Uzt
26
17
Argentinako idazle handietariko bat da Roberto Arlt, egungo idazle goren askorengan eragina izan duena. Narrazio ezagun batzuen egile (berriki euskaratu du Egan aldizkarian Gillermo Etxeberriak El Jorobadito —Konkorduna—), oso azpimarratzekoa da haren kazetari lana. Errealitateari eta hura osatzen duten pertsonaiei begiratzeko, eta, umore gordinez, haien ezaugarri behinenak detektatzeko gaitasun aparta zuen. Aguafuerte deituta osatu zituen hainbat kronika, horien artean Euskal Herrira 1936an egindako bidaian idatzi eta El Mundo egunkarian argitaratu zirenak. Horietako hiru euskaratu ditu Iñigo Aranbarrik Arlt hil zela 75 urte bete diren honetan, hemen eskaintzen dizkizugunak.
Uzt
16
17
AEBetako FBIren bilatuenen zerrendan egon den lehenengo emakumea Assata Shakur da (2013an bera atzemateagatiko saria bikoiztu zuten, 2 milioi dolar). Poeta, Pantera Beltzetako militantea, errepide-kontrol batean polizia bat hil zuen salaketapean —ebidentziek hori ezinezkoa zela erakutsi arren, lehenik bera tirokatu baitzuten besoetan—, preso sartu zuten 1973an. Assata Shakurrek kartzelatik ihes egin zuen eta 1984an Kubara heldu zen. Kartzelaz kartzela egon zen garaian, AEBetan, torturatu zutela salatu zuen, zoratu zela ia. Baina, berak dio zutitzen jarraitu zuela, eta askoz modu hilgarriagoan. Haren 70. urtebetetzean, Hedoi Etxartek euskaratutako lau poema eskaintzen dizkizuegu.
Eka
25
17
Lauaxeta fusilatu eta bi urtera, Gorputz dago gudaria poema idatzi zuen Salbatore Mitxelenak. Hogeita hamar urte geroago, Gabriel Arestik ekarri zituen In Memoriam (1967) eta Ekainaren 26 egun (1970). Bernardo Atxagaren Lauaxeta gogoan 1976koa da, eta 1980an plazaratua Ibon Sarasolaren Lauaxeta paredoian. Xabier Montoiak 1983an idatzi zuen Orain dela, Saletxek Txori xotila txiunka, Omar Nabarrok 1986an Lied bat, Iñigo Aranbarrik 1987an Luma beltz-horidun tukana eta geroago Muxuka nazak. 1989an argitaratu ziren Eusebio Erkiagaren Ez zaitez Gernikara joan eta Gernikara noake. 1989koak dira baita ere Lauaxetaren betaurrekoak, Koldo Izagirrek konposatuak. Jose Luis Otamendiren Mendi-negarra eta Joseba Sarrionandiaren Olerkaria 1995ean irakurri genituen; 2003an Ignazio Aiestaranen Poesia Auschwitz eta Gernikan. Izango dira gehiago ere, hemen zerrendatzea guk ahantziak.
Esteban Urkiaga Lauaxeta fusilatu zutela 80 urte betetzen diren honetan gogora ekarri gura ditugu.
Eka
07
17
Duela ehun urte jaio zen Gwendolyn Brooks gaurko egunez, ekainak zazpi zituela. Idazle gisa, 1940aren urtealdiko akademikoen eta 1960 inguruan azaltzen hasi ziren idazleen arteko zubia izan zen, bere eboluzioari esker; beltz gisa bere komunitateari atxikia azaldu zen beti; emakume gisa arta bereziz landu zituen pertsonaia femeninoak: beltz baten aurreneko Pulitzer Saria ekarri zion lehen poema bilduman bertan (Annie Allen, 1949) neska gazte beltz baten garapena erakutsi zuen, inozentziatik kontzientziara. Bere literaturaren maila jaitsi gabe, eta urteetako beltz mugimendu handien zanpaketaren ondorioz, engaiatu egin zen politikoki bere burua afro-amerikartzat gordin aurkeztuz (Selected Poems, 1963). Ospetsua egin zuen “Iraultza osasungarria” leloa, alegia, beltzek ezinbestez egin behar zutena benetako emanzipazioa lortuko bazuten. Bortizkeria sustatzen zuela egotzi ohi zioten, baina bere komunitateak idazle bezala ikusi izan zuen beti, “bere pertsonaiak eta bere poemak egunero daudelako gure artean”, Langston Hughesen iritziz. Bere poemarik ezagunena, The ballad of Rudplph Reed, 1963) ekarri diogu euskarari zortziko handi erdiko bertsotan: Rudolph Reeden balada.
