Abe
01
09
Gaur egun Ukrainan den Berditxiven jaio zen Jozef Konrad Korzeniowski poloniarra 1857ko abenduaren 3an, garai hartako Errusiako inperioan. Hugo, Dickens eta Shakespeareren lanen itzultzailea zuen aita. Hamaika urte zituela umezurtz geratu zen, eta ikasketak utzita itsasontzietan hasi zen lanean hamaseirekin, aurrena frantsesetan, geroago britainiarretan. Ontzi kapitain izatera iritsi bezain laster, Erresuma Batuko herritar bilakatu zen 1886an, Joseph Conrad izenarekin. Lehendabiziko nobela 1895ean argitaratu zuen (Almayer-en eromena), baina bere laugarren nobela da orain sarean eskaintzen dizuguna: Ilunbeen bihotzean, Iñaki Ibañezek euskaratua. Conradek hiru zatitan emana argitaratu zen 1899an Blackwood’s Magazine aldizkarian (1902an liburu moldean). Zortzi urte lehenago, Leopold Errege ankerrak mendean zeukan Kongon egona zen Conrad eta, Mark Twain eta beste idazle batzuek bezala, salatu egin zuen han ezagututako sarraskia.
Aza
16
09
Leonardo Sciascia idazle deserosoa izan zen italiarrentzat, zokorik ilunenak arakatu eta kontzientzia kritikoa izatera iritsi baitzen, botereaz baliaturik errurik gabeko jendea zapaltzen duen edozeinen aurkakoa. Il contesto (1971) da ziur aski Sciasciaren nobela bikainena, bost urte geroago Francesco Rosik zinemarako moldatua (Cadaveri eccellenti izenburuarekin). Baina Hontzaren eguna (1961) da nobela ezagunena, hain zuzen ere euskaraz daukagun bakarra, Koldo Bigurik 1991n itzulia, Bellodi polizia eta Don Mariano mafiosoa aurrez aurre jartzen dituena. Eleberri hau ere zinemara eramana izan zen, Damiano Damianik 1968an.
Aza
10
09
Myanmar kolonia britainiarreko polizia-buru baten semea zen Hector Hugh Munro (1870-1916). Idazle izentzat Saki hartu zuen, eta ipuin laburren maisuetarik bat izan zen. Leiho irekia da Sakiren narrazio ezagunenetakoa, hamabost urteko neskatxa batek gidatua, eta Jon Mirandek 1960an Egan aldizkariarentzat euskaratua. Mirandek Ipuin kontatzailea ere itzulia zuen lehenago, 1956an (hogeita hamar urte geroago Mikel Azurmendik Porrot aldizkarirako moldatuko zuena). Luigi Anselmik bi istorio ekarri zituen Pamiela aldizkarira 1985ean: Infernutar parlamentua eta Katuaren lorpenak; eta urte berean Joseba Sarrionandiak eta Mitxel Sarasketak Gonbidatuak narrazioa Hamahiru ate liburuan. Zortzi ipuineko bilduma liburu bakarrean Rosa Miren Artolak atondu zuen, orain osorik eskaintzen dizugun hauxe: Ipuin hautatuak (1987an Baroja etxean argitaratua).
Urr
26
09
Entziklopediarengatik da ezaguna Diderot. Lan erraldoi hura Andre Le Breton editoreak agindu zien Denis Diderot eta Jean d’Alembert idazle eta filosofoei 1747ko urriaren 16an, eta hogeita bost urtez jardun zuten hartan. Dideroten nobela garrantzitsuena Jacques le fataliste et son maître duzu, 1981ean Milan Kunderak dramatizatua (Jacques eta nagusia); honela mintzo zen Kundera: “Ez dut hasiera liluragarriagorik ezagutzen nobela baterako Jacques le fatalisteko lehen orrialdekoetakoa baino”. Hau ez da ipuina izenburupean Dideroten lau narrazio euskaratu zituen Iñaki Iñurrietak 1995ean, sarean eskaintzen dizkizugunak: Hau ez da ipuina, Bourbonneko bi lagunak, Autoreak eta kritikoak eta La Carliereko anderea.
