Eka
21
11
Goethe idazle eta zientzialari alemaniarrak maitasunezko grinak eta zientzia uztartu zituen Hautapen-ahaidetasunak nobelan (1809). Izenburu zientifikoa daukan eleberriko protagonistak lau dira: Eduard eta Charlotte senar-emazteak eta beren etxaldera gonbidatuko dituzten Ottilia iloba eta kapitain adiskide bat. Gorputz kimikoek modu matematikoan elkar erakartzen baldin badute, berdin gertatuko ote da gizon-emakumeen artean? Hara dilema esperimental eta morala! Honela diotso Charlottek senar baroiari: “Utzidazu zinez aitortzen nire sentimendua egitasmo horren kontrakoa dela, nire aieruak ez didala ezer onik iragartzen”.
Eka
15
11
Larunbatean, ekainaren 18an, 75 urte izango dira Maxim Gorki idazle eta iraultzailea hil zela. Zorigaiztoko haurtzaroaren ostean miseria giroan bizi izan zen gaztetan. Mingotsa goitizena hartu zuen kazetari eta idazletzarako 1892tik aurrera. Ipuinekin eta antzerki lanekin arrakasta ukan zuen, eta 1907an plazaratu zuen Ama nobela, literatura unibertsaleko handietarik bat. Jose Moralesek 1995ean argitaratutako itzulpena eta hitzaurre argigarria eskaintzen dizkizugu sarean Gorkiren gorazarrez.
Eka
08
11
Harlem auzunean jaio zen James Baldwin. Richard Wrighten laguntzaz ekin zion eleberriak idazteari eta literatur kritika egiteari. Arrazakeria zela-eta Estatu Batuetan idaztea jasanezina egiten zitzaionez, Parisera joan zen 1948an. Han amaitu zuen Zoaz mendira aldarrikatzera nobela (1953), euskarara Juan Mari Mendizabalek itzulirik 1996an argitaratua eta orain osorik sarean eskaintzen dizuguna. Baldwinek bere gaztaroko giroa dakar kontakizunera, pobrezia eta beltzen aurkako indarkeria eta destaina.
Eka
01
11
Doi-doi iritsiko da Literaturiara, dendetara baino lehen, Iñigo Aranbarriren hirugarren nobela: Zamaontzia, kontakizun asaldagarri bat, non gatazkan sartzen diren abandonuaren atsekabea, laguntasunaren babesa, doilorkeriaren destaina. Duela urte batzuk zamaontzi bat agertu zen Abrako badian, kapitainak eta armadoreek abandonatua. Barruan hamalau marinel ziren, etxetik oso urrun, SOS aldarrika, hilabetetako soldatak kobratu gabe, bertoko jendeak emandakotik bizi behar izan zutenak. Aranbarrik ekainaren 3an eta 4an aurkeztuko du eleberria Larrabetzuko Angulerin, baina aldez aurretik osorik eskaintzen dizugu sarean.
maiatza
26
11
Mikel Ibargurenen lehen poema bildumak kartzela zuen herstura, bigarrenak deserria zuen mindura. Joan da negua du izenburua poema liburu argitaratu berriak, laugarrenak, eta heriotzaren eta bizitzaren arteko gatazka du gai nagusia. Hurbilekoen arteko gertakari lazgarriek eta minbiziaren erasoak bizipen larrietara eraman zuten Ibarguren:”heriotzaren irudia pixkanaka errebelatzen doan argazki baten antzekoa da, gero eta gardenago ikusten joan naizena”. Garai ilunetan argitasun bila, goibeltasunetik bozkariorainoko bidea urratzen duen ahotsa da Ibargurenena.
maiatza
15
11
Ehun urte dira Max Frisch jaio zela. Ospe handikoak dira Suitzako idazlearen nobelak (Stiller edo Homo Faber, bigarrena duela hamar urte Joxe Austin Arrietak itzulia), baina Max Frisch antzerkigintzan aritu zen batez ere. Su emaileak da bere obretan ezagunenetakoa, Antonio Maria Labaienek euskarari ekarria eta 1966an Egan aldizkarian argitaratua. Oraintxe teatro-testuak.com webgunean eman dugu digitalizaturik. Faxismoari buruzko alegoria hau Biedermann und die Brandstifter izenburuarekin idatzi zuen 1953an irratirako, eta 1958an moldatu zuen telebista eta oholtzarako.