maiatza
22
17
Berrogeita hamar urte maiatzaren 22an hil zela Langston Hughes, beltzen ordezkaria izango zena Estatu Batuetako eta are munduko literaturan. Arte handiz eta espiritu zorrotzez, beltzak gizartean zeukan lekua islatu zuen ingelesez egindako literaturaren molde guztietan: nobela, ipuina, antzerkia, poesia, kantua, artikulua, hitzaldia… Lan erraldoi horren emaitza izan zen, hala berean, beltzak leku hartzea literaturan bertan, alegia, ez beltza izateagatik, bere mezuaren unibertsalagatik baizik. Leku askotan bizi izan zen eta leku asko bisitatu zituen. Nazioarteko Brigadetan ere heldu zen Espainiara, faxismoari aurre egiteko. Formakuntza handiko idazlea izan arren, bere bizipenetatik atera zuen literatura egiteko gaia. Eta bere kontzientziatik. Etxea izeneko ipuina eskaintzen dizuegu (Home, 1933), Zuri jendearen manerak bildumatik hartua (The Ways of White Folks).
maiatza
11
17
75 urte betetzen dira maiatzaren 11n Sakutaro Hagiwara poeta handia hil zela. Gazterik hasi zen klasikoen antzera idazten eta aldizkarietan publikatzen, eta aitak espero ez bezala —ospitale baten jabe zen—, medikuntza ikasketak utzi eta literaturari atxiki zen. Aitak, ordea, beti lagundu izan zuen ekonomikoki. Horrela, Hagiwarak astiro landu ahal izan zuen bere nortasun literarioa. Eskema klasikoak utzi eta bertso librean hasi zen: bere lehen liburuek, Tsuki ni hoeru (Ilargiari zaunka, 1922) eta Aoneko (Katu urdina, 1933), bide berri bat urratu zuten Japoniako poesiaren historian, gaietan ere ekarri handia egin baizuten: izu psikikoa, tristura, maitasunik eza… Estilo zail eta ilunekotzat jo zuten adituek, baina Mori Ogari nobelagileak laudatu egin zuen, haren ahots gazte eta ausartaren garrantzia erakutsiz. Shukumei (Asturua, 1939) prosazko poema bilduman, Sakutarok gogor kritikatu zuen multzoak, gizarteak norberatasuna itotzea, Japoniako egitura sozialetan beti sakratua izan den kontua. Bost poema ekarri dizkiogu euskarari Sakutaro Hagiwara poeta iraultzailearen omenez.
Api
27
17
Apirilaren 27 honetan laurogei urte betetzen dira Italiak eman duen pentsalari argienetakoa dugun Antonio Gramsci hil zela. Torinon, ikasle zela, mugimendu sozialak ezagutu zituen, langileriaren egoera. Borrokan murgildu zen eta 1921ean Italiako Alderdi Komunista sortu zuen Palmiro Togliattirekin. Bost urte geroago atxilotu zuten. “Eragotzi behar dugu hogei urtez garun honek funtzionatzea”, fiskalaren eskaera gardena. “Nire lana, mediku faxista gisa, ez da zu bizirik gordetzea”, presondegiko medikuaren aitortza. Zortzi urteko giltzapea nahikoa izan ziren gorputz ahula hondatzeko. Ez ordea garuna: irakurri, ikertu, aztertu, pentsatu eta proposatuz, marxismoa arnasberritzen eman zuen itxialdia (Coaderni del Carcere, 1972, Togliattiren edizio zaharrean kendutako pasarte guztiak barne), eta egun indarrean dauden bloke soziala eta proletalgoaren hegemonia kontzeptuak garatu zituen, besteak beste. Indarra erabiliz, dominazioa erdietsi genezake; kontsentsua erabiliz, hegemonia. Koaderno eta gutun politikoak ez ezik, gutun pertsonal ugari idatzi zuen, eta Gramsciren alderdi hori eskaini nahi izan dizuegu, bere haurren heziketaz kezkatutako guraso gisa egindako batzuk euskaratuta Sei gutun kartzelatik izendatu dugun bildumatxoan.
