Api
26
19
1937ko apirilaren 26an bonbardatu zuten Gernika. Eta idatzi zaio Gernikari. Idatzi dute euskal idazleek, eta idatzi ere munduan barrena. Faxisten bonbek suntsitutako Gernikan bertan atxilotu zuten Lauaxeta ere, handik lasterrera fusilatu Gasteizen. Gernikari idatzitakoak ekarri gura izan ditugu, gogoratu, eta irakurleari eskeini.
1987ko apirilean Susa aldizkariak Gernika ale berezia plazaratu zuen eta bertan Jose Luis Otamendik, Iñigo Aranbarrik, Mikel Antzak, Edorta Jimenez, Xabier Mendiguren edo Xabier Montoiak. Nazioarteko idazleen lanak euskaratu eta gerrari lotutako pasarte literarioak argitaratu zituzten.
Poetek Lauaxetari
Esteban Urkiaga Lauaxetari ere asko dira idatzi dioten poetak: Salbatore Mitxelena, Gabriel Aresti, Bernardo Atxaga, Ibon Sarasola, Xabier Montoia, Iñigo Aranbarri, Omar Nabarro, Koldo Izagirre eta bestek idatzitako poemak batuak dauzkagu Lauaxeta fusilatu zuteneko 80. urteurreneko albiste honetan.
Herioaren hegala
Iñigo Aranbarri idazleak hitzaldi berezia prestatu zuen 2012an Durangon burutu zen Literatura Eskolarako. Eta hitzaldia liburu bezala argitaratu zen gero. Isiltasunari ostutako testuak aipatzen ditu berak. Bonbapean sortutako literatura batzen du testuak. Munduan izan diren Durango eta Gernika ezberdinak.
Gunter Grass eta Eduardo Galeano
2015eko apirilaren 13an zendu dira bi idazle handi, Eduardo Galeano eta Gunter Grass. Hiltzeko egunaz gain, badute beste elementu komunik: biek izan zuten aipagai Gernikako bonbardaketa. Nire mendea liburuko pasarte batean Grassek, eta Ispiluak eta Boca del Tiempo liburuetako banatan Galeanok. Hementxe eskaintzen dizkizuegu hirurak.
Susako liburuetan
Xabier Montoiaren Gasteizko hondartzak liburuan Ikatza bezain beltz ipuina , Edorta Jimenezen Kilkerren hotsak nobela eta bereziki 9. kapitulua, Lutxo Egiaren Paperezko hegazkinak nobelan Gernikak protagonismo berezia du pasarte honetan. Koldo Izagirreren Parisen bizi naiz poema liburuko Bilbo horrela hasten da: erre dugula gernika / irratian peredika / beraiek eta hitleranoek / egin dutena erdika hegazkinak hor inguru / alarmek jo dute ulu / gernika ketan utzita orain / bilbo daukate helburu.
Api
18
19
Parisko Andre Maria 1482 izenburuarekin argitaratu zen Victor Hugoren nobela 1931ko martxoaren 16an, aurrena hiru kapitulu kenduta eta urtebete geroago osorik. Lan honetan Notre Dame katedrala bipildu egiten da, eta aste honetako sutearen karietara 1997an Iñaki Azkunek Erein argitaletxean argiratu zuen euskarazko bertsioa ekarri gura izan dugu gogora.
Api
15
19
Apirilaren hasieran 25 urte bete dira Ruandako genozidioa abiatu zela. Hiru hilabetez, 800.000 pertsona hil zituzten tutsi eta hutuena baino areagokoa izan zen gatazkan, potentzia kolonialen baimenarekin. 1998an «Rwanda: écrire par devoir de mémoire» ekimena egin zuten 10 idazle afrikarrek, eta horren harira genozidioari buruzko lehen eleberria osatu zuen Boubacar Boris Diop idazle eta kazetari senegaldarrak: Murambi, le livre des ossements. Efemeridearen karietara, liburuko bi kapitulu dakartzagu, Mikel Elorzak euskaratuta.
Mar
21
19
Uruguaiko “45ko Belaunaldia” deritzoneko poeta handienetako bat izan zen Idea Vilariño. Belaunaldi kide gizonezkoen (Juan Carlos Onetti, Mario Benedetti) gerizpean egona urtetan, poesia idazteko dohain berezia erakutsi zuen gaztetatik. Mota ugaritako poemak idatzi zituen, amodio eta desamodiozko poema ederretatik soslai sozialagoa duteneraino, baina bikaintasunez beti. Poeta ez ezik itzultzaile aparta izan zen halaber. Garazi Arrulak euskaratutako poemak bildu ditugu Idea Vilariñoren kaieran.
Mar
20
19
XX. mendeko idazle italiar handienetakoa, euskaraz sarrien itzuli den poetetako bat da Cesare Pavese. Oraingoan, lehen aldiz, hari dedikatutako euskarazko lehen poema-liburua da antologia hau. Bere garaian nagusi zen poesia italiar kriptikoaren aldean, askoz ere poesiagintza narratiboago bat garatu zuen, batez ere Lavorare estanca (Lan egiteak akitzen du) liburu erreferentziazkoan. Gerorako beste poemak amodiozkoagoak dira, eta horietako bat da ziur aski bere poema ezagunena: Etorriko dun heriotza hire begiz.