Urr
15
09
Jonathan Swiftek Lemuel Gulliver goitizenez argitaratu zuen Gulliver-en bidaiak nobela satirikoa 1726ko urriaren 26an, Travels into Several Remote Nations of the World izenburuarekin. Gulliver sendagileak, gero itsasontzi kapitain bilakatuko zenak, lau bidaia kontatzen ditu: Lilliputera aurrena (1699-1702), Brobdingnagera bigarrena (1702-1706), hirugarrena Laputara (1706-1710), azkenik Houyhnhnmera (1710-1715). Literatura Unibertsala bildumako lehen zenbakia izan zen Gulliver-en bidaiak (Ibaizabal, 1990eko abendua), Iñaki Mendigurenek itzulia. Inoizko eleberririk ezagunenetakoa da, zinemara sarritan eramana: Georges Melies, Aleksandr Ptuxko, Dave Fleischer, Jack Sher, Hanna-Barbera, Peter R. Hunt… eta datorren urtean estreinatuko dute Rob Lettermanek errodatutako berria. Nobela honi erreferentzia egiten dioten bi poema liburu badira gure literaturan: Joseba Sarrionandiaren Hnuy illa nyha majah Yahoo (adiozko “Zaindu zeure burua, yahoo jator hori” esan nahi duena euskaraz) eta Xabi Bordak oraintxe plazaratua bestea: Gulliverren lokarriak
Ira
28
09
“New Yorki buruz idatzi den liburu moderno onena da” Manhattan Transfer, esan zuen D.H. Lawrencek. 1925ean argitaratu zuen John Dos Passos kazetari eta idazleak nobela hau, non deskribatzen baitu elkarrekin gurutzatuko diren dozena bat pertsonaia baino gehiagoren bizimodua hiru hamarkadatan, collage moldez, etenik gabe errodatzen ari den kamera batekin bezala. XX. mende hasierako New Yorkeko gizarte osoa islatzea du xede Dos Passosek: zoriona eta miseria borrokan, arrakasta eta porrota desorekan. Marcelo eta Iñaxio Lopez de Aranak duela hamar urte egindako itzulpena eskaintzen dizugu osorik sarean.
Ira
23
09
Denboraren makina eleberriarekin ospe handikoa egin zen Herbert George Wells idazle ingelesa 1895ean, eta handik aurrera ehun obra baino gehiago argitaratu zituen. Gizon Ikusezina da ezagunena, Pearson’s Magazine aldizkarian zatika 1897an agertua, eta mende bete geroago Miren Arratibelek euskarara ekarria. Hogeita hamar urte inguruko Griffin du protagonista: “Griffin naiz, unibertsitate-eskolakoa. Nire burua ikusezin bihurtu dut. Gizon arrunta naiz: zuk ezagutu zenuen gizon berbera, (…) zu baino ikasle gazteagoa, albinoa ia, sei oin garaia, eta zabala, aurpegi zuri-arrosa eta begi gorrixkak zituena; kimikako saria irabazi zuena”. Zientzia fikzioaren aitzindaritzat jotzen da H.G. Wells, Munduen arteko gerra edo Lehen gizakiak ilargian nobelen egilea; literatura eta zinemarako mito bilakatu zuen Griffin gizagaixo hura. Bada hala ere beste Invisible Man bat, Ralph Ellisonek 1952an plazaratua, zientzia fikziozkoa ez dena eta Wellsena baino zatiaz hobea, baina oraindik euskaratu gabea.
