Literatur Emailuak

Lauaxeta eta antzerkia

Lauaxetak bost antzerki lan idatzi eta itzuli zituen. Horietako bat, Gotzone izenekoa galdu egin da, eta Mungian eta Lekeition 1931ko udan antzeztu zela bakarrik dakigu. Euzkadi egunkarian argitaratutako lau antzerkiok irakurgai dituzu Klasikoen Gordailuan; sortzezkoak, asmo komikoz: Asarre-aldija (1931ko maiatzean plazaratua) eta Epaya (1932ko otsailean); eta itzulpenak, asmo dramatikoz eta politikoz: Maurice Maeterlincken Balbia (1932ko abenduan) eta Manu Sotaren Iru gudari (1933ko urtarril-otsailean).

Lauaxetaren poemak

Duela 100 urte, 1905eko abuztuaren 3an jaio zen Estepan Urkiaga Lauaxeta Laukizen. Senez prosista, bokazioz baino konbikzioz poeta, hizkuntzaganako maitasunak eraginik idatzi zituen bere poemak. Honela aitortu zuen: “eztot gixonakaitik egin, Aberrijagaitik baño”edo “soluan atxurretan Aberrija goralduko nebala uste baneu, laster itxiko neuke lan au”. Poesia europarrari begira, formetan eta gaietan euskal poesia bide berrietan abiarazten saiatu zen, baina betiere idazkeraz eta ideologiaz bere alderdiari loturik: “Olerkarija barik Jeltzale benetakua nazala entzutiak atseginduko nau”. Bide barrijak (1931), Arrats beran (1935) liburuak bezalaxe, hemen irakurriko dituzu poema solteak (1925-1937) eta poema itzuliak (1927-1931), adibidez: Tennyson, Hugo, Jammes, Baudelaire, Verlaine.

Espaloian dago munduaren xilkoa

Joakin Balentziaren lehen poesia lana izan zen Espaloian dago munduaren xilkoa, 1989an Susa argitaletxearekin kaleratua. Aurreko urtean narrazio liburua kaleratua zuen Pamielarekin, Heriotzaren ipurdikoa izenekoa. Gerora, beste bi poema liburu argitaratu ditu, Gipuzkoa Donostia Kutxarekin saria irabazitako Amaigabeko zikloa 1995ean, eta 2002an, Hatsa Elkartearen bitartez, Egunkari ezkutua. Argitaratzen hasi aurretik, orduan ohizkoa zenez, literatur aldizkarietan egina zuen bidea, Korrok aldizkariaren atzean ziharduen taldean ibili baitzen. Osorik eskaintzen dizuegu Espaloian dago munduaren xilkoa.

Gaua zulatzen duten ahausietan

1987ko azaroan kaleratu zuen Omar Nabarrok Gaua zulatzen duten ahausietan poemarioa. Lehenago hiru poema liburu kaleratuak zituen, hirurak Susa argitaletxearekin: Itxastxorien bindikapena (1985) eta Egutegi esperimentala (1986) berak bakarrik, eta Gizaeuropa (1986) Joseba Urizarrekin batera. Handik bi urtera kaleratu zuen Odoleko eskifaia,  Elkar argitaletxearekin, oraingoz bere azken poema liburua. Gaua zulatzen duten ahausietan liburuari Iñaki Goitioltzak (Iñaki Uriarte) egin zion hitzaurrea. Hemen duzu osorik.

Jim Thompson: iruzurra eta bizi beharra

Ahaztu bat. Gerora Europan, Frantzian bereziki, berreskuratu zutena. Zinemak bizitza eman ziona, baina zinemak hil zuena. Handienetako batzuen filmetako gidoilari —Kubrick eta Peckinpah, besteak beste—, aktore ere bai —Farewell, My Lovelly—, industriak lurperatu zuen. Nouvelle Vagueko zuzendariek berreskuratu zuten gero. Beranduegi ordurako. Zinematik literaturara, aspaldi kaleratutako nobelak hasi dira itzuli eta berrargitaratzen orain.

• Berria-ko artikulua osorik:
  40. orrialdea.

