Literatur Emailuak

Ezer gabe hobe, Itxaro Borda

Zedarriturik dago mundu osoa. XX. mendeko gerra sutsu eta hotz guztien ondoren, oztopoa besterik ez dago denean, eta zaindaritza zorrotza gainera. Hesiak, murruak, trabak, mugak, fronterak inoiz baino gotorragoak bihurtu dira. Itxaro Bordak Susa argitaletxearekin plazaratu berri duen Ezer gabe hobe nobelako protagonista europarra da, izentzat Sigma eman zaion baionarra. Bi frontera igaro beharko ditu klandestinoki: lehendabizikoa Londreserako bidean, afrikar bati laguntzen; Mexikotik Kaliforniara bidean bigarrena. Bizi dugun garai ekonomiko bortitz, lapur eta zanpatzailearen lekukoa da eleberri sozial eta politiko hau: salaketa eta aldarrikapena aldi berean.

Kurtz jaunaren bila

Gaur egun Ukrainan den Berditxiven jaio zen Jozef Konrad Korzeniowski poloniarra 1857ko abenduaren 3an, garai hartako Errusiako inperioan. Hugo, Dickens eta Shakespeareren lanen itzultzailea zuen aita. Hamaika urte zituela umezurtz geratu zen, eta ikasketak utzita itsasontzietan hasi zen lanean hamaseirekin, aurrena frantsesetan, geroago britainiarretan. Ontzi kapitain izatera iritsi bezain laster, Erresuma Batuko herritar bilakatu zen 1886an, Joseph Conrad izenarekin. Lehendabiziko nobela 1895ean argitaratu zuen (Almayer-en eromena), baina bere laugarren nobela da orain sarean eskaintzen dizuguna: Ilunbeen bihotzean, Iñaki Ibañezek euskaratua. Conradek hiru zatitan emana argitaratu zen 1899an Blackwood’s Magazine aldizkarian (1902an liburu moldean). Zortzi urte lehenago, Leopold Errege ankerrak mendean zeukan Kongon egona zen Conrad eta, Mark Twain eta beste idazle batzuek bezala, salatu egin zuen han ezagututako sarraskia.

Zureak egin du, Iñaki Frieraren nobela berria

Iñaki Frieraren Zureak egin du nobelak premiazko amarru baten istorioa kontatzen du, thriller gisako matazan endredatu den kazetari baten ikerketak aletuz. Zenbat eta sakonago arakatu, orduan eta bihurriago korapiloak, askatu ordez trinkotu egingo balira bezala. Kazetariari gutun anonimoa heldu zaio erredakziora, emakumeen aurkako indarkeriari buruzko erreportajea idazteko enkargua hartu eta segituan; eta gutun anonimoan bideo-irudi hauek: gizonezko batek kotxe baten atea zabaldu, barruko andrea bortizki atera, ileetatik tiratuz lurrera bota du eta ostikoka hasi zaio. Isilgordeko mezu honen argudioak zein diren argitzeko gutizia piztu zaio kazetariari. Irentsi du amua!

Hontzaren eguna,
Leonardo Sciascia

Leonardo Sciascia idazle deserosoa izan zen italiarrentzat, zokorik ilunenak arakatu eta kontzientzia kritikoa izatera iritsi baitzen, botereaz baliaturik errurik gabeko jendea zapaltzen duen edozeinen aurkakoa. Il contesto (1971) da ziur aski Sciasciaren nobela bikainena, bost urte geroago Francesco Rosik zinemarako moldatua (Cadaveri eccellenti izenburuarekin). Baina Hontzaren eguna (1961) da nobela ezagunena, hain zuzen ere euskaraz daukagun bakarra, Koldo Bigurik 1991n itzulia, Bellodi polizia eta Don Mariano mafiosoa aurrez aurre jartzen dituena. Eleberri hau ere zinemara eramana izan zen, Damiano Damianik 1968an.

