Urr
27
15
Hirurogeigarren hamarraldiko boom ekonomikoaren erdian, Giorgio Scerbanencok bestelako Italia bat erakusten digu, modaren, autoen, zinemaren eta futbolaren mundu distiratsutik urrun: pertsonaia apalak, klase xumea, gorantza egin nahi eta ezina, liluragaltzea… Horretarako, genero beltza edo polizakoa erabili zuen, eta Milano mitikoa hartu zuen gertaleku. Oso gazterik umezurtz, hainbat ogilan egin ondoren eta karrera luze baten buruan lortu zuen arrakasta eta onespena. Nazioarteko hedadura hartu zuen Duca Lamberti detektibeak, eta ipuingintzaren maisu aitortu zuten Scerbanenco. Gaurkoan proposatzen dugun Luisa korapiloa bere eskuaren eta bere munduaren eredua da. Scerbanencoren pertsonaietan beti da nabarmena, kasu honetan bezala, emakumezkoaren presentzia eta garrantzia. Ama hizkuntza italiera zuen arren, jatorriz ukrainarra izanik, arrotz, kanpokotzat hartu izan zuten urteetan italiarrek. Mintasun handiz bizi izan zuen uko hori.
Urr
19
15
Oroz gain, gaztetasunaren eta emetasun erreboltatuaren ahots poetikoa dugu Edna St. Vincent Millay, sentibera, indartsu eta iradokitzaile. Xalotasuna eta sakontasuna baliatzen ditu, molde modernoak eta arkaikoak nahasten ditu emaitza harrigarritan. Tristura, heriotza, maitasunaren gazi-gozoa, natura hartu izan zituen kantagai. Intimista eta aldi berean munduari irekia, poema militante asko idatzi zituen Italia eta Espainia faxistak salatzeko, baina Lidiceren hilketa gailentzen da sail honetako poemetan (The Murder of Lidice, 1942), naziek Txekoslovakiako herrixka hartan egindako sarraskiaren dolua eta urradura. Aipatu xalotasunaren eta sakontasunaren eredu, molde klasiko eta modernoen adibide, Harpa ehulearen balada proposatzen dizuegu: amaren inmolazioa semearen alde… Lirikotasun jantzian, pobrearen patu madarikatua.
Urr
15
15
Italiak eman duen idazle handienetako bat, Italo Calvino, kubatarra zen sorlekuz. Ez ordea kasualitatez: Mario Calvino eta Eva Mameli, Kubako nekazaritzan lehenarena eta geroaren arteko marra ezarri zuten lankide eta senar-emazteak, buru-bihotzez lotu ziren guajiroen lurrari eta kubatarren aberriari, sortu zuten Ikerketa Zentroa zuzentzeak eta uharteko nekazaritzaren egitura ekonomiko-soziala berritzeak eskatzen ziotenaz haraindi. Uharteak aztarna sakona utzi zuen familian betirako. Italo hogei urteko zela sartu zen partisanoetan, faxisten eta tropa alemanen aurka. Bigarren mundu gerrako urte haietan bizitutakoa erakusteko bihurtu zen idazle (Armiarma habien bidezidorra, 1947). Ez da harritzekoa, beraz, atxikimendu handiz jarraitzea Sierra Maestrako gerrillarien borroka: gazte denboraren akordua sorlekuaren nostalgian bildua. La Habana bisitatu zuen iraultzaileak nagusitu zirenean, eta Casa de las Américas antolamenduarekin kolaboratu zuen. Kuba eta USA harreman diplomatikotan hasi diren uneon, interesgarria iruditu zaigu Italo Calvinoren Ernesto Che Guevara eta Kubako Iraultzarentzat artikulu laburrak ekartzea.