Api
23
11
Umezaro gogorra pasatakoa, 1909ko Aste Tragikoaren ondoren anarkismoan murgildua, Joan Salvat-Papasseit (1894-1924) poeta kataluniarra autodidakta, proletarioa eta abangoardiakoa izan zen. Haren antologia bat argitaratu zuen Koldo Izagirrek 1995ean Pamielarekin. Hitzaurreko hitz batzuk dira hauek: “Bere poesiaren indarrak egundaino iraun badu, inguruan dauzkan elementu errealistak modu guztiz libre eta berrian lotu zituelako da. Abangoardia egiten zuela jakin gabe zen poeta, berez zetorkion freskotasun ingenuo eta baikor batean”. Nova Cançó mugimenduari esker masa-poeta bihurtu zen Salvat-Papasseit. Saint Jordi eta Liburu Eguna dela aitzakia, poema antologia osorik eman dugu sarean.
Api
19
11
Joseba Sarrionandiak Manuel Bandeira (1986-1968) poeta brasildarraren antologia bat prestatu zuen 1999an, Pamiela argitaletxeak plazaratua. Apoak poemarekin oso ezagun egin zen Bandeira 1922an eta Libertinagem (1930) izan zen liburu estimatuena. Honela diosku Sarrionandiak hitzaurrean Bandeiraren ahotsari buruz: “Espero zuen heriotzari, Brasilgo jendeari eta eguneroko bizimoduari buruzko poema ederrak izkiriatzeko estilo apal bat moldatu zuen (…) gauza sinpleak atzeman eta, handiuste eta harrokeriarik gabe, samurtasunez adierazten zituen”.
Api
13
11
Bederatzi ipuineko bilduma da Txakur ingelesak, atzo bertan Lutxo Egiak aurkeztu zuena, Harkaitz Cano lagun zuela. Jendartean ikusezin bihurtu diren edo mundutik desagertzeko erabakia hartu duten pertsonaiak bizi dira orrialde hauetan: ihesi, ezkutuan, alderrai, deitura aldatuta, oharkabean, lanbro artean. Irakurri ahala desegin egiten diren biografietako hitzak eta itzalak dirudite Lutxo Egiaren kontakizunek. Liburua osorik eskaintzen dizugu sarean.
Api
05
11
Quebecen jaio zen Saul Bellow 1915ean, Errusiatik joandako gurasoen semea; bederatzi urte zituela aldatu ziren Chicagora. 1944an plazaratu zuen lehen nobela, oso ezaguna egin zen 1953an Augie March-en abenturak eleberriarekin eta Herzog (1964) izenekoa jotzen da bere lanik osoentzat. Vladimir Nabokovi erdipurdikoa iruditzen zitzaion Bellowen literatura, Martin Amisek esan izan du inoizko idazle amerikarrik onena zela. Juan Mari Mendizabalek euskarari ekarri zion Heldu orainari nobela laburra, 1956koa, aita-seme juduen arteko istorio komiko bezain maluros bat kontatzen duena, New Yorkeko Gloriana Hotelean. Saul Bellowek Nobel Saria hartu zuen 1976an eta duela sei urte hil zen apirilaren 5ean.
Mar
31
11
Parisen kazetari lanak egiten zituen Gabriel Garcia Marquezek El Espectador egunkariarentzat, Rojas Pinillaren diktadura militarrak periodikoa itxi zuenean. Dirurik gabe geratutako idazle gazteak nobela bat idazteari ekin zion. 1957ko urte hasieran Parisen amaitutako eleberria da Koronelari ez dio inork idazten (1961ean argitaratua). Gertakariak 1956an kokatu zituen, urritik abendura bitartean, Kolonbiako iparraldeko herrixka batean. Koronel zahar bat gutun baten zain dago, inoiz iritsiko ez den gerrako pentsioa itxaroten, berrogeita hamar urte pasa esperoan; ostiralero joaten da postara, baina ez dio inork idazten. Seme bakarra urtarrilean hil zuen Poliziak, orri klandestinoak banatzeagatik; hala ere borroka-oilar bat laga zion, eta hauxe bilakatuko da etxeko diru iturri… eta zerbait gehiago. Arturo Ripsteinek filma egin zuen 1999an.
