azaroak
Aza 01 16
Itsaso guztiak, itsaso bera izenburuarekin, lau poeta galiziarren lana ezagutzeko aukera izan da Ondarroan Literatur Amuak jardunaldien baitan. Iñigo Astizek euskaratuta, Galizaleak elkartearen ekimenez, lehen ere euskaraz irakur genezakeen Arsenio Iglesias Pazosez gain, Rosalia Fernadez Rial, Estevo Creus eta Eduardo Estevez ezagutu ahal izan ditugu. Hemen duzue bakoitzaren poema sorta bat, irakurgai.
Urr 27 16
Herria utzi behar izan duten guraso errefuxiatu palestinarren urari Brooklingo kaleetako iturrikoa gehituta, Suheir Hammad poeta palestinar-estatubatuarraren poemen emariaren indarra ulertzen errazagoa da. “Nora doaz errefuxiatuen bihotzak?” galdetzen du Hammadek, zapalkuntzaren aurka kantatzen duela: emakumearen zapalkuntza, Palestinaren zapalkuntza, inperioen larderia… Hip-hop erritmoen doinura hazia, idatzi bezainbeste poemak esan egiten ditu, poemen aldarri egiten du Suheir Hammadek. Bi poema eta promesa bat, horiek dira Armiarmara eta euskarari Iñigo Aranbarrik ekarri dizkionak.
Urr 24 16
Agian ez dira erraz uztartzekoak zientzia eta poesia, bataren arrazoimena eta bestearen sentsibilitatea. Hemen duzu adibide bat: Miroslav Holub (1923-1998), zientzilari inmunologoa. Nazioartean ezagunena den poeta txekiarra duzu, munduko 30 hizkuntza baino gehiagotara itzulia. Munduko Poesia Kaierak bildumarako Karlos Cidek atondu eta euskaratu du antologia bat. “Zientifikoen artean beti ezkutatzen dut poesia idazten dudala”, esan ohi zuen, “zientifikoek maiz ez baitute batere konfidantzarik poetenganako, arduragabeak irudituta”. Holubek eguneroko bizimoduko mintzaira konbinatzen du hizkuntza zientifikoarekin, eta beti da ironikoa errealitateari begiratzeko orduan, stalinismoaren garaiko gizartearen agerpena egiten duenez gero.
Urr 20 16
Josu Landaren itzulpenari esker, Stephane Mallarme (1842-1898) poeta frantsesaren obraren antologia bat badaukagu euskaraz, Munduko Poesia Kaierak bilduman argitaratua. Poesiaren historiako handienetako bat da Mallarme, XIX. mendeko gailurra eta geroko abangoardien aurrekaria. Sinbolismoa gainditu eta inpresionismoaren hastapena abiatu zuen. Sintaxi esperimentala, erritmoaren zentzu aparta, sonoritatearen lilura, hitzek sortzen dituzten efektuak eta sentipenak, irudi txundigarriak… dira haren poetikaren ardatzak eta helburuak. Horregatik dira konplexuak Mallarmeren lanak. Dado Kolpe batek sekula ez du abolituko Zoria (1897) da ziur aski pieza harrigarriena. Fauno baten arratsaldea (1865) poeman oinarritutako obra musikala konposatu zuen Debussy musikariak.
Urr 19 16
Leire Bilbao poetak apailatu eta euskaratu du Nijole Miliauskaite (1950-2002) idazle lituaniarraren antologia Munduko Poesia Kaierak bildumarako, urriaren 25ean jendaurrean aurkezteko. Lituaniak independentzia lortu (1991) eta sobietarren garaiko zentsura bertan behera geratu zelarik hasi zen ezagun bilakatzen Miliauskaite. Haren neba preso politikoa izan zen arren (ospitale batean gatibatua), Miliauskaiteren poemak ez dira politikoak, ez behintzat zentzu hertsian, nahiz eta bai kontestuz. Itxura batean xumeak diruditen espresioak dira, erretorikarik gabeak, emakumezko baten eguneroko bizimoduaz dihardutenak, intimismo berezikoak beti, sakonean tragikoak ere badirenak. Iluntasun garaian argia, galeraren aurrean itxaropena, egoera mingarrienean edertasuna… hori da Nijole Miliauskaitek eskaini nahi izan zuena, bai proposamen estetikoz bai ideologikoz.