Urr
14
15
Baiones baten plazer txikiak, lorpenak, etsipenak, grinak kontatzen ditu Bea Salaberrik bere lehendabiziko liburuan: Baionak ez daki. Urriaren 15ean jendaurrean aurkeztu aurretik eskaintzen dizugu sarean. 33 ipuin laburren bidez, eguneroko bizitzako gertakari sinpleetan ipintzen du arreta, kasik ezdeusetan, ustekabean entzundako solasetan, esperientziak iradokitako gogoetetan, kontu tipienei begira, detaileetan pausaturik, funtsezkoa den hartara hurbildu nahian. Baionak ba ote daki zerk eragiten dien zirrara zubi gainetatik datozenei?, noiz elkartzen diren isilpekoez mintzatzera?, nola egiten duten aitzina?
Urr
11
15
1925ean jaio zen narradore hegoafrikarra, Alex La Guma. Bere herrian zenbait aldiz atxilotua izan ondoren (1956an Mandelarekin batera, eta gehiagotan), 1966an joan egin zen Hegoafrikatik. African National Congress-eko ordezkaria zen, La Habanan, 1985ean hil zen unean, gaur 30 urte. Susa argitaletxeak argitaratutako Bake Zibila liburuan haren narrazio bat, Kafea biderako, euskaratu zuen Eduardo Mataukok, 1989an. Urtebete lehenago, Marginalia saioan, Joseba Sarrionandiak La Gumari buruzko artikulua ondu zuen, Harrizko herria, idazle presoaren testuak —protagonista ere idazle presoa— tartekatuz. Irakurgai ederrak biak.
Urr
09
15
Hirurogeita hamar urte aurten, Mario de Andrade hil zela. Aldi luze honetan ahaztu samarra egon da, bere azken urteetan esan ohi zuena —«Ez dut idazten 1985ean aipatua izateko»— zigortu beharreko harrokeria izan balitz bezala. Mario de Andrade ordea bere garaian eragiteko bizi izan zen: jaioa zen burgesia dirudunaren atzerakoia borrokatu zuen literaturan, musikan, estetikan eta kulturaren kontzeptuan. Abertzaletasun berri bat aldarrikatu zuen, herri kultura baliotan jarriz hala korpus teorikoan eta literatur lanetan (Macunaíma nobela ezaguna eredu), nola erabaki praktikoetan Sao Paulo hiriaren Kultura Departamendutik. Brasildar xehe eta anitza ikusten zuen nortasun nazionalaren oinarri Brasil «Nazio kultuen multzoan sartu ahal izateko». Manuel Bandeira eta Carlos Drummond de Andraderekin ekarri zuen modernismoaren espiritua eta Mario de Andraderen beraren ikuspegi nazionala ederki islatzen duten bi poema eskaintzen dizkizuegu, Aurkikuntza eta Burgesaren laudamena, urriak bederatzi zituela jaio zela estakuru.
Urr
05
15
Existentziaren muinaren bila abiatzen da Susana Thenonen poesia, hizkuntzaren bitartez errealitaten tolesturetan sartuz. Ironia eta kritika zorrotza lanabes ibili zituen poeta argentinarra 60ko Belaunaldian kokatu izan dute, Juana Bignozzi eta Alejandra Pizarnikekin batean, nahiz eta zail den haren lana inorenarekin harremanatzen, eta bizitza ere beste idazleekiko hurbilean egin ez zuen. Bueno Airesen 1937an jaioa, poesiaz gain argazkilaritza ere landu zuena, bost liburu argitaratu zituen bizirik zela. 1990ean hil zen. Haren bederatzi poema euskaratu ditu Iñigo Aranbarrik, hemen dakartzagunak.
