azaroak
Aza 14 12
Iñaki Aldekoa editoreak zortzi kontakizuneko bilduma bat plazaratu zuen duela hamabost urte: Ipuin gogoangarriak (Erein, 1997). Dickens, L’Isle Adam, Mauppasant, Txekhov, London, Joyce, Borges eta Singer idazleen pieza bana aukeratu eta hiru itzultzailek euskaratu zituzten: Juan Mari Mendizabalek lau ipuin, Juan Garziak bi eta Juan Kruz Igerabidek beste bi. Sarean jaso ditugu orain, klasiko hauek irakurtzen ongi pasatuko duzulakoan.
Urr 17 12
Iñigo Aranbarrik euskaraturik bidali dizkigu Ingeborg Bachmann poeta, narratzaile eta saiogile austriarraren zazpi poema. Klagenfurten jaio zen 1927an eta Erromako ospitale batean hil 1973ko urriaren 17an, bere etxean sutea izan eta hiru astera. Gruppe 47ko kide, hizkuntza garbitzea izan zuen obsesio, hizkera berri bat sortzeko. Matxismoak mendeetan zizelaturiko hitz eta moldeetatik libre, maitasun beti konplikatu eta mingarri bat definitu nahiak markatzen du Ingeborg Bachmannen bidea. Malina eleberrian oinarrituta Werner Schroeter-ek filma errodatu zuen 1991n, Elfriede Jelinek gidoilari zuela.
Urr 10 12
Wolfgang Borchert aktore eta idazle alemaniarraren ipuin bat itzuli du Mikel Elorzak, 1947an Astearte honetan izeneko kontakizun bilduman agertu zen haietako bat: Gauez lo egiten dute arratoiek, Bigarren Mundu Gerra garaiko istorioa, bonbardatutako etxe suntsitu baten aurrean gertatzen dena. Gerran soldadu bidali zuten Borchert; han zauritu eta gibela guztiz kaltetzeraino gaixotu zen, eta kartzelatua ere izan zen, agidanez Goebbels ministroaren parodia egin zuelako kabaret batean. Gerra amaitutakoan, gutxi biziko zela jakinarazi zion medikuak baina bi urtean obra hauek plazaratzea lortu zuen: bi ipuin liburu, poema bilduma bat eta Atetik kanpora drama. 26 urte zituela hil zen 1947ko azaroan.
Ira 12 12
Jasone Larrinagari esker, estreinako aldia da John Cheever idazle amerikarraren kontakizun bat ekarri zaiola euskarari. Igerilaria Cheeverren ipuin onenetako bat dela esan ohi da, 1964an The New Yorker-en argitaratua. Hasiera batean nobela izateko asmoa zuen, 150 orrialde bete ohar idatzita zeuzkan, baina narrazio moldea eman zion azkenean. Hartan oinarrituta, Frank Perryk film bat egin zuen 1968an, Burt Lancaster protagonista zuela. Igerilaria ipuina entzun ere egin dezakezu Xerezaderen Artxiboa-n, Bilbo Hiria irratian grabatua. Aurten 100 urte dira John Cheever jaio zela eta 30 hil zela.
Abu 29 12
Lauaxetak poema bat eta Lizardik artikulu bat euskaratu zituzten gerra aurrean, baina gero, guk dakigula, ez da Maurice Maeterlincken lanik itzuli gurean. Flandriako idazle frantsesa jaio zela 150 urte dira abuztuaren 29an. Haren obra ezagunenak antzerkiak dira, hala nola: Arrotza (1890), Pelleas eta Melisande (1892), Monna Vanna (1902), Txori urdina (1908). Literatura Nobel Saria jaso eman zioten 1911n. Lauaxetak Hiru neskatilak (1896) poema itzuli zuen 1930ean eta Lizardik Txindurriak (1930) dibulgazio eta fabulazkoa 1933an. Maeterlinck 1949an hil zen Nizan.