Api
26
17
Iñigo Aranbarri idazleak hitzaldi berezia prestatu zuen 2012an Durangon burutu zen Literatura Eskolarako. Eta hitzaldia liburu bezala argitaratu zen gero. Isiltasunari ostutako testuak aipatzen ditu berak. Bonbapean sortutako literatura batzen du testuak. Munduan izan diren Durango eta Gernika ezberdinak.
Zenbat poema idatzi zen Groznin azken bonba jausi artean? Eta ondoren? Bakar bat ere ez?
Eta Bagdaden? Eta Basoran? Eta Falujan?
Herioren hegala (literatura bonbapean) sarean jarri dugu Gernika bonbapean utzi zuteneko 80. urteurren honetan.
Api
14
17
Apirilak 14 dituela bete dira hogei urte Anastasio Albisu hil zela. Saturraranera umetan, gero Gasteizera, apaiztearren: hemen aurkitu bide zuen euskaraz idazteko giroa, Manuel Lekuona irakasleak sortutako zirkuluan. Antzerkirako lanak egin zituen bereziki. Hegoaldean garaikide izan zituen idazle gehienen ibilbidea dugu Anastasio Albisurena: diktadurak ekarritako isildu beharra urte luzez, eta berriro idazteko eta aldizkarietan argitaratzeko aukerak azaldutakoan berrogei urte lehenagoko koordenadetatik ezin irtena. Anakronikoak gertatu zitzaizkigun gaiez, estiloz eta hizkeraz idazle apurtu haiek. Ipuin eta antzerki laburrez gain, badu Albisuk arnasa luzeagoko lan bat, tituluan Nemesio Etxanizen Katuin zuloa (1927) akordura ekartzen duen Erreka zuloan (1956) izenekoa, gure “mendiko literatura beltz arrosarioduna” esan genezakeen multzo txikian kokatzen ahal duguna: gorpu bat, baserritarrak, lekaimeak, fedegaldu damutua, kontrabandistak, erretore jaun eta jabea… Horixe aste honetan.
Api
11
17
Euskaltzalea, politikoa, idazlea, argitaratzailea… ekintzailea izan zen, izan zenez, Ixaka Lopez Mendizabal. Eusebio Lopez inprimatzaile lodosar-tolosarraren semea, haren segidan jardun zuen Tolosan argitaratzaile lanetan, euskalgintzan eta politikagintzan (alkate, EBBko kide) 36ko Gerrak Argentinara bidali zuen arte. Tolosako plazan erre zioten liburutegia, baina ez zion etsi, eta Ekin argitaletxea sortu zuen Buenos Airesen. Inprimatzaile-editorea, idazten ere jardun zuen, bokazio pedagogikoz batez ere, Xabiertxo liburua horren isla. Dibulgatzailea, 1932an erlegintzari buruz emandako hitzaldia liburuxka bihurtua zuen 1933an, Erleak: beren bizitza eta ohiturak, haren heriotzaren urteurrenean osorik eskaintzen duguna.
Api
11
17
Gaurko egunez duela 40 urte, 1987ko apirilaren 11n, hil zen Primo Levi, itxura batean bere buruaz beste eginda. Ikasketez eta lanbidez kimikari izandakoari, Auschwitz-eko kontzentrazio-esparruan bizi izandakoek markatu zioten, ezinbestean, bizitza osoa. Eta obra. Euskaraz irakur daitekeen Hau gizon bat bada (Alberdania, 2011) eleberritik hasi eta ondorengo lanetara. Batik bat prosan jardundakoa, beste generorik ere landu zuen: Xabier Bovedak Leviren 11 poema euskaratu ditu Idatz&Mintz aldizkariaren 61. zenbakian, hemen eskaintzen dizkizuegunak.