Ira
30
15
Munduko Poesia Kaierak bildumak antologia berriak dakartza, 10-11-12 zenbakiak: Ingeborg Bachmann (1926-1973) Nagore Tolosak alemanetik itzulia, Eugenio Montale (1896-1981) Anjel Lertxundik italieratik eta Jorge de Sena (1919-1978) Rikardo Arregik portugesetik. Hiru kaierak urriaren 1ean aurkeztuko dituzte jendaurrean Donostiako Garoan 12:00etan, eta urriaren 2an Montaleren poemen irakurraldia egingo du Lertxundik Zarautzen. Bachmannen poesian konstante bat da hizkuntzarekiko eta bere mugei buruzko kezka, eta horrekin loturik, egiari buruzkoa. Nobel saria izandako Montale, ildo sinbolista onenean kokaturik, apartekoa da giro eta sentsazioak gogora ekartzen. Senaren obra mundu zabaleko leku, giro eta pertsonaiaz mukuru dago, bera ere erbesteraturik bizi izan zenez.
Ira
22
15
Alemaniatik Palestinara lekutu zen familia 1935ean, eta jainkozko juduen lurraldean utzi zion erlijioari eta fedeari Yehuda Amichai gazteak, 2000ko irailaren 22an hil zenak. Gurazko gudari engaiatu zen 1942ean britainiarrekin, juduen brigadan. Halako batean, konpainien artean liburutegi mobilarena egiten zuen kamioia lehertu zen bere ondoan: Eliot, Auden, Dylan Thomas jaso zituen lurretik. Haiek irakurriz, kutsatu egin zen. Bigarren Mundu Gerla amaiturik Palmach-en sartu zen 1948an, Israelen sorrerako mugimendu armatuan. Gerla eta gerlak dakarren galera garrantzi handiko gaiak ditu: heroien eta epikaren aroa gainditu zuen belaunaldiaren abiapuntua izan zen 1955ean agertutako Amichairen lehen liburua, Orain eta beste egun batzuetan. Hurkoak, besteak, lagun hilak edo oinazeak eraikitzen du nitasuna, eta egunerokoa da paisaia, ez iragana edo Biblia edo etorkizuna edo zoriontasun ofiziala. Bestea onartzeko hainbeste arazo dituen Israelgo gizartean «bakearen fanatikoa», elkarrizketaren eta elkar-bizitzaren borrokalaria izan genuen Yehuda Amichai, hebreerazko poesia modernoaren autore garrantzizkoenetako bat. Hona haren Gerlan hildakoen eresia.
Ira
14
15
Mende eta erdi dugu irailaren 14an Jose Elizondo jaio zela. Tolosar donostiartua, hiriburuko antzerki giroak eragin handia izan zuen idazle honen ibilbidean, eta hainbat obra utzi zigun, arrakasta handia izan zuenik ere bai tartean, Alkate ona (1911) bezala. Baditu bestelako lanak ere: arrain, arrantza eta arrantzaleei buruzko kronika-ikerketa interesgarria, Endo (1911) narrazio luzea, eta hainbat lehiaketatan jaso zituen sarien artean nabarmentzen den Larrosa eta Lauziri (1913) ipuina, zeinean, zintzotasuna/makurkeria binomioaren azpian ezin nabarmenago ageri zaigun —egileak hala uste gabe, seguruenik— gizonak emakumearen gainean berez daukan eskubidea, patua gidatzen duen Jainkoak emana.
Ira
09
15
Xaguxarra-n 1980an Txema Larreak lau poema itzuli zituenetik, hainbat dira literatur aldizkarietan edo poema bildumetan euskaratu diren Cesare Pavese idazlearen poemak (eta narrazio laburren bat edo beste). Osorik itzuliak eta Armiarmak emanak dituen liburuez gain. Hemen bildu ditugu guztiak, hainbat direla itzultzaileak: Mikel Etxebeste, Juan Martin Elexpuru, Joseba Sarrionandia, Joakin Balentzia, Itxaro Borda, Luigi Anselmi, Xabier Lete. Pavese euskaratzen, orobat, aparteko lana egina du M.A. Unanuak, Hegats aldizkarirako 25 poema euskaratu baitzituen. Horiek ere eskaintzen dizkizuegu.