Abu 22 12
Zura musika taldeak 2005ean plazaratutako Ilargi Handi Zauri Zarae diskotik erauzi ditugu Federico Garcia Lorcaren hiru poemaren euskarazko itzulpenak, Lauaxetak gerra aurrean eginak. Eta baita ere, Lauaxetarenak oinarritzat harturik, Bitoriano Gandiagari espresuki eskatu zizkioten hiru itzulpenen egokitzapenak. Garcia Lorca 1936ko abuztuaren 18an torturatu eta fusilatu zuten, eta 1937ko ekainaren 25ean Lauaxeta.
Abu 08 12
Jorge Amado idazlea jaio zela 100 urte dira abuztuaren 10ean. Haren gorazarrez, Jubiaba nobela digitalizatu eta osorik eskaintzen dizugu sarean, gazte zela 1935ean argitaratua eta 1997an Balentin Olaetxeak euskarara ekarria. Kontakizuna hasi orduko ezagutuko duzu Antonio Balduino (Baldo), boxeolari beltz brasildarra, Bahiako txapelduna pisu handitan, alemaniar ilehori baten kontra borrokan; bigarren kapituluan (Baldoren haurtzaroa gogoan) agertuko da Jubiaba, azti ihar buruzuria, deabrua botila batean gatibu omen zeukana. Nelson Pereira dos Santos zinegileak eleberrian oinarrituta Jubiaba filma egin zuen 1987an, Gilberto Gilen musikarekin.
Abu 01 12
Herodoto historialari greziarraren lau kontakizun eta Ovidio poeta erromatarraren bat euskaratu zituen Juan Mari Mendizabalek Ipuin ankerrak liburuxkan (Erein, 1994). Nola edertasun biluziak Kandaules erregea heriotzara eraman zuen azaltzen du lehendabizikoan Herodotok; bigarrenean, nola heriotzazko ametsak bete egiten diren halabeharrez, Kreso erregeari gertatu bezala; hirugarrenean, Zirori buruzkoan, nola krudelkeria gorenez zigortu ohi den desobedientzia; laugarrenean, nola Kanbises erregearen ankerkeria eroaren parekoa bilakatu zen. Eta azkenik, izugarrikeria bat da Ovidioren kontakizuna: Filomela eta Prokne ahizpen mendekua Tereo tiranoaren aurka.
Uzt 19 12
Andre Gide idazleak eta Gaston Gallimard editoreak sustaturik Paul Valeryk hogei urteko isilaldia amaitu eta La jeune Pataque poema luzea argitaratu zuen 1917an. Hiru urte geroago bildu zituen 1890-1900 urteetan idatzitakoak: Album de vers anciens. Eta 1922an plazaratu zuen Charmes ou poèmes liburua, beste batzuen artean Itsas hilerria (Le Cimetière marin) poema zekarrena, hain famatua Frantziako literaturan; Miel Anjel Unanuak euskaratu zuen 1990ean Hegats aldizkarian. Paul Valery Okzitaniako Seta-ko hilerrian datza 1945eko uztailaz geroztik.
Uzt 04 12
Lugoko Courel mendikatean dagoen Parada de Moreda herrixkan jaio zen Uxio Novoneyra poeta 1930ean eta Galiziako Idazleen Elkarteko lehendakari zela hil zen 1999an. Biriketako gaitz baten kariaz atseden luzea egin behar izan zuenez 1953an hasi eta hamar urtez, sasoi harexetan Courelgo mendi goietan bakardadean idatzitakoa da Bazterrak (Os eidos, 1955) poema liburua, Koldo Izagirrek euskaratua Novoneyra beraren laguntzaz, Pamiela etxeak 1988an bi liburukitan argitaratua, eta orain sarera osorik dakarguna. Luis Pimentelek, Celso Emilio Ferreirok eta Uxio Novoneyrak osatu zuten gerraosteko poesia galegoaren hirukote nagusia.