Sakiren ipuinak

Myanmar kolonia britainiarreko polizia-buru baten semea zen Hector Hugh Munro (1870-1916). Idazle izentzat Saki hartu zuen, eta ipuin laburren maisuetarik bat izan zen. Leiho irekia da Sakiren narrazio ezagunenetakoa, hamabost urteko neskatxa batek gidatua, eta Jon Mirandek 1960an Egan aldizkariarentzat euskaratua. Mirandek Ipuin kontatzailea ere itzulia zuen lehenago, 1956an (hogeita hamar urte geroago Mikel Azurmendik Porrot aldizkarirako moldatuko zuena). Luigi Anselmik bi istorio ekarri zituen Pamiela aldizkarira 1985ean: Infernutar parlamentua eta Katuaren lorpenak; eta urte berean Joseba Sarrionandiak eta Mitxel Sarasketak Gonbidatuak narrazioa Hamahiru ate liburuan. Zortzi ipuineko bilduma liburu bakarrean Rosa Miren Artolak atondu zuen, orain osorik eskaintzen dizugun hauxe: Ipuin hautatuak (1987an Baroja etxean argitaratua).

Dideroten lau narrazio

Entziklopediarengatik da ezaguna Diderot. Lan erraldoi hura Andre Le Breton editoreak agindu zien Denis Diderot eta Jean d’Alembert idazle eta filosofoei 1747ko urriaren 16an, eta hogeita bost urtez jardun zuten hartan. Dideroten nobela garrantzitsuena Jacques le fataliste et son maître duzu, 1981ean Milan Kunderak dramatizatua (Jacques eta nagusia); honela mintzo zen Kundera: “Ez dut hasiera liluragarriagorik ezagutzen nobela baterako Jacques le fatalisteko lehen orrialdekoetakoa baino”. Hau ez da ipuina izenburupean Dideroten lau narrazio euskaratu zituen Iñaki Iñurrietak 1995ean, sarean eskaintzen dizkizugunak: Hau ez da ipuina, Bourbonneko bi lagunak, Autoreak eta kritikoak eta La Carliereko anderea.

Euzkadi merezi zuten

Koldo Izagirreren lehendabiziko nobela da Euzkadi merezi zuten, duela 25 urte argitaratua, eta hala ere gaur egun idatzia balitz bezalako perfekzioz iraun duena denboraren higaturik sufritu gabe, harrigarri moderno estiloaren indarrez. Monarkiatik Errepublikara, altxamendu militarretik gerrara, 20 eta 30eko hamarraldien testigu den mutil baten ahotsaren arrastoan kontatzen dira, sekuentziaka kateatuta, eleberriko gertakariak. Epoka bati buruzko murala konposatzen du narratzaileak, umore eta ironia eztiz eguneroko bizimodua arakatzean, pasadizo krudel eta bortitzetan hunkigarri. Ahoz, bestek kontaturik ezagutu duen mundu erdi rural erdi industriala dakarkigu Izagirrek ikuspegi kritiko bezain maitekorrez: giro katoliko itoa, langileen neke gorriak, garai hobeen esperantza zapuztua. Susa argitaletxeak Euzkadi merezi zuten nobelaren edizio berria plazaratu du.

