Ira
21
18
Liburuak josten eta moldiztegiko lanetan aritu zen gaztetxotan Arreola ipuinlaria. Gerora idazleak izango ziren askok bezala, paper eta tinta mundu hartan ezagutu zituen Europako hainbat idazle nagusiren obrak. Antzerkia ikasi zuen eta landu zuen, Jauvet eta Barrault ospetsuekin aldi bat emanik Parisen. Rulfo, Alatorre, Reyes… literaturaren elitea ezagutu zuen, denetariko eraginak hartuz. Irakaskuntza hartu zuen ogibide, aldi berean testu zuzentzaile eta solapagile jarduten zuela, liburuen deskripzio publizitarioak idazten alegia. Bere lanik aipatuena Confabulario dugu (1952), garai hartan Mexikon indarren ziren indigenismoarekin, iraultzarekin eta errealismo liluragarriarekin zerikusik ez zeukaten hogeita hamahiru ipuin labur eta gazi-gozo-gaiztoren bilduma, ikuspegi libre, zorrotz eta ironikoan narratuak. Tituluak berak ederki iradokitzen du edukia gaztelaniaz: fabulak edo alegiak, baina konfabulatuak, hots, hitzartuak (patxadaren) boterea kordokan jartzeko. Horren eredu Trukearen parabola, aurten irailak 21 dituela Juan Jose Arreola jaio zela ehungarren urteurrena betetzen denez euskarari ekarria.
Ira
18
18
50 urte irailaren 14an Leon Felipe poeta espainiarra hil zela. Mexikoko erbestean hil zela. Belaunaldi eta taldetan sailkatzen zaila, metrika formaletatik libre behar zuen poesia aldarrikatu zuen; erbesteko minetik Espainia libre bat ere kantatu zuen eta oro har askatasuna izan zuen kantagai. Bere garaiaren, bere garaien testigantza osatzen dute Leon Feliperen poemek, jendaurrean irakurriak izateko idatziak diruditen haren poemek. Josu Landak euskaratuta, hemen irakur ditzakezu hamabi.
Ira
14
18
Giro artistiko aurrerazale bat bazeukan Geo Bogza gazteak idazten hasi zenean, eta Unu aldizkarian azaldu ziren bera bezalako gazteei “intregratzaileak” esan izan zaie, batetik eta bestetik elikatu zirelako, ez surrealismoaren iturri bakarretik. Poemak ez ezik, abanguardia aberats honetako testu teorikoak ere burutu zituen Bogzak. Literaturaren guardia zaharrak aukera bikaina izan zuen haren lehen poema bilduma salatu (Sexuaren egunkaria, 1929) eta poeta gaztea zigortzeko. Haren obra ezagutarazi zutenez, kartzelaldiak eta ondorioz idatzi zuen Iraintzeko poema-k (1933), Errumaniako letretako figura nagusia bihurtu zuten Geo Bogza. Abanguardiago urteen ondoren, sobietikoek ezarritako botere komunistak aitortu eta saritu izan zuen Errumanian zehar egin zituen kronika ederrengatik, errealismo sozialistaren eredua bihurtuz. Baina Bogzak ez zeuzkan gaztetako ideiak saltzeko, ezkerrekoa eta komunista izaten jarraitzen zuen. Apurka eta zeharbidez, gizarte kritikak hasi zen agertzen bere idatzietan, eta Ceaucescuren agintaldian ageriago, disidente bihurtuz. Irailaren 14an hogeita bost urte betetzen dira Geo Bogza hil zela, eta Errumaniako idazle handi honen akorduz eskaintzen dizkizuegu bere bederatzi poema.
Ira
08
18
Berlingo Plötzensee espetxean urkatu zuten 1943ko irailaren 8an, duela 75 urte, Julius Fucik kazetari, idazle eta militantea. Txekoslovakiako Alderdi Komunistako kide sorreratik, kazetari lanak uztartu zizkion militantzia lanari. Eta naziek Praga okupatuz geroztik, erresistentzia lanari. 1942ko apirilean atxilotu zuten, luzaz torturatu Pragako Prankrac kartzelan, eta 1943ko udan Berlinen epaitu eta heriotzara zigortu zuten. Atxiloaldiko 13 hilabeteetan Urkamendira bideko erreportaia izenburuko diarioa idatzi zuen, atxiloaldi eta torturen kronika gordin eta latza, haren alargunak eskuratu eta 1947an argitaratua. Elena Ituartek euskaratua, Txalaparta argitaletxeak kaleratu zuen 1988an, orain osorik eskaintzen dizueguna.
