s argitaletxeak. Gotzon Goenagaren itzulpenez argitaratu zen lehen aldiz euskaraz 1963an, Itxaropena argitaletxearen Kuliska Sortan. Hiru urte lehenago, 1960ko abuztuaren 21ean, Jose Artetxek Ernest Hemingwayrekin enkontrua egin zuen Donostiako Maria Cristina Hotelean, euskarazko argitalpenerako Hemingwayk egile eskubideak doan eman zitzan eskatze aldera. Honela izan zen solasaldia, Artetxek “Agurea ta itxasoa” liburuaren hitzaurrean kontatua: “Baimena ematen al dezu?” galdetu zion Artetxek Hemingwayri, eta idazleak erantzun: “Nik ez daukat ezer euskaldunen kontra. Ondo egiña al dago traduzioa?”; Artetxek: “Bai, oso ondo gañera”; eta Hemingwayk orduan: “Egizue ba nai dezutena. Nere abogaduari eskribitu akiozute”. Duela 50 urte argitaratutako “The Old Man and the Sea” (1952) nobelaren euskarazko lehen edizioa Agurea ta itxasoa (1963) osorik duzu hemen .
Abu
08
02
“Galop infernal” izenburuarekin 1852. urtean argitaratu ziren ustez Bilintxen bertso zaharrenak direnak. Honela kontatua du Antonio Zabalak: “Honoko bertso-sail honek bi zati ditu; lehenengoan (“Lagunkida fraternaleko galaiak beren damari”) aditzera ematen denez, inauteri batzuetarako paratua da; eta bigarrengoan (“Ziririkuak”)esaten denez, inauteri horietarako dantza-tokia eta abar prestatzen hasi zirenean, kontrarioren bat edo beste izan zuten Bilintx eta bere lagunek; baina hala ere ondo antolatu zituzten gauzak. Bertso hauek “Donostian Pio Barojaren moldiztegian (1852)” argitaratutako paper batetik ditugu. Paper hori Peñaflorida kondearen liburutegian omen zegoen, eta gure eskuetaraino Donostiako Juan Arbelaitz eta Tolosako Juan Jose Beloki jaunen bitartez etorri zen. Guk ezagutzen ditugunetan, hauek izango dira Bilintxen bertsorik zaharrenak. Hogeita bat urte zituen orduan”. Data honen aitzakian, Bilintxen bertso guztiak argitaratu ditugu sarean.
Uzt
18
02
Martzelino Soroa komediagilea hil zela 100 urte beteko dira uztailaren 20an. Donostiarra sortzez (1848), Ziburura ihes egin behar izan zuen Bigarren Karlistadan eta han “Iriyarena” zarzuela eman zuen 1876. urtean. “Anton Kaiku” obra idatzi zuen 1880an, 1882an argitaratu eta estreinatua. “Gabon” antzezlana 1880ko azaroaren 6an estreinatu zen Donostian. “Anton Kaiku” estreinatu zen 1882ko urtarrilaren 25ean. 1884an argitaratu zituen: “Hau ostatua!” eta “Alkate berria”. 1885ean argitaratu zituen “Lapurrak, lapurrak!”, “Beti oker” eta “Haizeak ekarri eta haizeak eraman”. 1886an “Barrenean harra” argitaratu zuen; urte bereko abenduaren 26an estreinatu zen “Urrutiko intxaurrak” (1887an argitaratua). 1888an “Gorgonioren estuasunak” (zarzuela). 1889an “Ezer ez eta festa”. 1894an “Hauek istiluak!”. 1894 eta 1895 urteetan bere artikuluak bildu zituen: “Azak eta nahaste”. 1899ko abenduaren 21ean “Ezer ez eta festa” estreinatu zen Donostian. Hil ondoren, 1907an “Baina zein naiz ni?” argitaratu zen (1909ko abenduaren 21ean estreinatua).
Goaz antzerki taldeak Martzelino Soroaren bi lan antzezten ari da aurten mendeurrenaren karietara: “Gabon” eta “Antton Kaiku”.
Eka
20
02
1937ko ekainaren 25ean Gasteizen fusilatuta hil zuten Estepan Urkiaga, Lauaxeta. Hilabete batzuk lehenago Gernikan atxilotua izan zen, Bordeleko kazetari batzuei Gernikako sarraskia erakusten ari zela. Ajuriagerrak jarri zuen Lauaxeta langintza horretan. Kronika hau idatzi zuen Iñigo Aranbarrik honi buruz Gure Mendea liburuan.
