Ots
04
09
Hamlet (1952an Buenos Airesen) eta Platero eta biok (1953an Montevideon) itzuli zituelako da ezaguna gure letretan Bingen Ametzaga, baina Pizkundeko poeten artean ere txoko txiki bat egina zuen lehenago, Euzko Deya eta Euzkadi agerkarietan poemak argitaratuta eta Olerti Egunetan parte hartuta. Ondoren, gerratik ihesi, Ameriketako erbestealdian, batez ere itzulpenari eskaini zion arreta osoa (ikus bibliografia). Ametzaga Algortan jaio zen 1901ean eta gaurko egunez 1969ko otsailaren 4an hil zen Caracasen. Xabier Irujok atondu eta Susa argitaletxeak 2006an plazaratutako Itsaso aurrean poesia antologia osorik emana duzu orain sarean: 46 sortzezko poema eta 22 poesia itzulpen (garrantzitsuena, Oscar Wilderen Reading Bahitegiko Leloa, 1954an Euzko-Gogoan agertu zena).
Urt
30
09
François Koënigstein Ravachol anarkista gillotinan hil zutenean Jean Hiriart Urruti xuriak idatzi zuen: “Hil dute Ravachol. Hil da beraz azkenean Ravachol, gizon-hiltzale izigarri hura”. Eta Jules Ferry politikaria bihotzekoak jota hil zenean idatzi zuen: “Bat gutiago”. Jean Hiriart Urruti jaio zela 150 urte dira gaur. Artikulugile oparoa izan zen apeza, Eskualduna astekaria sortu zenetik (1887) bertan buruzagi, hil arteraino (1915). Le Réveil Basque aldizkaria 1886an Baionan agertu eta berehala, hurrengo urtean abiatu zuten Eskualduna giristinoek, gorrien aurka. Kazetaririk irakurriena izan zen Hirart Urruti sasoi hartan, eta hurrengo idazle askorentzat eredu, Lafitterentzat adibidez. Klasikoen Gordailuan duzu Hiriart Urrutiren artikulu sorta handi bat.
Urt
27
09
Esan ohi dugu Domingo Agirreren Kresala dela gure literaturako benetako lehen nobela, 1901tik aurrera Euskalerria aldizkarian zatika agertua (liburu moldean 1906an); Garoa bigarrena, RIEV aldizkarian 1907an zatika ematen hasia (liburuan 1912an). Jose Manuel Etxeitak 1908an bukatu zuen Josetxo nobela eta 1909an argitaratu Durangoko Florentino Elosu etxean. Mundakatik Bermeorako bidean baserri batean senar-emazteak bizi ziren seme-alaba barik. Behinola ijito batzuk joan zitzaizkien mutil bat zekartela: Josetxo. Honek behingoan oratu zion seme gabeko amari, esanez: “Ama! Ama!”. Erosi egin zuten umea, hamar ogerleko eta hamar oilotan. Hazi zelarik itsasoratu egin zen Josetxo; pilotu eta buru izatera helduta, herrialde asko ibili zituen. Nobelaren amaieran jakingo duzu, Josetxo nafarra zela sortzez, Etxaurikoa… baina ez dezagun amaiera osoa hementxe kontatu.
Urt
19
09
Edgar Allan Poe Bostonen jaio zen 1809ko urtarrilaren 19an, orain dela 200 urte. Koro Navarroren itzulpenez Kontakizunak liburua (2000, Ibaizabal) osorik eskaintzen dizugu sarean, zortzi ipuinez osatua. Horietako bat, Amontillado upela, Jon Mirandek (1952an) eta Oskillasok (1963an) euskaratua zuten, biak Egan aldizkarian argitaratuak. Izan ere, Mirandek gogoko zuen idazleetarik zen Allan Poe, eta Euzko Gogoa aldizkarian emanak zituen lehenago Belea poema (1950ean) eta Ixiltze ipuina (1951n), azken hau urte batzuk geroago Ixiltasun izenburuarekin Santi Urrutiak ere itzulia (1984, Ttu-ttua).
(gehiago…)
Urt
14
09
Karmel aldizkariaren gehigarri gisa argitaratu zuen Santi Onaindiak Olerti aldizkariaren lehen zenbakia 1959an Zornotzako Larrean, oso-osorik poesiari emana. 1969ra bitartean 28 zenbaki ekarri zituen, harik eta 1970ean Espainiako Gobernuak argitalpena debekatu egin zuen arte. Ordurako Santi Onaindiak arazo franko izana zuen Zentsurarekin. Poliziak 1955eko martxoan dendarik denda jardun zuen Milla euskal olerki eder liburua bildu eta bahitu nahian, eta hala eta guztiz Onaindiak lortu zuen argitalpenaren zati bat salbatzea. Derrigorrezkoa zen sasoi hartan argitaratzeko baimena eskatzea, baina Onaindiak intsumisioaren bidea aukeratu eta ez zuen tramiterik betetzen. Halaxe argitaratzen zen Olerti aldizkaria ere. “Ziur nekian baimenik ez eustala gobernuak emongo, eta Suplemento Poético de Karmel jarri neutson, kaparra sartu gurarik”, kontatzen zuen. Sei-zazpi bider izan zituen poliziak horregatik bisitan, Manuel Fraga ministroaren debeku definitiboa jaso arte.