Katharina Blumen ohore galdua

1985eko uztailaren 16an, orain hogei urte, zendu zen Heinrich Böll idazlea.  Alemaniako Kolonia herrian jaio zen 1917. urtean, eta II. Mundu Gerraren ondorengo Alemaniako prosaren gailurretako bat izan da. Gerran parte hartu eta preso egon ondoren, 1947tik aurrera hasi zen idazten. Bere eleberriek Alemaniako gizartearen erretratu kritikoa osatzen dute. 1972an Nobel saria jaso zuen. Bere bi lan ezagunenetakoak euskaratuta daude, Pailazo baten aburuak eta Katharina Blumen ohore galdua (horrez gain nabarmentzekoa da Talde eta anderearen erretratua lana ere).  Lehenik, baina, Aingeru Epaltzak ekarri zuen euskarara bere narrazio bat, 1985ean, Korrok aldizkarian kaleratua: Lanerako zaletasuna gutitzeko pasadizoa. Jose Antonio Azpirozek euskaratu zuen Pailazo baten aburuak (Elkar, 1986), eta  Pello Zabaletak Katharina Blumen ohore galdua (Elkar, 1989). Azken hau osorik eskaintzen dizugu.

Vinicius de Moraes: “Nork ordainduko ditu hobiratzea eta loreak, amodioz hiltzen banaiz?”

Musikagile bezala ezagunagoa, idazlea ere izan zen Vinicius de Moraes (1913-1980). Poemak idatzi zituen. Kristautasunaren balioez, eta beste. Heloisaz. Zineman ere jardun zuen, dokumentalak egiten. Zinema kritikan ere bai. Eta kazetari. Bizitza sorkuntzari eman zion. Literaturari, musikari, sorkuntzari. Sorkuntzari bakarrik ez. Amodioari ere bai. Eta bizitzari. Bizitza eman zion bizitzari. Hil zen arte, 1980ko uztailaren 9an. Duela 25 urte.

• Berria-ko artikulua osorik:
  36. orrialdea.

Marinela, Joseba Sarrionandia eta Mikel Antza

1985eko udaberrian elkar ezagutu zuten Mikel Antzak eta Joseba Sarrionandiak. Sarrionandiak Fernando Pessoaren O Marinheiro antzezlana euskaratu zuen, eta Mikel Antzak testuarekin antzezlana prestatu, eta Susa argitaletxearekin Marinela lana kaleratu. Liburuak, testuaren jatorrizko bertsioaz gain, Iurretakoaren hitzaurre eta oharrak dakartza. Elkar ezagutze horren ondotik etorri ziren Martuteneko espetxean antolatutako kultur ekitaldiak, batez ere azkena, 1985eko uztailaren 7koa (igandea), orain 20 urte, Joseba Sarrionandiak eta Iñaki Pikabeak kartzelatik hanka egin zutenekoa. Hemen daukazue Marinela liburua osorik.

Ironia eta sarkasmoa Laponian: elurra eta basoak

Arto Paasilinna. Egungo idazle finlandiarrik garrantzitsuena. Arrakastatsuena, emankorrenetakoa. Hogeita hamar liburutik gora idatzi ditu, ia denak nobelak. Hastapenetan bere nobelek harrera eskasa zuten, itzuli, eta atzerrian Gallimard argitaletxea kaleratzen hasi arte. Ordutik hogeitaka hizkuntzatara izan dira itzuliak bere lanak. Komedia ekologikotzat deskribatuak izan dira nobelok. Bere lanik ezagunena Jäniksen vuosi da. 1975ean kaleratu zena, eta gero zinemara eraman zutena.

• Berria-ko artikulua osorik:
  40. orrialdea.

Bigarren jatorriko makinizkribua

Orain 15 urte, 1990eko ekainaren 25ean hil zen Manuel de Pedrolo idazle katalana. 1915ean L’Aranyon jaioa, Bartzelonara jo zuen gaztetan, eta CNT sindikatuan militante jardun. 36ko gerra galduta, kontzentrazio-eremutik irten eta gero hainbat lanbide izan zituen, idazle bizitzen aritu zen arte. Antzezlanak eta eleberriak idatzi zituen batik bat, gai-eremu oso difenreteak landuz: kronika, zientzia fikzioa, eleberri beltza… Kataluniako literaturako izen garrantzitsua, 1985ean ekarri zuen euskarara Jokin Lasak: Bigarren jatorriko makinizkribua argitaratu zuen Elkar argitaletxeak. Osorik eskaintzen dizuegu.

