Mar
02
11
Bigarren mendeko idazle erromatar garrantzitsuena izan zen Apuleio, sortzez berberea. Metamorphoses da bere lan ezagunena, Urrezko astoa izenburua ere ematen zaiona, 1996an Juan Kruz Igerabidek eta Anjel Lertxundik euskaratua. Zatika ondutako nobela pikareskoa da Urrezko astoa, magiak liluratuta daukan Luzio gazteak protagonizatua. Liburu hau irakurtzen hasi aurretik (eta hor barnean den Kupidoren eta Psikeren istorioari ekin baino lehen), badaezpada ere komeni da larrosa batzuk edukitzea inguruan; izan ere, noizbait asto bihurtzen baldin bazara, aski omen da arrosa batzuk marruskatzea asto izateari uzteko.
Ots
17
11
Nobela grafikoak boladako bilakatzen ari dira, nahiz eta aspaldikoak diren halako albumak eta kontakizun moldeak. Gustavo Adolfo Becquer idazlearen gidoiaz bere anaia Valerianok margotutako liburua duzu adibide xume bat: Los Borbones en pelota (1868). Liburu hartako Becquer satirikoa duzu, baina Becquer erromantikoa da guretzat ezagunagoa. Becquer jaio zela gaur 175 urte bete direla aitzakiatzat hartuta, Manu Lopez Gasenik 1991n itzulitako bi ipuin eskaintzen dizkizugu: Sorrera (1861) eta Ilargi-errainua (1862), biak El Contemporaneo agerkarian plazaratuak.
Ots
09
11
Fiodor Dostoievski jokalari amorratua zen, diru parrastak galduta jo izan zuen erreka. Eta zorrak ordaintzeko eta berriz ere jokoan jarraitzeko idatzi egin behar! Halaxe, bada, 1866an Anna Grigorievnari diktatu zion Jokalaria nobela pesimista baina irrigarria, Dostoievskiren alter ego modukoa den Alexei Ivanovitxek kontatzen duen istorio zoro hau. Europa erdi-erdian, Ruletenburgo hirian, hotel batean bizi den familia errusiarreko patriarka (zorpetua eta hipotekatua) bere izeba aberats gaixoa noiz hilko zain dago, herentzia jasotzearren; ustekabean, ordea, Antonida Vasilievna amona Ruletenburgon agertuko da Moskutik etorria, eta inork espero baino gehiago gustatuko zaio kasinoa.
Ots
03
11
Hontzaren eguna, Il contesto, Todo Modo, Il cavaliere e la morte nobela arduragarrien idazlea izan zen Leonardo Sciascia, baina baita ere ipuin ederren egilea. 1973an Einaudi-rekin plazaratutako Il mare color del vino euskaratu zuen Josu Zabaletak Erein argitaletxearentzat. 1959 eta 1972 bitartean idatzi eta Sciasciak berak hautatutako 13 kontakizuneko bilduma da Itsaso ardo kolorea. Ipuinetako bat, Kontzientzia kasua izenekoa, film bilakatu zuen Giovanni Grimaldik. Astekari “femenino” deitzen diren horietako batean Vaccaquino abokatuak gutun bat irakurri du, non emakume batek azaltzen duen senarrari egindako traizio bat; abokatuari gutuna deigarria irudituta, moztu eta gorde egin du patrikan, eta…
Urt
18
11
Cuscoko komunero bati entzun eta Jose Maria Arguedasek 1965ean kitxuaz idatzitako ipuina da Pongoq mosqoynin, euskaraz Pongoren ametsa izenburuarekin Jose Manuel Bujandak itzulia, eta sei poemaz lagundu eta ederturik Pamielak 1991n argitaratua, Txema Larrearen hitzaurre argigarri batekin. Jose Maria Arguedas idazle perutarra gaurko egunez jaio zen, orain 100 urte, 1911ko urtarrilaren 18an. Haren nobela nagusiak hauek dituzu: Uku Mayu (Erreka sakonak), El Sexto eta Todas las sangres.