Urr 08 16
Hamabost urte bete dira urriaren 8an sortzez Alexandre Biyidi-Awala eta idaztez Mongo Beti zena hil zitzaigula. Gurasoak lurjabe izanik, Pariseko Sorbonera jo zuen 1951n, Afrika frankofonoaren eliteek ohi bezala. Frantzian azkartu egin zen bere politizazioa, eta «panfletoak idatziz literaturan sartu nintzen», aitortu izan zuen. Kamerunera itzulirik nobelagintzari ekin zion. Le Pauvre Christ De Bomba (1956), Frantzia kolonialaren eta Eliza katolikoaren bortizkerien salaketa da, kritikaren erregarria areagotu egiten duen umore zorrotzean. Maisulantzat hartu zuten metropoliko literatur zirkuluek eta ikono bat bihurtu zen Mongo Beti. Ildo horretakoak dituen Mission Terminée (1957) eta Le Roi Miracule-k (1958) nazioarteko ospea ekarri zioten. Hala ere, bere belaunaldiari zegokion lanean murgildu zen, independentzien osteko Afrikan ezarritako neokolonialismoaren ikerketan eta kritikan. Horrek erbesteratu beharra ekarri zion, eta Frantzian jardun zuen irakasle 30 urtez. Horrela helduko zen Main Basse Sur Le Cameroun (1971), Frantzian bertan bahitu zioten saiakera, Ahidjo lehendakari kriminalekin gobernu frantsesak zeuzkan harremanak ageri zituenez. Nobelak idazteari utzi gabe, ezin konta ahala artikulu eta saiakera burutu zituen Odile Tobner emaztearen lankidetzarekin, La France contre l’Afrique (1993), Peuples noires, peuples africains aldizkaria (1978-1991), sarean kontsultagarri, eta Dictionnaire de la Negritude (1989) besteak beste, guk Negrotasunaren Hiztegia izendatua, bost sarrera interesgarri eskaintzeko.
Urr 03 16
Ehun eta hogeita hamar urte bete dira urriaren 3an Henri Alban Fournier jaio zela, literaturan Alain Fournier izango zena. Gazterik hasi zen idazten. Charles Péguyk, 1911n igorritako gutun batean «Urrun iritsiko zara, Fournier, eta oroit zaitez ni izan nintzela esan zizuna». Eta gazterik argitaratu zioten hilezkorra bihurtuko zuen obra, hogeita zazpi urte zituela, 1913an: Le grand Maulnes (Maulnes Handia, Monika Etxebarriak euskarari ekarria), milioika nerabek irakurria geroztik. Alabaina, bere nobela bigarren geratu zen Goncourt sarian, egun inor oroitzen ez den obra baten ondotik. Kritikak bero hartu zuen, eta nobela poetikoaren eredutzat hartua da. Charles Péguy bera eta beste asko bezala, Lehen Mundu Gerrak segaturiko idazle multzokoa dugu Alain Fournier. Lotinanta zen eta agindu absurdu bat bete behar izan zuen. Bere estilo poetikoaren adibidetzat, Emakume pozoitua ipuin laburra eskaintzen dizuegu (La femme empoisonnée, 1911).
Ira 22 16
XX. mendeko poesia ingeleseko izen handietako bat dugu T.S. Eliotena. Modernismoaren maisuetarik, erreferentzia izan da geroztikako egile askorentzat, mundu osoan. Euskaraz ere izan du harrerarik, Gabriel Arestik, Joseba Sarrionandiak eta Jon Juaristik hura euskaratzen egindako lana adbide (Hordagok argitaratu zituen itzulpenok, 1983an, irakurgai daude Armiarman). Xabier Bovedak ere ekin dio, eta haren bost pieza ekarri ditu euskarara, tartean J. Alfred Prufrocken amodiozko kantua poema luzea, eta Idatz&Mintz aldizkarian argitara eman. Hemen irakur ditzakezu orain.