Ion Olano Carlosek ekarri ditu euskarara Cesare Paveseren poemak.
Ots
07
19
2018ko 3-4 alearekin aro berri bati ekin dio Egan aldizkariak, zuzendaritza eta erredakzio batzorde berriaz, ikerketa aldizkari gisa indartuta, baina orain arte bezala literaturaren azterketan eta sorkuntzan oinarrituz euren jarduna. Zenbaki honetan azterketa lanak badakartza (Ainhoa Urzelai, Patxi Salaberri, Iñaki Aldekoa…), eta baita sortze lanak ere, Iñigo Astiz, Angel Erro, Itxaro Borda, Jon Gerediaga, Miren Agur Meabe. Itzulpenak ere bai: Idea Vilariño eta Juana Ibarbourouren bina poema euskaratu ditu Ainara Maia Urrozek, eta Francis Scott Fitzgeralden Nerbio-krisia (The Crack-Up) testua Javi Cillerok. Azken hau, 1936an Esquire aldizkarian hiru ataletan agerturiko saiakera-artikulu entzutetsua, hementxe eskaintzen dizuegu.
Urt
19
19
Joan Brossa (Barcelona 1919-1998) poeta guztiek eta aditu guztiek esan bai baina egiten ez dutena bururatu zuen magoa izan genuen, poesia edonon egon litekeela erakutsiz: paperean irakurtzeko poemak, kalean edo paretan edo koadroan ikusteko poemak, taula gainean antzezteko poemak, lorategietan ibiltzeko poemak… Zehazki eraikitako soneto bikainak landu izan arren, era guztietako sortzaile honek askatasuna du ezaugarri nagusitzat, ikuspegi berri bat dakar poesiarako traba akademikoak zein fisikoak apurtuta (Marcel Duchampen baimenarekin). Poesia sormenaren ekintza librea da Brossarentzat, eta kontrabandistaren azturak ditu diziplina batetik bestera egiteko geure garuneko ordena estetikoaren mugazainak tronpatuz. Liburua arte eremu bat izan liteke, abezedarioa zeharraldatu egin litezkeen zuhaitzak dira, treneko tiketa gutun edo aldarri bihurtzen ahal da. Poeta delako bilatzen du idatzitako hitzaz haratagoko poesia, ironia gozoz esan ohi zuen bezala poema literarioak izaten direlako maiz poesia gutxien dakartzatenak. Hizkera desberdinak nahasiz, Marx eta Mallarme artean, Joan Brossak ikusgarritasun handia eman zion, bere herriko mugez haraindi ere, XX. mendeko bigarren erdian Katalunian eta katalanez egindako poesiari. Koldo Izagirrek itzulia, mostra txiki bat antolatu dugu beti jende xehearen aldeko jaidura izan zuen begi-belarrizko poeta oso hau jaio zeneko ehungarren urtehurrenean.
Urt
15
19
Duela 100 urte, 1919ko urtarrilaren 15ean hil zuten Berlinen Rosa Luxemburg. Alemaniako eta oro har munduko sozialismoaren erreferenteetako bat izan zen Rosa Luxemburg pentsalari, militante eta emakumea. 2018an argitaratu ditu Katakrak-ek Kartzelako gutunak Sophie Liebknechti. Liburuak, Luxemburgek espetxetik bidalitako gutunez gain, hitzaurre (Amaia Lasa, testuon itzultzailea) eta hitzoste bat ditu (Ignazio Aiestaran), eta Ordena gailendu da Berlinen testua, hil bezperan idatzitakoa, haren testamentutzat har genezakeena. Mendeurrenean, liburu horretako sei gutun eta azken testu hau dakartzagu. Iraultzari buruz Rosa Luxemburgek dioen bezala, berari buruz ere nolabait esan ahal izateko: Izan nintzen, banaiz eta izango naiz.
Abe
30
18
Duela 50 urte, 1968ko abenduaren 20an, zendu zen John Steinbeck. XX. mendeko AEBetako idazle handietarik bat, gizarte estatubatuarraren erretratugile zorrotza izan zen, langile eta nekazarien munduarena, bi kostaldeen artean dagoen eremu zabaleko biztanleena. Horren adibide duzu Krisantemoak ipuina (The Chrysanthemums, 1937), Steinbecken narrazio bikain bat. Mikel Elorzak euskaratua eskaintzen dizuegu.
Aza
28
18
Bi itzulpen-lan eman zituen argitara Idatz&Mintz aldizkariaren 64. zenbakiak, biak ere itzulpen lanetan ohiko kolaboratzaile duen Xabier Bovedak eginak. Jorge Luis Borgesen poemak, alde batetik, idazle argentinarraren obra poetikoaren ale batzuk euskaratuz; eta, horrekin batera, Marcel Schwoben Umeen gurutzada lana. Biak eskaintzen dizkizuegu.