Eka 27 12
Prosper Merimee idazle frantsesak 1840an Korsikara bi hilabeteko bidaia egin zuelarik idatzitako nobela da Colomba, urte hartako uztailean argitaratua Revue des Deux Mondes aldizkarian. Bost urte geroago idatziko zuen Carmen, 1847an aldizkari berberean plazaratzeko. Mendekua da Colomba eleberriko gaia; aitaren hilketa ikusi baitzuen Colombak, amorratzen dago noizbait justizia egin dadin. Iñaki Azkunek 1996an egin zuen orain sarean osorik eskaintzen dizugun itzulpen hau.
Eka 14 12
Euskal herritarrak ongi ezagutzen ditu fronterak. Claudio Magris idazle italiarrak bere gogoetak eskaini zizkigun Mugak izeneko lanean (Koldo Bigurik 1995ean euskaratua). “Hamazortzi urte bete arte bizi izan naiz Triesten; umetxoa nintzenean, hura ez zen muga-hiria soilik, muga bera zela zirudien (…) Triesteko muga, gainera, Ekialdearekiko muga da eta, batez ere, zen; Carso aldean lagunekin jolas egitera joatean nire aurrean ikusten nuen hura zer eta Burdinazko Hesia zen (…) Hartaz harantzago Stalinen inperioko mundu neurrigabe, ezezagun eta mehatxagarria hasten zen”. Magrisentzat, muga anbiguoa da: batzuetan hurkoarekin elkartzeko zubia da, bestetan apartean egonarazteko hesia.
Eka 07 12
Joan den asteartean, ekainaren 5ean hil zen Ray Bradbury idazle iparramerikarra. Euskaraz Jon Aranok ipini zuen lehen aldiz, 1986ko azaroan Martitzeko kronikak —The Martian Chronicles (1950)– ipuin bildumako pasarte batzuk hautatuta Susa aldizkarirako. Urtebete geroago, 1987ko irailean Jesus Peñagarikanok Pozoietara jolas dezagun narrazioa —Let’s Play ‘Poison’ (1946)– eman zuen Porrot aldizkarian. Eta Nagore Tolosa izan zen Bradburyren liburu bat estreinakoz euskarari ekarri ziona: Fahrenheit 451, 1953ko nobela, guretzat Txalaparta argitaletxeak 2010ean plazaratua.
maiatza 23 12
Miarritzen jaio baina paristarra den Bernard Da Costa antzerkigilea kafe-teatroaren sustatzailea izan zen 60-70etako hamarraldietan. Absurdokoen artean sailkatu ohi dituzte bere obrak, estrabagantetzat batzuetan. La truite de Schubert, 1967an idatzi eta Parisko La Patache gabarra-antzokian taularatua, euskarara ekarri zuen Julien Poxeluk 1972an Amurrainkariak izenburuarekin, eta Egan aldizkarian argitaratu zen 1986an. Teatro-testuak gunerako digitalizatu dugu orain. Da Costa bi nobelaren egilea da: L’Opéra de Madame Gabler (1977) eta Le Mur en toute saison (1978).
maiatza 09 12
Antzerkigilea zen aldetik ezagutzen dugu August Strindberg suediarra, baina poeta, nobelagilea, argazkilaria ere izan zen, eta pintore oso originala halaber, Gauguin eta Munch-en adiskide zen sasoian. Duela ehun urte hil zen Strindberg, 1912ko maiatzaren 14an; astebete geroago, Stockholmen 60.000 pertsona bildu ziren haren hiletetan. Herio dantza obra famatu eta zakarra, 1900ean idatzia, Xabier Mendiguren Bereziartuk euskaratu zuen, 1985ean Antzerti aldizkarian argitaratzeko. Baina beste bi lan labur ere badira euskaraz, Labayruko lagunek itzuliak: Indartsuena (1889) eta Amaren maitasuna (1892), biak Zubizabal aldizkarian plazaratuak 2001ean, idazlearen heriotzaren mendeurrena dela kari orain digitalizatu ditugunak.