Mar
29
11
Jose Antonio Arkotxa, izengoitiz Atxukale, orain mendebete jaio zen Mutrikun, 1911ko martxoaren 29an. Argia, El Dia eta Euzkadi agerkarietan plazaratu zituen bere lehen idazkiak. Gerra garaian preso hartu zuten, baina heriotzara zigortua izan arren, azken uneko indultuari esker etxeratu zen. Ondoren Ondarroan bizi izan zen berrogei urtez; Kresala elkarteko bultzagile eta antzezle jardun zuen, 16 obra idazteaz gainera. Egan aldizkarian 1957an argitaratutako Gabon-gabontzeta duzu haietako bat, Atxukaleren omenez orain teatro-testuak webgunean paratu duguna.
Mar
24
11
Marinel zahar batek eztei-festa batean kontatutako istorioa da Samuel Taylor Coleridge idazle ingelesaren Marinel zaharraren balada. Behinola hegoalderantz abiatu zelarik ontzi batean, galarren gupidagabe bat heldu zitzaien. Indar suntsitzaile haren erdian, hala ere, patu onaren txori albatrosa agertu zen eta berarekin hego haize lasaigarria ekarri zuen popa aldetik. Egun batzuk geroago ordea, zorte txarrez, marinelak hegaztia hil egin zuen balezta-geziz, eta harrezkero suertatutako atsekabeak jakingo ditugu. Balada hau 1798an argitaratu zen lehen aldiz Lyrical Ballads bilduman, Joseba Sarrionandiak euskaratu zuen 1995ean.
Mar
17
11
Egun Ukrainan den Brody hiri Galitziakoan jaio zen Joseph Roth 1894an. Alemanez idatzi izan zuen beti. Radetzkymarsch (1932) nobela da bere liburu ezagunena. Hitler kantziler egin zen egun berean Rothek ihes egin zuen Austriatik Frantziara eta Parisen hil zen 1939an. Matias Mugikak euskarara ekarri zizkigun Edale santuaren kondaira eta Hiltzaile baten aitormena (Igelak plazaratuak 2001ean eta 2003an), baina lehenago Edorta Mataukok itzuli zuen Leviatana (Susa, 1998), orain sarean osorik eskaintzen dizugun hauxe. Zortzi kapituluko nobela laburra da, Nissen Piczenik koral saltzailearen istorioa kontatzen duena. Lehen aldiz Der Korallenhändler izenburuarekin zatika agertu zuen 1934an Parisko aldizkari aleman batean, eta liburu moldez Roth hil ondoren 1940an atera zen Amsterdamen, haren azken liburu gehienak argitaratu ziren hirian.
Mar
09
11
First Impressions izenburuarekin 1797an amaitu zuen Jane Austenek bigarren eleberriaren izkribua, baina editoreak ez zuen aintzat hartu. Hamabost urte geroago, berridatzi eta titulua aldaturik, 1813an argitaratu zen Harrotasuna eta aurrejuzkuak, ingeles literaturako amodiozko nobela ezagunena. Ezkontza da istorioaren motorra; lehen inpresioak okerrak izaten dira, horixe du gaia; eta Elizabeth Bennet protagonista (baita ere Fitzwilliam Darcy aberats lotsatia). Sonatua da nobelaren estreinako esaldi guztiz ironikoa: “Mundu zabalean aho batez onartutako egia da, fortuna handiaren jabe den gizon ezkongai batek emaztearen bila ibili behar duela”. 1940an Robert Z. Leonardek film bihurtu zuen, Greer Garson eta Laurence Olivier aktoreekin, eta Jane Murfin eta Aldous Huxleyren gidoiaz.