Abe
11
08
Gasteizko Filologia Fakultatean argitaratu zen estreinakoz Kandela literatur aldizkaria 1983ko abenduan, Julen Arriolabengoa, Jon Iñaki Lasa, Tere Irastortza, Manu Lopez eta Xabier Etxanizek egina. Bi zenbaki besterik ez zituen izan Kandela aldizkariak, 1984ko maiatzean kaleratutakoa bigarrena. Nolanahi ere den, liburu bi ere argitaratu zituzten: Euskal Letren Dantza 1983an (urte hartako literatur ekoizpenaren kritikaz atondua) eta Susa argitaletxearen bildumarako koproduzitutako Jon Iñaki Lasaren Andaluziari ene bilduma poemarioa.
Aza
18
08
Txistu y Tamboliñ y otras cosas de las Vascongadas izenarekin plazaratu zen Txistu y Tamboliñ literatur aldizkariaren aurreneko zenbakia Durangon 1983ko azaroan, hastapenetik ironiaz eta trufaz, txantxarako gogoz. Harrezkero ale berri bat agertuko zen urtero, 1992ra arte. Idazleek izengoitiz sinatzen zuten ia beti, eta kaleratutako aleen izenburuek hutsik egin gabe zekarten espainolezko leloa; izan ere, batzuk gerora ahotan erabiliko zirenak: y Euskadi el pais menos movido: el que no está parado está detenido edo y aquí se mata a quien haga falta. 2002ko urtarriletik aurrera interneten jarraitu du Txistu y Tamboliñek bere bidea, eta sei emanaldi eginak ditu; azkenekoa azpititulu honekin: y lo malo de ser pobre es que ocupa todo el tiempo.
Aza
10
08
Macbeth antzezlana euskaratu eta argitaratu ondoren 1957an, Lear Errege izan zen Bedita Larrakoetxeak itzuli zuen Shakespeareren bigarrena. Euzko-Gogoa aldizkarian agertu zen duela 50 urte, 1958an. Lear laurogei urtekoa da antzerki honetako protagonista, hiru alabaren aita; bi zaharrenak ezkonduta daude, eta gazteenaren eskuaren bila dabiltza duke bat eta printze bat. Lear zaharrari lurrak bere alaben artean banatzea otu zaio, baina Kordele gazteenarekin haserretuta batere lurrik gabe lagako du eta gainera etxetik kanpora bidaliko.
Urr
23
08
Gaurkoa bezalako egun batez, 1858ko urriaren 23an hil zen Baionan Agosti Xaho Lagarde. Atharratzen 1811n jaioa, hemeretzi urterekin Parisera joan zen lege ikasketak egitera, eta han igarotako hamabi urteetan ezagutu zituen erromantizismoaren bideak eta giroa. Kazetari, politikari eta idazlea izan zen Xaho, Ariel eta Uskal Herriko Gaseta agerkarien sortzailea. Frantsesez izkiriatu zituen ia lan guztiak, baina hemen dituzu euskarazko idazkiak bildurik: Azti-Begia. Eta baita ere Kantutegia, Xahok bildutako 100 kantu, sekulan inprimatzea lortu ez zuen bilduma, baina Patri Urkizuren edizioari esker 2006an argitaratua.
Urr
14
08
Duela 75 urte, 1933ko urriaren 14an, Bilboko Berroeta Aldamar kaleko 2 zenbakian 6garrenean (ganbaran) jaio zen Gabriel Aresti. Lehen poemak Euzko Gogoa aldizkarian argitaratu zituen 1954ko udazkenean Guatemalan, eta baita ere itzulpen batzuk: Shakespeare, Baudelaire eta Verlaine. Laster Olerti, Egan eta Karmel agerkarietan plazaratuko zituen beste zenbait lan, eta Euskera aldizkarian Maldan behera. Aurreneko liburua Kuliska Sortan (Zarautz, 1964) argitaratu zuen: Harri eta herri, 1963an Orixe Saria jasotakoa. Laudatua, arbuiatua, zentsuratua, miretsia, iraindua, kantatua, gure letretako handietarik bat izan zen Aresti: poeta, antzerkigile, itzultzaile, hiztegigile, editore… literaturari eskaini zion bizia. Gabriel Arestiren XX. mendeko poesia kaiera apailatu zuen Koldo Izagirrek 2000. urtean, eta orain osorik eskaintzen dizugu sarean, hitzaurre eta diskografia lagungarriekin.