Abu
30
18
Bi lagunen artean sortutako poesia-antzerkitua, antzerki-poesiatua da Autobiographikal. Bi lagun horiek Eider Perez eta Ane Zubeldia dira. Topatutako hainbat poema oihukatu, xuxurlatu edo ozenki errezitatzeko beharretik edo nahitik sortu zen Autobiographikal ikuskizuna, eta bertan hainbat poeta topatuko dugu. Euskaldunak, lehendik euskaratutakoak (Bachmann, Sapho, Storni…) eta euskarara lehen aldiz ekarritakoak. Azken hauetatik, hemen dituzu Eunice de Souza, June Jordan eta Warsan Shireren lau poema.
Abu
23
18
Gaur 150 urte jaio zen Edgar Lee Masters idazlea. Ni ez naiz hemengoa (Pamiela, 1985) liburuan Joseba Sarrionandiak hari buruz diharduela dioenez, “poeta mediokrea baizik ez zen izan bere obra gehienean, liburu bakar batean salbu. Liburu hori, Spoon River Anthology, miresgarria da, ahots poetikoaren aurkitze betea…”. Hala da, izan ere, Spoon River: poemario betea, indartsua, totala. Efemeridearen karietara, Gotzon Barandiaranek euskarara ekarri dizkigu liburuko hamar poema.
Abu
18
18
Bost hilabeteko espetxe zigorra ezarri berri dio Dareen Tatour poeta palestinarrari Tel Aviveko auzitegi batek. 2015ean sare sozialetan argitaratutako poema bategatik: Aurre egin, nire herria, aurre egiezue. Ia hiru urtez etxean giltzapean egon ostean, 2018 hasieran epaitu zuten, eta asteon jaso du epaia: indarkeria sustatzeagatik, 5 hilabete kartzelara. Itzalpera eraman duen poema euskaratu dugu, beste hirurekin batera. Hemen dituzue.
Abu
01
18
Gaur bete ditu 30 urte Warsan Shire poeta somaliarrak, umetatik Londresen bizi denak. Idatziz landu izan ditu traumaren zirrikituak eta joan-etorrien inguruko istorioak. Bere poemak orain arte aldizkarietan eta antologietan argitaratu izan ditu baina, inon izatekotan, sarean zabaldu dira batik bat Shireren poemak. Zuzeneko ekitaldiek eta bizigai izan ohi duen aktibismoak eman diote itzala bere obrari. Horren erakusgarri dakartzagu lau poema, Garazi Ugalde Pikabeak euskaratuak. Etxea poema 31 eskutik blogean izan zen estreinakoz euskarari ekarria. Batzuetan hizkuntzak hozka egin nahi izaten dio errealitateari, halaxe idatzi zuen itzultzaileak berak orduko aurkezpenean. Migratzaileen hiltzaile garen europarron bihotzean hozka.
Uzt
24
18
Scholastique Mukasongak, Ruandan 1956an jaioa, txiki-txikitatik ezagutu zituen muturreko bortxa egoerak jaioterrian. 1960an lekualdatua, 1973an Burundira erbesteratu zen familiarekin batera. 1992az geroztik, Frantziako Normandian bizi da. Bere lehen lanak, Inyenzi ou les Cafards autobiografikoak (2006), tutsi deportatuen arteko pasadizo tragikoak ekarri zituen gogora. Bigarren liburua, Emakume oinutsa, 2017an euskaraz argitaratu zuen ACNUR Euskal Batzordeak, Miren Agur Meaberen itzulpenean. Orain osorik irakur dezakezu sarean, Afrikako ama kementsu baten historia den liburua.
Uzt
19
18
Ehun eta hogeita bost urte Vladimir Vladimirovich Maiakovski jaio zela uztailaren 19an. Poeta, antzerkigilea, ezkerreko mugimendu artistikoaren figura nabarmena… Probokatzailea ere bai, futurismoak behar zuen bezala. Iraultzailea ordea, alegia, iraultza sobietikoari atxikia. Gizartea eraldatzeko ez bada, zertarako ote poesia? Oroz gain, edertasuna adierazteko gaitasunak definitzen du Maiakovski. Poesiatik prosara egiteko asmotan zen 1925an, nobela bati ekin behar zion. Horretarako, mundua ikusi nahi zuen aurrena: “Bidaiatzeko premia daukat. Gauza biziekiko tratuak ordezkatzen ahal dizkit irakurketa guztiak, kasik”. Munduan barrena abiaturik, Sobiet Batasunean zen atzera hiru hilabeteren buruan. Nobela ez baina kronika egin behar du, bidaian bizi izan duenari egokiago datorkio, omen, kazetaritzaren moldea. Horrela sortu zen Nik deskubritu nuen Amerika, poesia pindarrek zehatzagoa eta sarkorragoa egiten duten kontakizun zoragarria. Maisulan honen bi pasarte labur eskaintzen dizkizuegu, iraultzaile hunkibera honen omenez.