Zaindu zeure burua, Gulliver

Jonathan Swiftek Lemuel Gulliver goitizenez argitaratu zuen Gulliver-en bidaiak nobela satirikoa 1726ko urriaren 26an, Travels into Several Remote Nations of the World izenburuarekin. Gulliver sendagileak, gero itsasontzi kapitain bilakatuko zenak, lau bidaia kontatzen ditu: Lilliputera aurrena (1699-1702), Brobdingnagera bigarrena (1702-1706), hirugarrena Laputara (1706-1710), azkenik Houyhnhnmera (1710-1715). Literatura Unibertsala bildumako lehen zenbakia izan zen Gulliver-en bidaiak (Ibaizabal, 1990eko abendua), Iñaki Mendigurenek itzulia. Inoizko eleberririk ezagunenetakoa da, zinemara sarritan eramana: Georges Melies, Aleksandr Ptuxko, Dave Fleischer, Jack Sher, Hanna-Barbera, Peter R. Hunt… eta datorren urtean estreinatuko dute Rob Lettermanek errodatutako berria. Nobela honi erreferentzia egiten dioten bi poema liburu badira gure literaturan: Joseba Sarrionandiaren Hnuy illa nyha majah Yahoo (adiozko “Zaindu zeure burua, yahoo jator hori” esan nahi duena euskaraz) eta Xabi Bordak oraintxe plazaratua bestea: Gulliverren lokarriak

Eskuen sustraiak, Oier Guillanen poema liburu berria

Ate hautsiak izenburua zeukan Oier Guillanen lehen poema liburuak, Eskuen sustraiak dauka berriak, oraintxe Susak argitaratua; urriaren 8an Donostian aurkeztu aurretik osorik eskaintzen dizugu sarean. Poema luze banarekin abiatzen eta amaitzen da liburua: “Paperezko baratzea” eta “Golde lurra”; enborrean sei atal zabal, ereite ziklo baten elementuak gogorarazten dituztenak: ildoak, hazia, gorotza, eskuak, denbora, lore inperfektuak. Eskuen sustraiak poemarioan oinarriturik, aurreneko errezitaldia Oreretako Mikelazulo elkartean egingo du urriaren 25ean (igandea) 19:30ean; ahotsak: Asier Sarasola eta Oier Guillan, musika: Ander Fernandez, pintura: Idoia Beratarbide.

Manhattan Transfer

“New Yorki buruz idatzi den liburu moderno onena da” Manhattan Transfer, esan zuen D.H. Lawrencek. 1925ean argitaratu zuen John Dos Passos kazetari eta idazleak nobela hau, non deskribatzen baitu elkarrekin gurutzatuko diren dozena bat pertsonaia baino gehiagoren bizimodua hiru hamarkadatan, collage moldez, etenik gabe errodatzen ari den kamera batekin bezala. XX. mende hasierako New Yorkeko gizarte osoa islatzea du xede Dos Passosek: zoriona eta miseria borrokan, arrakasta eta porrota desorekan. Marcelo eta Iñaxio Lopez de Aranak duela hamar urte egindako itzulpena eskaintzen dizugu osorik sarean.

Griffin ikusezina

Denboraren makina eleberriarekin ospe handikoa egin zen Herbert George Wells idazle ingelesa 1895ean, eta handik aurrera ehun obra baino gehiago argitaratu zituen. Gizon Ikusezina da ezagunena, Pearson’s Magazine aldizkarian zatika 1897an agertua, eta mende bete geroago Miren Arratibelek euskarara ekarria. Hogeita hamar urte inguruko Griffin du protagonista: “Griffin naiz, unibertsitate-eskolakoa. Nire burua ikusezin bihurtu dut. Gizon arrunta naiz: zuk ezagutu zenuen gizon berbera, (…) zu baino ikasle gazteagoa, albinoa ia, sei oin garaia, eta zabala, aurpegi zuri-arrosa eta begi gorrixkak zituena; kimikako saria irabazi zuena”. Zientzia fikzioaren aitzindaritzat jotzen da H.G. Wells, Munduen arteko gerra edo Lehen gizakiak ilargian nobelen egilea; literatura eta zinemarako mito bilakatu zuen Griffin gizagaixo hura. Bada hala ere beste Invisible Man bat, Ralph Ellisonek 1952an plazaratua, zientzia fikziozkoa ez dena eta Wellsena baino zatiaz hobea, baina oraindik euskaratu gabea.

