maiatza
15
11
Ehun urte dira Max Frisch jaio zela. Ospe handikoak dira Suitzako idazlearen nobelak (Stiller edo Homo Faber, bigarrena duela hamar urte Joxe Austin Arrietak itzulia), baina Max Frisch antzerkigintzan aritu zen batez ere. Su emaileak da bere obretan ezagunenetakoa, Antonio Maria Labaienek euskarari ekarria eta 1966an Egan aldizkarian argitaratua. Oraintxe teatro-testuak.com webgunean eman dugu digitalizaturik. Faxismoari buruzko alegoria hau Biedermann und die Brandstifter izenburuarekin idatzi zuen 1953an irratirako, eta 1958an moldatu zuen telebista eta oholtzarako.
maiatza
11
11
Julene Azpeitiak Burgosen irakasle ziharduela, 1949tik 1952ra bitartean idatzi zuen Amandriaren altzoan liburua, 100 ipuin laburrez osatua. Aurten 50 urte dira bilduma eder hura Kuliska Sortan argitaratu zela, eta gogoan dauzkagu Juan San Martinek hitzaurrean paratu zituen hitzok, 1961ean: “Urri dira euskaraz Amandriaren altzoan bezain liburu onak haurrentzat. Gehiago esango nuke: oraindik zentzura sartzeke dauden umeentzat ere euskara trakets eta baldarrean egindako liburuak ikusten ditugula, pedagogiaren funtsik gabe. Julenek bete digu hutsune handi bat”.
maiatza
07
11
Rabindranath Tagore Kalkutan jaio zela 150 urte direla-eta hainbat ekitaldi badira Bangladesh eta Indian. Guk ere aitzakia hori baliatu dugu, idazle bengaliarrak 1892an idatzitako Chitrangada antzezlanaren itzulpena, Txitra, Balendin Aurre Apaizek 1962an Egan aldizkarian argitaratua digitalizatzeko eta teatro-testuak.com webgunean paratzeko.
maiatza
05
11
Lehen Mundu Gerrako kronikengatik da ezaguna gure literaturan Jean Elizalde Zerbitzari; Eskualduna aldizkarian plazaratu zituen 13 zatitan, lehenengoa 1936ko abenduaren 25ean eta azkenengoa 1937ko abuztuaren 27an, eta Patri Urkizuk bildurik Alberdaniak berrargitaratu zituen 57a gerlan liburuan. Idatzi zituen baita ere Metsikorat izeneko kronika sail bat, olerkiak, ipuinak eta antzerkia. Jean Elizalde apaiza duela 50 urte hil zen Lekornen, 1961eko maiatzaren 5ean.
Api
19
11
Joseba Sarrionandiak Manuel Bandeira (1986-1968) poeta brasildarraren antologia bat prestatu zuen 1999an, Pamiela argitaletxeak plazaratua. Apoak poemarekin oso ezagun egin zen Bandeira 1922an eta Libertinagem (1930) izan zen liburu estimatuena. Honela diosku Sarrionandiak hitzaurrean Bandeiraren ahotsari buruz: “Espero zuen heriotzari, Brasilgo jendeari eta eguneroko bizimoduari buruzko poema ederrak izkiriatzeko estilo apal bat moldatu zuen (…) gauza sinpleak atzeman eta, handiuste eta harrokeriarik gabe, samurtasunez adierazten zituen”.
Mar
29
11
Jose Antonio Arkotxa, izengoitiz Atxukale, orain mendebete jaio zen Mutrikun, 1911ko martxoaren 29an. Argia, El Dia eta Euzkadi agerkarietan plazaratu zituen bere lehen idazkiak. Gerra garaian preso hartu zuten, baina heriotzara zigortua izan arren, azken uneko indultuari esker etxeratu zen. Ondoren Ondarroan bizi izan zen berrogei urtez; Kresala elkarteko bultzagile eta antzezle jardun zuen, 16 obra idazteaz gainera. Egan aldizkarian 1957an argitaratutako Gabon-gabontzeta duzu haietako bat, Atxukaleren omenez orain teatro-testuak webgunean paratu duguna.