Ira
02
15
Bigarren poema liburua zuen Ontzi iluna (Kutxa, 1999) Isabel Diazek, lehenagoztik zeukan argitaratua Ura badoa maldan behera (Arabako Foru Aldundia, 1996). Ez hark eta ez honek hartu zuten kritikaren jaramonik. Ahaztura, deskuidua, patu txarra… istripu gehiegi emakumezkoaren ibilbidean. Gizartean ez bezala gertatu behar ote luke literaturan? Noski! Literaturan emakumezko bat azaltzeak on berezia dakarkie letra ederrei —edertasunaren kontzeptu berriak aldiro, besteak beste—, eta zer esanik ez testu misoginoz eta sexistaz beteriko geure letra zatarrei. Isabel Diazen poemek, egun irakurrita, halako gustu atsegin bat uzten digute, ez dira lizundu. Lerro librea, lerro librea errepika kantagarriarekin, jolas kantuak, koplak… malgutasuna dauka Diazek poemen eraikitzeko, eta nortasunez, poema urratu gabe, egiten du aldarri: porrot egingo dute zenbakizaleen planifikazioek, arbola usteldurik dago jadanik, bertikaltasunaren mamia bezala. Zergatik hain isilik aspaldion Isabel Diaz, Arantza Aldalur, Marijose Kerejeta… eta beste hainbat? Hastioa? Dezepzioa? Bete gabeko ametsek emakume izena dute beti, bai.
Abu
26
15
100 urte beteko zituzkeen Koldo Mitxelena literatur kritikari zorrotza izan zen, besteak beste. Berak bultzatu, zuzendu eta hauspotutako Egan aldizkarian urte luzez egin zituen liburuen komentarioak, erreseinak, kritikak. Urte horietan argitaratutako euskarazko liburuez, Itxaropenaren Kuliska Sorta bereziki, eta Auspoa, Euskaltzaindia… iritzia eman zigun, eta autore klasiko batzuez gain (Lizardi, Loramendi, Soroa, Domingo Agirre…), hizpide izan zituen Erkiaga, Anabitarte, Larzabal, Etxaide, Loidi Bizkarrondo, Izeta eta beste hainbat, tartean Txillardegiren lehen eleberriak, Leturiaren egunkari ezkutua eta Peru Leartzako, edo Gandiagaren Elorri. Urteurrena kari, 1954 eta 1967 urteen artean Egan aldizkarian argitaratutako 52 kritika erantsi dizkiogu gure Kritikaren Hemerotekari.
Abu
24
15
Ironiaren luma zorrotza lagun, Sobietar Batasuneko gizartearen erretratu latza egin zuen, hainbat lanetan, Sergei Dovlatovek. Gaur 25 urte, 1990eko abuztuaren 24an hil Zen New Yorken, nora erbesteratua baitzen SESBean bizimodua zaildu zitzaionean. Errusiar literaturako XX. mendearen bigarren erdialdeko idazle inportantea, kazetaria, bere liburuak atzerrian argitaratu ziren —samizdat-ean Sobiertar Batasunean— eta han erdietsi lehenik ospea. Bi liburu irakur dakizkioke euskaraz, Amaia Apalauza Ollok berriki euskaratutako Maleta, Literatura Unibertsaleko bildumaren baitakoa; eta 2008an Iker Sanchok euskaratu zuen Konpromisoa, Hiriak argitaratu eta orain osorik eskaintzen dizueguna.
Abu
19
15
Europako paisaia, pertsonaia eta begi zorrotzak, 70eko hamarraldiaren amaierako beste hiru poeta dakarzkigu Leire Bilbaok. Euskaraz lehendik ale batzuk irakurriak genizkion Karlis Verdins letoniarraren bederatzi poema; bost poema Catharina Gripenberg idazle finlandiarrarenak eta, azkenik, Txekiako Katerina Rudcenkovaren sei. Maiz lauz idatzita izanagatik ere, ertz handikoak denak.