Aza
08
18
Azaroaren zortzian 65 bost urte beteko dira Ivan Bunin (1870-1953) hil zela, XX. mendeak eman zituen errusiar idazle handietako bat eta hizkuntza horretako lehen Nobel saria, 1933an. Gainbehera egindako lurjabe familia batean sortua, eskolak baino naturak eta nekazariek erakarri zuten areago. Tolstoi eta Turgenev irakurriz aurkitu zuen bere bokazioa, eta gazterik hasi zen poemak argitaratzen, hizkuntzak ikastearekin batera: Byron eta Longfellow itzuli zituen. Hiru aldiz jaso zuen Pushkin Saria. Baserri bat nobelak (1910) ospea eta itzala eman zizkion. Frantziara exiliatu zen Iraultza Sobietikoaren ondorioz, eta atzerrian Errusia eternoa eduki zuen gogoan beti, nostalgiaz beteriko maitasun ipuinetan. Horietako bat eskaintzen dizuegu, Udazken hotza (1944).
Urr
12
18
Aitak hemezortzi urte zituen, amak hamabost, Ineko Sata jaio zenean. Nagasakitik Tokiora egin zuten, eta han, gurasoak bezain goiztiar, neskatoa zelarik hasi behar izan zuen jatetxeetan zerbitzari. Horrela ezagutu zituen idazleak eta unibertsitateko irakasleak. Haietako bat, Nakano Shigeharu, gidari literarioa izan zuen luzaz. Hemezortzi urte zituela hasi zen Roba (Astoa) aldizkari aurrerazalean kolaboratzen. Handik harat, Ineko Sataren lanek —nobelek eta ipuinek batez ere— pausoz pauso jarraitu zuten Japoniaren historia eta, bereziki, langile klasearen historia: autobiografia fikzionatu bat, askotan. Alderdi Komunistako kidea eta kanporatua, berriro kide eta berriro kanporatua, bizi osoan damutu zen II. Mundu Gerran azaldu zuen jaidura nazionalistaz. Gerraostean, Emakume Demokraten Klubaren sorreran egon zen. Nortasuna zeukan Ineko Satak. Emakume, langile, dibortziatu, militante, guraso… koktel sozial eta humanista ederra da bere obra luzea, errealismo sozialista aberastu bat modernismoz eta feminismoz. Urriaren 12an 20 urte beteko dira idazle handi eta ezezagun handiago hau hil zela, eta mendebaldeko hizkuntzetan atzeman ahal izan dugun ipuin bakanetako bat eskaintzen dizuegu frantsesetik ekarria, 1951n argitaratutako Zubon o kai ni (Galtza pare bat erosten), aipatu ditugun ezaugarrien eredu.
Urr
11
18
Naziengandik ihes egin zuen familia judutar baten abaroan Argentinan jaioa, Alejandra Pizarniken poesian aski presente da arroztasun sentipena, inon errotzeko zailtasuna, nonahi atzerritar sentitzearena. Sentimendu hori, baina, geografikoa bainoago existentziala izatera iristen dela esan liteke, ni-aren eta munduaren artean arrakala gaindiezina egongo balitz bezala. Hala, Pizarniken poesia, nitasun indartsu baten aldarrikapena da. Honakoa aukera bikaina dugu Pizarniken lana autoreari buruzko ideia topikoez —depresioa, histeria, arazo psikiatrikoak, suizidioa— erauzirik irakurtzekoa. Asier Sarasolak ekarri ditu euskarara haren poemak.
Urr
10
18
Greziako poeta moderno handienen artean kokatu ohi du kritikak Yannis Ritsos. Alderdi Komunistako kide, bere obra esetsia izan zen eta kartzelaldiak bizi izan zituen. Ritsosen obran, gorabehera makur horien eragina agerikoa da, hala esplizituki auzi politikoak agertzen direlako, nola, zentsura ekidin nahian, errepresio garai batzuetan beste bide poetiko kriptikoagoak hartu zituelako. Obra oparoa ondu zuen Ritsosek, entseatu zituen neurri eta forma poetikoei dagokienez nahiz baliatu zituen poesia-genero ezberdinei dagokienez: lirika, bakarrizketa dramatikoak, poema epikoak… Joannes Jauregik ekarri ditu grekotik euskarara haren poemak.
Urr
09
18
Urriaren 9an 40 urte bete dira Jacques Brel kantautore belgikanoa hil zela. Denborak ez du higitzen ahal izan parerik ez duen kantari eta letragile horren ahots guztiz pertsonala. Aurrez bagenituen Andoni Lekuonak 1990eko harmakadan euskaratutako bi kantu: Amsterdam portuan eta Ez nazazu utzi (segur aski, Brelen kantu ezagunena). Oraingo honetan, beste sei kantu eskaintzen dizkizugu, Josu Landak euskaraz moldatuak. Ezagutzen genituenontzat, gozagarri berria; deskubritu berri dutenentzat, haren sorkuntzan sakontzeko bidea.