Ira 19 16
Irailak hemeretzi zituen orain ehun eta bost urte Antenor Firmin hil zenean, gizakiaren duintasunaren alde idatzi den obrarik ederrenetako baten egilea. Haitin bertan ikasia, abokatua eta eskoletako inspektorea izan zen. Ideia aurrerazaleak defendatu zituen Le Message du Nord egunkaritik, eta politikan murgildu zen alderdi liberala sortuz. Ordezkaritza diplomatikoan heldu zen Parisera 1883an, eta gizakia goi arrazetan eta behe arrazetan sailkatzen zituzten Gobineauren ondoko guztiei egin zien gogor. Ondorioz, Giza arrazen berdintasunaz (Paris, 1885) argitaratu zuen, «Antropologia positiboa» azpitituluarekin. Gardena bezain zorrotza, antropologia kritiko, sozial, kultural eta literarioaren eredu, zientzia modernoaren aitzindaria dugu Antenor Firmin. Harrigarria ote da obra hau berriro inoiz publikatu ez izana Frantzian, l’Harmattanek egin arte 2003an? Ez da batere harrigarri: Mendebaldearen arrazakeriaren aurkako erantzuna, erantzun zientifikoa, mundu beltzak dakar! Zientzia eta morala, horra bi ertzak bat eginik! Jasan ezina, bistan da. Haitiko lehendakaritzarako hauteskundeetan hartu zuen esku 1902an, baina Firminen aldekoak berak matxinadan lehertu ziren eta atzerrira hartu behar izan zuen. Hantxe hil zen. Hona bere obra nagusiaren zati batzuk.
Abu 31 16
Bizitza eta literatura bereizi ezineko bi mundu gisa bizi izan zituen Marina Tsvetaievak, eta bietan murgilduta bizi izan zen sentiberatasun handi eta aiurri indartsuko emakumea. Bizitza errealitate latza suertatu zitzaion, berea eta bere herriarena, erbestea bizi izan baitzuen Errusiako gerra zibilaren garaian (armada zaristakoa zuen senarra), itzulera gero, banaketa, senarraren fusilatzea, semearen galera… 50 urte zituela egin zuen bere buruaz beste. Bizitzaren enbatei aurre egiteko idazketa zeukan, literatura, non haren askatasun egarria eta amets betegabeak —maitasuna, hainbat dimentsiotan— bizitzaren beraren segida diren. 1924an ondutako Bukaeraren poema horren adibidea da, formaz zein edukiz latz landutako poema luze eta ederra. Euskaraz irakur daiteke orain, Josu Landak egindako itzulpenean, eta eskaintzen dizugu Tsvetaieva hil zela 75 urte bete diren egunean.
Abu 29 16
Hamar urte aurtengo abuztuaren 29an Youenn Gwernig poeta, kantari eta letragile handia hil zela bertako eta atzerriko zelarik hainbeste maite izan zuen sorlekuan, Bretainian. Aitaren eta amonaren leialtasun linguistikoak lortu zuen Gwernig familiak bretoieraz egin zezan. Youennek frantsesa ikasi zuen eskolan, eta idazten ere hizkuntza horretan hasi zen. Anaia bat zeukan New Yorkera jo zuen gazterik, eta han ekin zion poemagintzari, bretoieraz. Jatorri berekoa zen Jack Kerouac-en ezagutza egin zuen 1965ean, eta ingelesez ere idazten hasi zen Kerouac-ek bere lana irakurri ahal izan zezan. Ondorioz, idazle hirueleduna bihurtu zen. Adierazgarria da nola aurkezten duten hizkuntza handiek hirueletasun hau: Youenn Gwernig (…) est un écrivain et poète franco-américain d’origine bretonne, eta Youenn Gwernig (…) was a Breton-American poet, writer and singer. Sorterrira itzuli zen 1969an eta kantagintzari ekin zion, besteak beste E-kreiz an noz (Gauaren erdian) ezaguna sortuz. Kantagintzak ikus-entzunezkoetara eraman zuen, eta Radio télé Brezhoneg elkartea sortu zuen 1970ean bretoieraren erabilera eta emisioa azkartzeko irrati-telebistan. Gwernigek AEBetan bretoieraz idatzi zituen poemen hautaketa bat eskaintzen dizuegu New Yorkeko hamar poema sailtxoan, ingeles itzulpenarekin argitaratu zuen Un dornad plu (Al Liamm, 1997) bildumatik osatua.