Abe
28
10
Antoine François Prevost, XVIII. mendeko beneditar eta idazle frantsesa, eleberri andanaren egilea izan zen, eta ezagunena Mundutik erretiratutako gizon kalitatezko baten memoriak eta abenturak, zazpi liburukitan argitaratua. Hain zuzen ere, bilduma horretako partea da Manon Lescaut edo Histoire du chevalier Des Grieux et de Manon Lescaut, sutan erretzera bi bider kondenatutako nobela. Honela hasten da: Rouen hiria asaldaturik dago, dozena bat emakume kateaturik baitaramatzate portura, ontziz Amerikara bidaltzeko; haietako batek (Manon Lescaut) arreta pizten du bere liraintasunagatik eta, batez ere, gizon gazte bat (Des Grieux) jarraika ari zaiolako Paristik, eta hainbeste maite du ezen munduko azken muturreraino jarraikitzeko prest baitago.
Abe
21
10
Javi Cilleroren itzulpenari esker irakurri genuen Francis Scott Fitzgerald idazle amerikarraren Babiloniara itzultzea 1996an (Erein argitaletxea). Ipuin luze hau, idazlearen bizipen batzuetan oinarritua, 1930eko abenduan idatzi eta 1931ko otsailaren 21ean plazaratu zen lehen aldiz Saturday Evening Post-en. Parisen dago berriro Charlie Wales protagonista, Ritz hotelean, lauzpabost egunerako etorria bederatzi urteko alabatxoa ikustearren, zeina koinataren etxean bizi baita Palatine kalean, Luxembourg parketik hurbil. Inoizko idazle estiloz distiratsuenetakoa izan zen Scott Fitzgerald, Zirraragarriak eta madarikatuak edo Gatsby handia nobelen egilea.
Abe
07
10
Perun, 1714an, zumezko zubi bat hautsi eta bost pertsona hil egin ziren handik amilduta. Ezbeharraren lekuko izan zen fraide frantziskotarrak bere buruari galdetu zion, zergatik nahi izan ote zuen Jainkoak bost haiei gertatzea istripua. Erantzunaren bila jardun zuen sei urtez, hildako haiei buruz peskizan, eta liburu bat idatzi zuen, hain zorte aldrebesekoa, ezen epaile batzuen eskuetara heldu baitzen: heretikotzat jo zuten eta agindua eman zuten jendaurrean autorearekin batera erretzeko. Thornton Wilder idazle estatubatuarraren bigarren nobela da San Luis Reyren zubia, 1927an argitaratua. Bi urte geroago filma egin zuen Charles Brabinek (1929), eta ondoren Rowland Leek (1944), Robert Mulliganek (1958) eta azkenik Mary McGuckianek (2004).
Aza
15
10
Ivan Ilitx epaileak istripu xume bat izan zuen eskailera txiki batetik erorita. Kolpe ezdeus haren ondoren etenik gabeko minak sentitzen zituen eta, pixkanaka, heriotzarainoko bidean amildu zen. Tsarraren Inperioaren gobernuko maila gorenera iristeko hainbeste ahalegin egin eta gero, zergatik ikusten zuen bere burua hain bakarturik? Leon Tolstoiren nobela laburrik ezagunena da Ivan Ilitxen heriotza (1886), Xabier Mendiguren Bereziarturen itzulpenez osorik eskaintzen dizuguna. Tolstoi orain 100 urte hil zen, 1910eko azaroaren 20an, Astapovoko tren geltokiaren zaindari Ivan Ozolinen etxean.
Aza
09
10
Robert Musil austriarrari (1880-1942) Stuttgarten sortu zitzaion literaturarako jorana, hara joan zelarik filosofia eta matematika ikastera; han idatzi zuen bere lehen liburua, Vienan 1906an argitaratua: Törless ikaslearen nahasmenduak. Nobelako honekin izan zuen arrakasta handiena; 1966an Volker Schlöndorffek film bilakatu zuen, eta Koldo Morales Beldak 1996n euskarara itzuli. Naziek Musilen liburu guztiak debekatu zituzten 1938an. Estatu Batuetara emigratzen saiatu zen, baina Thomas Mann, Albert Einstein eta beste batzuen laguntza jaso arren ez zuen harako baimenik lortu, eta Genevan hil zen Tasunik gabeko gizona eleberri luzea amaitu ezinda.