Ira
26
08
1888ko irailaren 26an jaio zen AEBetako St. Louis-en Thomas Stearns Eliot, XX. mendeko literatura ingeleseko idazle garrantzitsuetarik bat. Poeta, antzerki autorea eta saiakeragilea, bere poesiak eta literaturaren gaineko ikerketek eragin handia izan zuten bere garaikide eta ondorengoengan. Bere poesia lanik ezagunenak eta, adituen esanetara, onenak, Four Quartets eta The Waste Land, euskaraz irakur daitezke, Gabriel Arestik eta Joseba Sarrionandiak egindako itzulpenetan. Jon Juaristik bildu zituen bi lanok eta berak euskaratutako Gizon hutsak eta T.S. Eliot euskaraz liburuan, Hordago etxearekin 1983an argitaratua. Hementxe duzue. (gehiago…)
Ira
09
08
Duela 100 urte jaio zen Santo Stefano Belbon Cesare Pavese, 1908ko irailaren 9an. XX. mendeko idazle handia, handia izan da bere literatur lanak izan duen eragina. Italian, eta mundu osoan. Italiako bere idazle garaikide hainbat bezala Alderdi Komunistari atxikia, bere ibilbide pertsonala ere esanguratsua da, 42 urte zituela Torinon 1950eko abuztuaren 27an bere buruaz beste egin zuen arte. Euskaraz bada aukera bere lanak irakurtzeko. Aldizkarietan 80ko hamarkadan argitaratutako bere poemen itzulpenez gain (eta liburu kolektiboetan plazaratutako bere lan batzuk), hiru liburu euskaratu eta argitaratu dira. Lehena Elkarrek plazaratu zuen, 1984an, Xabier Mendiguren Bereziartuk itzulitako Burkidea. Ondoren, eta Literatura Unibertsala bilduman, Koldo Bigurik Muinoko etxea (Ibaizabal, 1992) eta Maite Lopetegik Bizitza lanbide (Ibaizabal,1997) euskaratu dituzte. (gehiago…)
Abu
12
08
Abuztuaren 15eko bazkalondoa nobela (1979) da Joxe Austin Arrietaren liburu ezagunena, 1965eko egun sargori hartan Donostiako 31 de agosto kaleko etxean aita-semeen arteko solasa, hamasei urteko mutilaren oroitzapenak… Baina Arrietaren lehendabiziko liburua Termitosti izan zen (1978), orain dela 30 urte Ustela Sailak argitaratua, bi kontakizun biltzen dituena. Termitosti narrazioko pertsonaiek Igeldora ihes egin dute eta beren testigantzen bitartez Donostiaren inbasioaren eta hondamendiaren kronika jasoko dute magnetofoi batean. Bidaia narrazioko pertsonaia soldaduskatik itzulian doa Donostiara, gogoan duela uztail batez Saturraranera egindako txango bat.
Uzt
15
08
Itxaropena inprimategiak sortutako Kuliska Sortan argitaratu zen duela 50 urte Zarautzen Eusebio Erkiagaren lehendabiziko nobela: Arranegi (1958). Zortzi urte lehenago, 1950eko uztailean ipini zion hitzaurre laburra idazleak: “Ene jaioterri kutuna, inoiz neurtitzez goretsi izan arren, noizbait hitz lauz ere ederresteko zorra neban gogotan hartua. Ipuin edo elebarri honen gertaleku, Lekeitio eta bere mugak dira; toki-izenak bai egiazkoak dira, baina jazokunak eta lagunak asmaturikoak”. Arranegi herria bera da beraz protagonista, Lekeitioko gertaerak, eguneroko zorion eta ekaitzekin: arrantzaleen bizitza, jaiak, ohiturak eta herriko seme-alabak… horien artean aipatuena, Zuriñe. Klixez osatutako eleberria duzu Erkiagarena, beti morala (Jainkoa eta ohitura zaharrak). Balio literario nagusia tokien deskripzioen ederrean datza.
Uzt
10
08
Duela 30 urte, 1978ko ekainean argitaratu zuen Bernardo Atxagak bere kasa Etiopia poema liburua, Pott Liburutegiko lehen ale moduan (baina azkena eta bakarra ere izango zena). Poesia sozialari bezala poesia existentzialari uko eginez eta sentimentalismoari adina baikortasunari bizkar emanez, jardun poetikoari berari buruzko jarrera berri bat ekarri zuen: abanguardia, transgresioa, irudiaren nagusia, marginalitatearen edertasuna. Poeta gazteagoen aldarri eta eredu bihurtu zen, belaunaldi berriek behar zuten modernotasun literarioa. Bernardo Atxagaren XX. mendeko poesia kaiera apailatu zuen Koldo Izagirrek 2000. urtean, eta orain osorik eskaintzen dizugu sarean, hitzaurre eta diskografia lagungarriekin.