Abu 09 16
Urteurren bikoitza du aurten Jose Lezama Limaren memoriak: berrogei urte hil zela abuztuaren 9an, eta berrogeita hamar urte bere lanik ezagunena, Paradiso nobela, publikatu zela. Nobela? Abentura poetikoa, diote. Julio Cortazarrek zeremonia bat zela argitu zigun. Lezamak berak arazo bezala ikusten zuen nobela oro har, ez egitura arazo, ez gai arazo, hizkuntza arazo baizik. Paradiso-ren hizkerak, gaiek, sinboloek, harritu egiten gaituzte oraindik ere: desmasia berbalen eta erudizioz eta mitologiaz sortutako urruntasunaren bidez, Lezamak errealismoa apurtzen du, barrokotasuna irudiaren iragankorrari eginiko antapara da eta, ondorioz, irudien mural bat bezala ageri zaigu Historia, ez datu eta gertakari metaketa bezala, hots, Irudimenak gain hartzen dio errealitateari. Ez ihes egiteko edo estiloa erakusteko, seinale kode bat proposatzeko baizik: «Nobelaz dudan kontzeptuak irudia eta solasa ditu oinarri, esaten dena eta ezkutatzen dena. Horrela, teologoek grazia ikusgarria aipatzen duten bezala, nobelak ikusgarri egiten du, haztagarri, poesian eta saiakeran ikertzen dena». Zaila, iluna, kapritxosoa, eskandalagarria… Adibide eta omenaldi, Paradiso-ren VIII. kapituluaren hasiera eskaintzen dizuegu. Juan Rulfo eta Alejo Carpentierrekin batera, Latinoamerikako literatura modernoaren aitzindari dugu Jose Lezama Lima.
Uzt 27 16
Literatura errusiar erromantikoaren ordezkari nagusienetakoa, Gure garaiko heroia eleberria da, zalantzarik gabe, Mikhail Lermontoven idatzirik behinena, Jose Moralesen itzulpenari esker euskaraz irakur daitekeena, Armiarman lehenagotik on-line jarria. Eleberriez gain, haren hainbat poema ere ekarri izan dira euskarara, 80etan aldizkarietan (Hotsizki, Maiatz) eta itzulitako poemen bilduma batean (Hezurrezko xirulak, Elkar 1991). Lermontoven heriotzaren 175. urteurrenean, hemen dituzu irakurgai poemok.
Uzt 21 16
XX. mende amaierako idazle errusiar garrantzitsuenetakoa da Ludmila Petruxevskaia, ipuingile, antzerkigile, pintore eta kantaria. Sistema sobietarraren porrotaren kritika landu du hainbat hizkuntzatara itzuliak izan diren antzerki-lan eta ipuinetan. Kultur eragile oso ezaguna, hainbat sari eta errekonozimendu jasoa da. Animalia eta haurren istorioaren atzean salaketa gordetzen duen narrazioa, Katuek bai zorte ona ipuina eskaintzen dizuegu, Josu Zabaletak euskaratua.
Uzt 14 16
Sortzez Raymond-Théodore Barthelmess genuen Henri Calet, eta senez idazlea, idazlea artikuluak eta oroitzapenak ematen zituenean ere. Erdi kronika erdi nobela, autobiografiaren eta fikzioaren arteko obra berezi bat eraiki zuen, bere burua erakusten duen historiagile baten gisan. Caleti interesatzen zaion historia ordea ez da orri handiena, XX. mendearen lehen erdiko Parisen jasotzen dituen hosto xeheena baizik: klase apaletan, beren bizitzaren jabe ez direnen historiarik gabeko historian, proletalgotik marginalitatera sartu-irten bizi den mundu garratz eta hunkigarri horretan aurkitu zuen gaia. Begi erneko idazleak badu bihotzik hala ere, eta jendea maite duenez, malenkoniaz kutsaturiko ironia gozo batean harrapatzen du irakurlea (La belle lurette, 1935; Le tout sur le tout, 1948; Monsieur Paul, 1950…). Erresistentzian sartu zen, atxilotu egin zuten, ihes egin zuen, erresistentzian jarraitu zuen. Gero, 1945ean, Fresnesera itzuli zen ostera eta paretetan idatzitako guztia bildu zuen, argitaratzeko, historiaren higieneak oihu haiek isil zitzan baino lehen (Les murs de Fresnes, 1945). Henri Caleten aipatu ezaugarriok ederki islatzen dira kolaboratzaile finkoa izan zen Combat aldizkarian azaldu Danbor hotsik gabeko abertzaletasuna artikuluan (Patriotisme sans tambour, 1945). Uztailak 14 zituela hil zen orain hirurogei urte.