E.M. Cioran: desesperazioaren esteta, zibilizazioaren hobiratzailea

Duela hamar urte hil zen Cioran, gizakiaren alde basatienak laudatu zituen idazle suntsitzailea. Rasinarin (Errumania) jaio zen 1911n. Filosofia ikasi zuen, Bukaresten. Irakaslea izan zen han urte batzuetan, bere haurtzaroko Austrohungariar Inperioko hondarretan, eta gaztaroko Errumania hotz horretan. Parisera joan zen, beka batekin tesia idaztera. Lehen urtean Frantzia zeharkatu zuen bizikletan. Ikusi nahi zuen, bizitza.

• Berria-ko artikulua osorik:
  36. orrialdea.

Maria do Cebreiro: “Batzuetan ahaztu egiten zaigu antologia guztiak ideologia fabrikak direla”

Hiztun ona da, eta badaki arrazoitzen Maria do Cebreiro Rabadek (Santiago, 1976). Hitzei beldurrik ez diela mintzo da. Idatzi ere antzera egiten du. Poema liburuak eta saiakerak kaleratu izan ditu orain arte. O barrio das chinesas (2005) poema bilduma du azken lana. Duintasun kolektiboa zein indibiduala aldarrikatzen ditu. “Egunero bizitzera behartzen nauen egoerak lotsa ematen dit; duintasun ezaren sentimendua eragiten dit”, dio.

• Berria-ko artikulua osorik:
  35. orrialdea.

Jean Paul Sartreren mendeurrena

1905eko ekainaren 21ean jaio zen Jean Paul Sartre, duela 100 urte. Pentsalaria, idazlea, aktibista… XX. mendea ulertzeko pertsonaia klabeetako bat dugu. Euskal Herriarekin izan zuen harremanik eta eraginik, eta Literatur Emailu honetara ekarri nahi izan dugu. Markos Zapiainek artikulu bat idatzi du, M’ongoloon malura, eta horretaz gain Gisele Halimiren Burgosko Auzia liburuari Jean Paul Sartrek egindako hitzaurrea euskaratu du. Jarri dugu, baita ere, hitzaurre horixe, Txillardegik 1971n euskaratua, ETAren Zutik aldizkarian kaleratu zena. Eta horiez gain bere literatur lanak: Paretaren kontra narrazioa, Mikel Lasak euskaratua eta Nekrassov antzezlana, Xabier Olarrak itzulia. Eta beste zenbait kontu ere, guztiak Jean Paul Sartreri buruzko gune berezian.

Francisco Urondo: “Ez da aringarririk izango erortzen zaren egunean”

Eta jada 29 urte hil zutela. Ekainaren 17 batean, duela ia hiru hamarkada. Oraindik gogoan dute argentinarrek. Argentinar batzuek. Walshekin eskuz esku aritutakoa, Gelmanekin, Federico Luppirekin. Hitz justuaren bila ibili zena, eta hitz justua bilatzeko gizartea irauli nahi zuena. Larrabetzuko Literatur Eskolan aztertu zuten Urondoren bizitza eta obra iragan kurtsoan. Poesian lortu zuen gailurra, baina ipuinak, antzerkia, kazetaritza, testigantzak eta gidoiak ere idatzi zituen.

• Berria-ko artikulua osorik:
  39. orrialdea.

Gotzon Barandiaranen Arrakalak

2004ko udazkenean kaleratu zuen Gotzon Barandiaranek bere lehen poema liburua, Arrakalak. Liburua itxi zuen, baina arrakalek izan zuten segida. Bihotz Bakartien Klubak Arrakalak errezitaldia aurkeztu eta egin du hainbat tokitan, eta egiten dihardu. Hurrengoa ekainaren 25ean, Lesakan. Liburuko poemak errezitatzeaz gain, musika ere egiten dute eta poemen gainean egindako   animazioak ikus daitezke. Arrakala libruua osorik eskaintzen dizuegu.