Harreman arriskutsuak

Choderlos de Laclos (1741-1803) militarraren Harreman arriskutsuak nobela epistolarra 1782an argitaratu zen lau liburukitan, 175 gutunez osatua. Sekulako arrakasta izan zuen, baita eskandalua sortu ere aristokraziari buruzko erretratu gaiztoagatik, eta ondorioz idazlea zigortu egin zuten agintari militarrek. Gudarostea utzita, politikari lotu zitzaion Laclos, Orleanseko dukearen zerbitzuan eta jakobinoen Konstituzioaren Adiskideen Kazetaren zuzendari. Harreman arriskutsuak nobelak intriga, azpijokoa, sedukzioa, ohorea eta mendekua ditu ardatz, XVIII. mende amaierako Frantzian, Merteuil markesa alarguna eta Valmont bizkondea dituela protagonista nagusi. Jon Muñozen itzulpena, 1997an argitaratua, eskaintzen dizugu osorik.

Ivan Turgeneven nihilistak

Ehun mila hektarea lur eta bost mila jopu zituen familia bateko semea zen Ivan Sergeievitx Turgenev. Ehiztari baten idazkiak kontakizun bilduman esklabotzaren bidegabekeria salatu zuelako haserretu egin zen Gobernua, eta bere etxaldetik irteteko ia bi urteko debekua ezarri zion. Zigorra bete bezain laster alde egin zuen Errusiatik. Gaurko egunez hil zen, 1883ko irailaren 3an, Paris ondoko Bougival herrian. Tolstoirekin harreman gatazkatsuak izan zituen arren, hil hurren zenean esan omen zion: “Adiskidea, itzul zaitez literaturara”. Jose Moralesek duela hamar urte euskarara ekarritako Aita-semeak nobela (1862) eskaintzen dizugu sarean. Errusiako gazte ikasien pentsamoldeak (nihilistak) deskribatu zituen Turgenevek, belaunaldi zahar eta berriaren arteko eztabaiden bidez.

Truman Capote hil zela 25 urte

Truman Streckfus Personsek aitaordearen abizen bat hartu zuen idazle izentzat: Truman Capote. 17 urterekin The New Yorker aldizkarian hasi zen lanean, eta 23 zituela argitaratu zuen aurreneko nobela: Other Voices, Other Rooms. Idazle amerikar ezagunenetako bat bilakatu zen Gosaria Tiffany’s-en (1958) eta batez ere Odol hotzean (1965) eleberrien kariaz. Orain hogeita bost urte hil zen Los Angelesen, 1984ko abuztuaren 25ean. Haren oroigarri Iñaki Iñurrietak 1991n itzulitako Eskerregite eguneko bisitaria liburua eskaintzen dizugu sarean. Haurtzaroko oroitzapenak kontatzen ditu Truman Capotek, Alabamako herrixka batean.

Capoteren beste lan batzuk euskaraz:

• Kameleoientzako musika. Itzul: Xabier Olarra (2000, Igela)
• Odol hotzean. Itzul: Xabier Olarra (1993, Igela)
• Gabonetako ipuinak. Itzul: Joseba Urteaga (1991, Igela)
• Ehun atsekabeen atea. Itzul: Joseba Urteaga (1990, Igela)
• Eskuz landutako hilkutxak. Itzul: Xabier Olarra (1990, Igela)
• Gosaria Tiffany’s-en. Itzul: Koro Navarro (1989, Elkar)
Kategoriak: euskarari ekarriak, liburuak osorik, urteurrenak.

Andoaindarren hotsak

Joyceren Dublindarrak edo Montoiaren Gasteizko hondartzak kontakizunetan bezalatsu, andoaindarrak protagonista bilakatu zituen Pablo Sastrek Elurretan hotsak liburuan (Susa, 2004). Sei ekitalditan ondutako nobela mintzatu hau osorik argitaratu dugu sarean: film dokumental baten gisara eraikia, ehun lagun inguruk jokatua.