Uzt
13
18
Emakumezko idazle arabiar berritzaileen ildotik, emakumeak mundu arabiarrean izan duen eta duen egoera eta tokia ardatz dira Hanan Al-Xhaikh idazle libanoarraren literaturan. Famili-harremanak, sexualtasuna, otzantasuna… zalantzan jartzen dira eta iraultzen Al-Xhaiken eleberri eta ipuinetan. Ezkontzaren kateen aurka borrokatzen den emakume baten istorioa kontatzen duen bat euskarara ekarri digu Mikel Elorzak, Eroaldi bat, 1994ko Teilatuetan eguzkia eskobatzen bildumakoa.
Eka
22
18
Auzitegietatik datozen zenbait notizia asaldagarri ezagututa, bat baino gehiago akordatzen da kafkiar izenondoarekin, Franz Kafka idazlearen obrarekin. Prozesua izanik auzitegietako korapiloei buruzko obra, Metamorfosia da haren lan ikurretako bat. Xabier Kintanak euskaratu eta Kriselu argitaletxeak plazaratu zuen 1975ean, Itxura-aldaketa izenburuaz. 25 urte geroago, Hiriak eman zuen argitara, Rufino Iraolaren itzulpenarekin, Metamorfosia izenez. Osorik eskaintzen dizkizuegu biak.
Eka
09
18
Ehun urte hil zela Jean Arbousset lotinanta, beste asko bezala bere inguruan, bala batek kopetaren erdian jota ekainaren 9an. Sei hilabete lehenago inprimarazia zuen, zorionez, Hamabost gramoko liburua, caporal (Le Livre de Quinze grammes, caporal). Liburu eskasa zela alegia, pisu gutxiko umea. Horixe poeta umoretsu eta aldizka gordin honen ondare bakarra. Amorragarria da, Arbousseten maitasun poemak editore baten nagiak galdu zituelako, eta idazten ari zen nobela gerraren lokatzak galdu zuelako. Baina amorragarria da, batez ere, ez dugulako jakin ahal izango umore garratza eta seriostasun iluna maisuki lotu zituen gazteak nolako delikateziaz kantatu zuen maitasuna, zer istoriotan eraman nahi izan gintuen frontean idazten ari zen nobela hartan, umoretsu agian, garratz seguru aski, hunkigarri dudarik gabe. Bere gerra poemak geratu zaizkigu, bai, frontean idatziak, baina ez aberkoiak ez borrokarakoak. Maitasunaren akordua eta heriotza, heriotza maitale anker, Jean Arbousseten kupidarik gabeko poema ederretan.
maiatza
30
18
Ehun urte maiatzaren 30 honetan, edo ehun eta bat (1917an jaio ote zen ere ez omen da segurua) Pita Amor, poeta izan zitekeenik inork espero ez zuen emakume eder, nartziso, lotsagaldua jaio zela mailadi sozialean gainbehera zetorren aristokraziako familia batean. Hala ere etxepe hartan Rivera eta Siqueiros bezalako artistek erakusten zituzten beren oihalak. Riverak, hain zuzen, Amorren biluzi bat margotu zuen. Maite zuen biluzia Pita Amorrek, azpikorik gabe jantzi ohi zen eta are gainekorik gabe ere, parranda gauetan. Artisten eta intelektualen musa bihurtu zen. Lainezan bizi zen ume liluragarri haren eskandaluen gorienean, Neu dut etxe azaldu zen (Yo soy mi casa, 1946). Ezin sinetsikoa. Nondik poema haiek? Alfonso Reyesek eta Xavier Villaurrutiak, besteak beste, bazekiten Pitaren idazteko premiaz. Paper soltetan, ezpain-lapitzarekin badere. Haiek lagundu zioten idatzitakoari koherentzia ematen liburuan. Publikoaren harridura ulergarria da: gorputzaren plazeretan bizi zen hark itomenak zeuzkan, kezka existentzialak, panpinak ezereza eta errautsa hartzen zituen gai… Eta zehatz idazten zuen, sakon idazten zuen, hitzak ankerki hautatuz. Pitaren iloba den Elena Poniatowskak esana du perfektuak direla haren sonetoak. Gorputza biluzten zuen bezala biluzi zuen arima, eta emakumearen sexu askatasunaren sinboloak dimentsio berri bat hartu zuen. Emankorra, Pitaren zoroa. Hona haren zazpi poema.
maiatza
22
18
Harlemgo Berpizkundea mugimenduko kide esanguratsuetakoa dugu Claude McKay, 1948ko maiatzaren 22an hil zena. Jamaikan jaioa 1889an, gaztetandik batu zitzaion nazionalismo beltza deituari, bere herriaren eskubideen defentsa sozialismoaren lerroetatik. Idazle gisa erreferentzia izan zen, bai bere eleberriak (Home to Harlem bereziki), bere poesia eta oro har artikulista gisa egindako lana. Bere heriotzaren 70. urteurrenaren karietara, Iñigo Astizek euskarara ekarri ditu haren lau poema.