Mar
22
11
Oso gazterik hil zen Gurutz Sarasola Lotsati duela 75 urte, 1936ko martxoaren 22an, bere burua trenari botata Donostiako burdinazko zubian. El Día eta Euzkadi egunkarietan argitaratu zituen poema gehienak, 1935eko irailean hasita. El Dia agerkarian bertan, Lotsatiren liburua argitaratzear zegoela iragarri zuten bost egunez, 1936ko urtarrilaren 16tik 21era (“Lotsatiren olerkiak laster jarriko dira salgai”), baina ez zen halakorik gertatu. Jon Arano izan da haren lanez gehien arduratu dena, eta Alvaro Rabellik iaz Lotsatiri buruzko Ilunpetik argira liburua plazaratu zuen Alberdania etxearekin.
Mar
15
11
1986ko martxoan, orain 25 urte agertu zuen Zintzhilik aldizkariak lehendabiziko zenbakia, Gasteizko Filologia fakultatean. Urte hartan bertan, abenduan, ekarri zuen bigarren zenbakia; eta ondoren urtero ale berri bana 1994 arte. Lan gehienak ikasleek eta irakasleek idatzitakoak ziren. Egileen artean (batzuetan ezizenez mozorroturik) idazle ezagun bilakatu direnak irakurriko dituzu: Andolin Eguzkitza, Miel Anjel Elustondo, Xabier Etxaniz Erle, Vicent Gil de Paules, Gerardo Markuleta, Lourdes Oñederra, Jose Luis Padron, Juan Luis Zabala, Iban Zaldua, Patxi Zubizarreta.
Ots
24
11
Frantzisko Apalategik dozena bat urtez jardun zuen, 1922an hasita, karlisten eta liberalen arteko bigarren gerrako soldaduen testigantzak biltzen, eta haietako batzuk oraintxe 50 urte argitaratu ziren Euskal mutillak armetan kronika eta elkarrizketa liburuan (Auspoa, 1961). Adibide gisa, hemen Lizarrako pasarte bat, Patxi Juaristi azkoitiarrak kontatua: “Balak hanka hezurrean jo ninduenean, deiadar egin eta Arretxekoak atzera begiratuz esan zidan: ‘Jo al haute?’. Bada orduantxe bertan berari lepotik sartu saihetseraino. (…) Nik nire zauria buztinekin estali nahi baina eskua nekatu eta berriz ere odola bazihoan. Euri asko egin zuen eta ura goiko zanga aldetik gu geunden beheko aldera zetorren, goiko aldean zauritutakoen odolekin gorriturik”. Gerra garai hari buruz nobelarik idatzi nahi duenak hobe du Apalategik jasotako testigantzak irakurri, beste liburu batzuk baino.
Urt
26
11
Gure literaturan Martin Ugalde izan zen lehena ipuina literatur genero moderno gisa lantzen. Duela 50 urte, 1961eko urtarrilean Caracasen argitaratu zuen bere hirugarren baina euskarazko estreinako ipuin liburua: Hiltzaileak. Bost kontakizunotan gerrako eta gerraosteko errepresioa eta erresistentzia kontatzen dira. “Euskal borrokak ernarazitako fruitu beroak dituzue” idatzi zuen Andima Ibinagabeitiak hitzaurrean. “Beharrezkoa genuen euskotarrok ere gudu-literatura gartsu bat. Negargarria, baina, oraindik euskaldun batek ere ez ditu liburuetan euskaraz eman orduko gertari deitoragarriak. Gerrari suminok inoiz gure gaztediak ahaztuko balitu, akabo gure itxaropena”.