Ira
09
09
Choderlos de Laclos (1741-1803) militarraren Harreman arriskutsuak nobela epistolarra 1782an argitaratu zen lau liburukitan, 175 gutunez osatua. Sekulako arrakasta izan zuen, baita eskandalua sortu ere aristokraziari buruzko erretratu gaiztoagatik, eta ondorioz idazlea zigortu egin zuten agintari militarrek. Gudarostea utzita, politikari lotu zitzaion Laclos, Orleanseko dukearen zerbitzuan eta jakobinoen Konstituzioaren Adiskideen Kazetaren zuzendari. Harreman arriskutsuak nobelak intriga, azpijokoa, sedukzioa, ohorea eta mendekua ditu ardatz, XVIII. mende amaierako Frantzian, Merteuil markesa alarguna eta Valmont bizkondea dituela protagonista nagusi. Jon Muñozen itzulpena, 1997an argitaratua, eskaintzen dizugu osorik.
Ira
03
09
Ehun mila hektarea lur eta bost mila jopu zituen familia bateko semea zen Ivan Sergeievitx Turgenev. Ehiztari baten idazkiak kontakizun bilduman esklabotzaren bidegabekeria salatu zuelako haserretu egin zen Gobernua, eta bere etxaldetik irteteko ia bi urteko debekua ezarri zion. Zigorra bete bezain laster alde egin zuen Errusiatik. Gaurko egunez hil zen, 1883ko irailaren 3an, Paris ondoko Bougival herrian. Tolstoirekin harreman gatazkatsuak izan zituen arren, hil hurren zenean esan omen zion: “Adiskidea, itzul zaitez literaturara”. Jose Moralesek duela hamar urte euskarara ekarritako Aita-semeak nobela (1862) eskaintzen dizugu sarean. Errusiako gazte ikasien pentsamoldeak (nihilistak) deskribatu zituen Turgenevek, belaunaldi zahar eta berriaren arteko eztabaiden bidez.
Abu
25
09
Truman Streckfus Personsek aitaordearen abizen bat hartu zuen idazle izentzat: Truman Capote. 17 urterekin The New Yorker aldizkarian hasi zen lanean, eta 23 zituela argitaratu zuen aurreneko nobela: Other Voices, Other Rooms. Idazle amerikar ezagunenetako bat bilakatu zen Gosaria Tiffany’s-en (1958) eta batez ere Odol hotzean (1965) eleberrien kariaz. Orain hogeita bost urte hil zen Los Angelesen, 1984ko abuztuaren 25ean. Haren oroigarri Iñaki Iñurrietak 1991n itzulitako Eskerregite eguneko bisitaria liburua eskaintzen dizugu sarean. Haurtzaroko oroitzapenak kontatzen ditu Truman Capotek, Alabamako herrixka batean.
Capoteren beste lan batzuk euskaraz:
- Kameleoientzako musika. Itzul: Xabier Olarra (2000, Igela)
- Odol hotzean. Itzul: Xabier Olarra (1993, Igela)
- Gabonetako ipuinak. Itzul: Joseba Urteaga (1991, Igela)
- Ehun atsekabeen atea. Itzul: Joseba Urteaga (1990, Igela)
- Eskuz landutako hilkutxak. Itzul: Xabier Olarra (1990, Igela)
- Gosaria Tiffany’s-en. Itzul: Koro Navarro (1989, Elkar)
Abu
09
09
Peter Camezind nobela (1904) izan zen Hermann Hesse idazle alemaniarrak idatzitako estreinakoa, euskarara Xabier Mendiguren Bereziartuk 1992an ekarria, eta orain sarean eskaintzen dizuguna. Peterrek ama ohean hiltzen ikusi zuen, eta aitaren izaera bihozgogorraz akiturik, herrixkatik alde egingo du mundua ezagutzera, Frantzian, Italian eta Suitzan barrena. Nobelaren amaieran, ordea, gaztetan ardoa edaten erakutsi zion aitarengana itzuliko da: “Pozik nago, munduaren zorionaren atzetik ehiza zorte gabean ibili ondoren, berriro laku eta mendiaren bitarteko zoko hartara neure burua gidatzen ikusteaz”. Hermann Hesse Suitzara joan zen bizitzera 1919an, Lehen Mundu Gerrari buruz idatzi zituen kritikengatik lagunen arbuioak jasan ezinda. Nobel Saria eman zioten 1946an.