Mar
23
17
Mende erdi bat betetzen da martxoaren 23an Otto Rene Castillo poeta eta gerrillari guatemalarra torturatu, fusilatu eta erre zutela. Hemezortzi urte zituen CIAk Jacobo Arbenz lehendakari aurrerakoia kenarazi zuenean putx batez: nekazaritza erreformatu nahiak talka egiten zuen United Fruit Companyren interesekin. Nerabe zenetik politikan jarduna, Castillok El Salvadorrera egin behar izan zuen ihesi laster. (gehiago…)
Ots
21
17
Otsailak 21 zituela jaio zen Ramon Intzagarai donostiar ez nolanahikoa, bere garaian eta gerotxoago ere Jarana zeritzan auzoan, kaian alegia, kaia portu zenean, baitzen sortu. Apaiztu eta luzera gabe izendatu zuten euskaltzain. Ganoraz ikasia zen latina, grekoa eta alemana, eta burutsuaren ospea zeukan. Berak maitetasuna zekarrela aipatu izan zuen beti, handia, euskararentzat, baina jakinduria gutxi. Harengana bidaltzen omen zuten euskaraz ikasi nahi zuen guztia, eta Integristen Zirkulutik deitu zioten euskarazko klaseak emateko. Badute bere artikulu askok, halako kutsu bat. Intzagarai atsegina egiten zaigu ordea kostunbrismoa egiten duenean, sortu zen kaiko gatza eta bixitasuna ageri baitu, dela pertsonaietan dela hizkeran. Gizonezkoak arrantzan edo tabernan baitaude, emakumezkoak agertzen dizkigu maiz, saregin edo arrain saltzaile, elkarren lehian eroslea atzitu nahirik… Emakume langileak dira, ez señoritak edo beatak, eta lotsagabeak ezin bestez, kaletarren artean nabarmen. Kontraste folkloriko honek lekukotza linguistiko eder bat ematen du ordea, Jarana zalapartariaren aberastasuna irain eta esamolde ironikoetan. Bazeukan Intzagaraik idazlearen eskua istorioak antolatzeko eta hizkeraren kontzeptu literario bat, lan jasoagoetan ere ezin hobekiago ageri dena, Donosti Atalak poema jostalari zorrotzean bezala. Haren oroigarri, Arrantzaleak ipuintxoa eskaintzen dizuegu.
Ots
17
17
Latinoamerikak eman duen idazlerik berezienetako bat eta ipuinlari unibertsala da Horacio Quiroga. Uruguain jaioa, Argentinara egin zuen ihesi, eta han, maisu zeukan Leopoldo Lugonesen laguntzaile argazkilari gisa, Misiones eskualdea ezagutu zuen. Heriotzek eta suizidioek inguratua bizi izandakoa, haraxe erretiratu zen, oihan tropikalera, bakartasunera, bizitza burgesaren axalkeriari eta lantegietako alienazioari uko eginez. Eta hantxe aurkitu zuen bere literaturaren gaia, oihaneko piztiak eta gizakiak, natura eder bezain ankerra… “ukabilka idazteko”, berak zioen bezala, eskoletatik eta modetatik urrun, bizitza bortitza, inperfektua eta gizatasunik gabea izan zitekeen giroan. Horrelako biluztasuna estetika etiko baten bilaketa ere bazen. Zarpailak eta gaizki idatziak zirela bere ipuinak esan zuten literatur komisarioek bere garaian. Beste mundu batekoa zen Quiroga, eta mundu hark eskatzen zion bezala idatzi zuen: izua, alkohola, eromena, heriotza… Horacio Quirogaren ipuinen bi bilduma bikain dauzkagu euskaraz, Oihaneko ipuinak (Desclee De Brouwer, 1994) eta Eguzki kolpea (Alberdania-Elkar, 2009). Idazle handi honen omenez, bildumotan ageri ez den Yaguaí ipuina eskaintzen dizuegu, naturak eta gizakiaren zabarrak eragindako endekatze moral baten istorioa.
Ots
17
17
Berrogeita hamar urte bete dira otsailaren 17an Ciro Alegria nobelagile perutarra hil zela. Guraso lurjabeen etxean entzundakoek, amona mestizoaren ipuinek eta indioen borroka ezkutatuek esnatu zuten politikara. APRA alderdi iraultzaileko militantea bihurturik, formakuntza sendo bat hartu zuen ekintzetan eta kartzelaldietan. Erbesteratu zelarik idazteari eman zion eta Urrezko sugea (La Serpiente de Oro, 1935), Zakur gosetuak (Los perros hambrientos, 1938) eta Zabala eta arrotza da mundua (El mundo es ancho y ajeno, 1941) nobelekin abiatu zuen Indigenismoa esan izan zion mugimendua, bere ondotik Jose Maria Arguedasek jarraitu eta zabalduko zuena Perun bertan. Indigenismoa, alegia, folkloretik atera eta testuinguru sozial batean —terratenienteak, armada eta transnazional yankien zerbitzura dagoen gobernua— indioa kulturaren eta transformazioaren eragile bihurtzen duen literatura. Urrezko sugea-ren kapitulu bat eskaintzen dizuegu Ciro Alegriaren estiloaren osagarri lirikoaren adibide.