Urt
19
11
“Nik lurralde guztietarako gogoa izan dut beti, gauza berri asko ikusteko egarria”. Augustin Anabitartek esaldi horrekin hasten du Aprikako basamortuan, idatzi zuen azken liburua, orain dela 50 urte Itxaropena argitaletxeak Kuliska Sortan plazaratua. “Larrialdi gehienak pasa ditudaneko lekua Sahara izan da”. 1954an basamortuan egindako bidaiaren kronika egiten du; Kairouan ontzian Marseillatik abiatu eta Aljerrera aurrena: “Galarazia dute emakumeek gizonekin kalean hitz egitea, are gehiago kanpotarrekin (…) Gehien harritu ninduena, neskari txilabaren azpian zapatak takoi luzeekin ikusteak”. Eta ondoren Aljeriako lurraldeetan barrena: Busaada, Briska, Tugurt, Uargla, Gardaia, El Golea, Timimun eta Adrar (horiexek dira kapituluen izenburuak).
Urt
11
11
Gaur 25 urte dira Jokin Urain atxilotu zutela eta preso dagoela. Bost libururen egilea da, horietatik bi eleberriak: Izaina (1990) eta Adlotse (1992). Iaz Ez dago etxean saiakera plazaratu zuen Susa argitaletxearekin, 1937tik gaurdaino kartzelan idatzitako euskal literaturaz diharduena. Urainek 2009ko abuztuaren 9an aske behar zuen, baina zigorra luzatu egin zioten 2016ko urtarrilera arte, 197/2006 doktrina baliatuta.
Aza
15
10
Ivan Ilitx epaileak istripu xume bat izan zuen eskailera txiki batetik erorita. Kolpe ezdeus haren ondoren etenik gabeko minak sentitzen zituen eta, pixkanaka, heriotzarainoko bidean amildu zen. Tsarraren Inperioaren gobernuko maila gorenera iristeko hainbeste ahalegin egin eta gero, zergatik ikusten zuen bere burua hain bakarturik? Leon Tolstoiren nobela laburrik ezagunena da Ivan Ilitxen heriotza (1886), Xabier Mendiguren Bereziarturen itzulpenez osorik eskaintzen dizuguna. Tolstoi orain 100 urte hil zen, 1910eko azaroaren 20an, Astapovoko tren geltokiaren zaindari Ivan Ozolinen etxean.
Ira
15
10
Ander Aranbaltza adiskideari eskaini zion Lauaxetak bere bigarren poema liburua, Arrats beran, 1935ko ekainean Bilboko Verdes etxean argitaratua. Berrogei poemako bilduma zen, pieza oso ezberdinez osatua: “Itxaso orren narru nabarra pantera batena dirudi” hasten den Espetxekuarena, edo “Etzunik edan daidan neurri-barik” dioen Kanta ariña, edo “Billoxik noruntz ua mutil?” (Narkis), edo “Dana emon biar yako matte dan azkatasunari” amaitzen den Mendigoxaliarena. Lauaxeta honela mintzo zen hitzaurrean: “Elerti-zale nazan onek ziarkeri ta pirtxilleritzat daukodaz olerkijok. (…) Baña ele lander baten seme jayo nintzan ezkero, bertso ñimiño oneik be argittara datorz”. Bide barrijak liburuak zalaparta handia sortu zuen lau urte lehenago, baina Arrats beran gutxi hartu zen ahotan duela 75 urteko udan.
Abu
14
10
Jose Manuel Lujanbio 1860ko abuztuaren 14an jaio zen Ereñotzuko Latze baserrian, duela 150 urte. Familia Errenteriako Txirrita baserrira aldatu zen 1873an, eta hurrengo urtean, hamalau urte zituela, plaza agerikoan lehendabiziko aldiz kantatu zuenean hartu zuen Txirrita deitura. Antxoko huelga eta Alemaniako gerra eta Norteko trenbideari bertsoen egilea bertsolari gogoratuenetakoa da gaur egun. Txirritak paperean jarritako guztiak dituzu hemen emanak.