Hesseren beste lan batzuk euskaraz:
Abu
04
09
Duela 150 urte, 1859ko abuztuaren 4an jaio zen Knut Hamsun idazle norvegiarra, 1920an Nobel sariduna izan zena. Arrakasta izan zuen hogeita bederatzi urterekin idazten hasitako Gosea nobelarekin (1890an argitaratua) eta eragin handikoa izan zen XX. mende hasierako literaturan, esate baterako Maxim Gorkik eta Thomas Mannek laudatua. Bi film ere egin dira eleberri horretan oinarrituak: 1966an Henning Carlsenek eta 2001ean Maria Giesek. Bigarren Mundu Gerran Hamsum nazien alde agertu zenez (Goebbelsi oparitu zion Nobel sariaren domina), bere obrari bizkarra eman zitzaion. Juan Mari Mendizabalek 1990ean euskaratutako Gosea nobela osorik eskaintzen dizugu. Idazle gazte bat du protagonista, pobreziak eta goseak eromenerantz daramana.
Uzt
16
09
Honela kontatzen du Robinson Crusoek: “Nafarroako mugara iritsi ginenean, bidean igaro genituen zenbait herritan izutu egin ginen, Frantzia aldeko mendietan elur pila bota zuela, eta mendien beste aldera igarotzen ahalegindu ondoren, arrisku handian zeudela ikusita, zenbait bidaiarik Iruñera itzuli behar izan zutela esan zigutenean. (…) Iruñera iritsi ginenean elurra marra-mara ari zuen eta horrela iraun zuen denbora luzean. (…) Iruñean hogei egun eman genituen gutxienez, eta negua zetorrela, eta eguraldiak hobera egiteko itxurarik ez zuela ikusita, Europa osoan inork gogoratzen zuen negurik hotzena baitzen hura, Hondarribira joatea proposatu nuen, eta handik Bordelera itsasontziz, itsasaldia oso motza baitzen”. Daniel Defoe tratulari eta espia ingelesak 1719ko apirilaren 25ean argitaratutako Robinson Crusoe nobelaren amaierako zati batzuk dira horiek. Aintzane Ibarzabalek 1997an egindako eleberriaren itzulpena osorik duzu sarean.
Uzt
09
09
Literatura txekiarrak eman duen idazle handienetako bat da Jan Neruda, duela 175 urte, 1834ko uztailaren 9an Pragako Mala Strana auzunean jaioa (Ostruha kalean, gaur egun Jan Neruda kalea). Irakasle aurrena eta gero kazetari izan zena, Hilerriko loreak poema liburuarekin estreinatu zen 1857an. Poeta izan arren, idazlearen lan ezagunena Mala Stranako ipuinak liburua da, 1877an argitaratua, eta Fernando Reyk 2001ean euskarara ekarria. Pablo Neruda txiletarrak, sortzez Neftali Reyes, poeta txekiarraren omenez hartu zuen Neruda izengoitia.
Uzt
07
09
Poeta, antzerkigile, zinegile eta pintore izan zen Jean Cocteau (1889-1963). Hogei urte zituela plazaratu zuen lehen poema liburua: Aladinen argiontzia. Zazpi nobela ere idatzi zituen, eta haietatik ezagunena, bosgarrena, euskaratu zuen 1992an Joxe Antonio Sarasolak: Ume terribleak, duela 80 urte 1929ko uztailean argitaratua, eta orain osorik sarean eskaintzen dizuguna. Parisen, elur egun bateko arratsaldez, ikasle arteko borroka batekin hasten da nobela, Amsterdam eta Clichy kaleen arteko plaza zahar batean, Cocteauk hamabi urte zituenean jolasean jarduten zuen cite Monthiers hartan hain zuzen ere, non lagun bat hil zitzaion.