Urr
28
10
“Heroi klasikoek, ispilu konkaboetan islaturik, Esperpentoa ematen dute”, esaten dio Max Estrellak Don Latinori; “Espainiako bizitzaren zentzu tragikoa, sistematikoki desitxuratutako estetikaz bakarrik eman daiteke”. Pobrezia, politikoen ustelkeria, langileriaren grebak… orduko giroaren erretratu bat osatu zuen Ramon Valle-Inclan idazleak Buhame-argiak antzezlanean. Duela 90 urte argitaratu zen España astekarian, zatika, 1920ko uztailaren 31n hasi eta urriaren 23ra bitartean; baina 1970era arte ez zen oholtza gainean jokatuko. “Europako zibilizazioaren desitxuratze grotesko bat besterik ez da Espainia”, gaztigatzen digu Max poeta itsuak.
Urr
19
10
Kontakizun ederrik irakurri nahi baduzu, hementxe duzu Katua eta sagua, 1961ean Günter Grassek idatzia, eta Latorrizko danborra (1959) eta Zakur urteak (1963) eleberriekin batera Danzigeko Trilogia osatzen duena. Bigarren Mundu Gerra amaitu ostean kontalariak gogoratzen dituen gaztetako bizipen batzuekin abiatzen da Katua eta sagua, Czaika dragamina hondoratu baten inguruan uda osoa murgil eta igeri jolasetan igarotzen duen gazte talde baten istorioa, gerra hasi berritan; bihurkinak baliaturik, itsasontziko piezak askatu eta altxor bitxien jabe egingo dira. Hansjürgen Pohland-ek film bilakatu zuen 1966an, eta Lars eta Peter Brandt anaiek (Willy Brandt politikariaren anaiek) Joachim Mahlke pertsonaiaren paperak jokatu zituzten.
Ira
22
10
900 aldizkarian argitaratu zituen bere lehen ipuinak Alberto Moraviak, eta jarraian aurreneko nobela: Gli indifferenti (1929). Bigarren Mundu Gerraren ondoren idatzi zuen Erromako emakumea (1947), gerra aurreko faxismo garaian girotua eta Adriana daukana protagonista, zineman Gina Lollobrigidak egingo zuena Luigi Zamparen filmean (1954). Alberto Moraviaren nobeletan oinarrituta pelikula asko egin izan dira: Vittorio de Sica, Jean-Luc Godard, Mauro Bolognini, Damiano Damiani, Francesco Maselli, Dacia Maraini, Bernardo Bertolucci, Gianni Barcelloni, Aldo Lado, Giovanni Soldati, Doris Dörrie. Erromako emakumea nobela Koldo Bigurik euskaratu zuen 1993an.
Ira
16
10
Biltegi batean lan egiten du Marcovaldok. Porlan, ke eta trafiko handiko hiriaren erdian izadiaren bila abiatuko da. Ba ote da izadirik oraindik? Hogei ipuineko liburua da Marcovaldo edo urtaroak hirian, 1963ko azaroan argitaratua, nahiz eta Italo Calvinok 50etako hamarraldi hasieran idatzi izan zituen liburuko lehen kontakizunak. Alegien antzeko istorioak dira, baina galdutako mundu zoragarri batekiko nostalgiarik gabeak; zibilizazio industrialari egiten zaion kritikarekin batera, paradisu galduaren inguruko ametsen aurkakoa ere egiten du. Koldo Bigurik 1992an ekarri zuen euskarara, Literatura Unibertsala bilduman.
Ira
09
10
Manuel Mujica Lainez idazle argentinarra nobela historikoengatik zen ezaguna. Baina bestelakoa da euskaraz daukagun haren eleberri bakarra: Zazpi demonioen bidaia, 1973ko udazkenean idatzi eta 1974an argitaratua, eta Joxe Migel Esnaolak Literatura Unibertsala bildumarako 1998an itzulia. Luzifer, Mammon, Leviatan, Beeltzebul, Satan, Asmodeo eta Belfegor demonioek infernutik mundurako bidaiak egingo dituzte, zazpi bekatu handiak gizakiengana zabaltzera. Umorezko kontakizunak dituzu, turismo bekatarian diharduten alproja batzuenak.