Xabier Mendiguren Elizegik Lau haizetara antzerki obra argitaratu zuen Gernikako bonbardaketaren karietara egindako Susa aldizkari berezian (1987ko apirila). Ibon Sarasolak Lauaxeta paredoian poema argitaratu zuen Oh! Euzkadin (1980ko maiatza). Xabier Montoiak “Anfetamiña” bere lehen liburuan idatziriko poema aurkituko duzu Korrok aldizkariaren lehen zenbakian (1984).
Eka
06
02
Donostiako Iñaki Deunaren Irarkolan inprimatu zuten duela 75 urte Gregorio Mujikak idatzitako “Pernando Amezketarra: bere ateraldi ta gertaerak”, lehendik ahoz aho erabilitako pasadizoen bilduma. Gregorio Mujikaren liburuari esker gure literaturako pertsonaia garrantzitsuenetarik bat bihurtu da Pernando (izatez Fernando Bengoetxea Altuna, 1764an jaio eta 1823an hila). Ondorengoak dira beste liburuok: Antonio Zabalaren “Pernando Amezketarra bertsolaria” (Auspoa, 1966); Anastasio Albisuren “Amezketako Pernando” (Kardaberaz liburuxkak, 1975); Joxantonio Ormazabalen “Pernando Amezketarra” (Elkar, 1981); Xabier Mendiguren Elizegiren “Pernando, bizirik hago oraindio” (Euskaltzaindia, 1989); Koldo Izagirreren “Fernandoren heriotza amezketarra” (Bertsolari liburuak, 1999); Antton Kazabonen “Pernando Amezketarra” (Sendoa, 2000).
Eka
06
02
Dagoeneko bi urte joan dira Bilboko Kalderapekon Literatur Jazza abian jarri zenetik. Denbora horretan idazle askok irakurri dituzte beren poemak, Libitum jazz hirukoteak lagundurik. Aurten Kirmen Uribe, Jon Benito edo Sonia Gonzalezek poema liburuak aurkeztu dituzte, eta Jose Luis Otamendi, Juanjo Olasagarre eta Pako Aristik ere errezitaldiak egin dituzte. Bi urteotan jende ugari bildu da Kalderapekoko emanaldiotara. Ekaina iristearekin bat, ikasturte honetako azken Literatur Jazza izango da ekainaren 12an (asteazkena) 20:15etan, Jose Luis Padronen “Zure bila itsasoa bidaliko dut” poema liburu aurkezpenarekin. Argitaldaria: Bermingham.
maiatza
16
02
Alfonso Daniel Rodriguez Castelao dugu literatura galegoko maisuetako bat. Nahikoa da horretaz ohartzeko bere izena daraman Castelao museoan bisita egin edota bere biografia eta bibliografia irakurtzea. Euskaraz ere baditugu Castelaoren lan batzuk. Susak lau liburu argitaratu zituen 1986an:: Zirtzilak – Kristalezko begiak Koldo Izagirrek euskaratua, Gauzak eta Betiko biak Ramon Etxezarretak itzuliak eta Beti Galizan Bego Montoriok. Koldo Mitxelenako kulturunearen webgunean ipuin bat ere topatu dugu, Koldo Izagirrek jardunaldi batzuetarako apailaturiko edizioaz.
Api
11
02
1982ko apirilean, duela 20 urte, Susa aldizkarikoek Bernardo Atxagari eskainitako ale berezia kaleratu zuten, 5. zenbakia. Eneko Olasagastik, Mikel Antzak eta Josu Landak Bernardo Atxagaren obraren gainean jardun zuten; antzerkia, poesia eta bere bi liburutan barneratuz.Tartean Atxagarekin egindako elkarrizketa luzea eskaini zuten. Atxagak hiztegia eta poema bat ere idatzi zituen Susako infiltratu gisa. Azkenik, Joseba Sarrionandiari idatzitako gutun baten zatia ere agertzen da postdata moduan.
Api
04
02
Duela 20 urte Oh! Euzkadi aldizkarikoek Santi Onandiari eginiko elkarrizketa ekarri gura izan dugu Emailu honetara. Oh! Euzkadi aldizkariaren 15. zenbakia zuen 1982ko martxokoak eta solasaldi luzea eta interesgarria izan zuten garai hartan Larrako komentuan euskal literaturaren alde buru belarri lanean ari zen Aita Santi Onaindiarekin. Karmel aldizkariko arduradunak Olerti aldizkaria ere sortu zuen.
