Literatur Emailuak

Pamiela aldizkaria
sortu zela 25 urte

Orain 25 urte argitaratu zen lehen aldiz Pamiela aldizkaria, 1983ko ekainean. Iruñeko Auzolan liburu-dendan elkartzen ziren literatur zale batzuek sortu zuten, eta Pello Lizarraldek ekarri zuen izena, Azkoitiko bere aitonari aditua: Pamiela, sorginek baserrietan utzi ohi zuten kaxa, baina ireki behar ez dena, begizkoa eta ezbeharra ekarriko baitizkizu. Lehendabiziko ale haren gai nagusia bidaiak eta literatura izan zen. Eta oso gutxi barru azaldu zen bigarren zenbakia ere, 1983ko uztailean, Franz Kafkari omenaldia egiten ziona. Gaztelerazko testuak ziren nagusi beti Pamiela aldizkarian, baina hantxe irakurri genituen estreinakoz Ana Iribar, Mikel Taberna edo Jon Alonsoren lanak, eta haiexek sortuko zuten 1984an Korrok literatur aldizkaria.

Etxahun Iruriren mendeurrena

1908ko maiatzaren 28an jaio zen, Iruriko Etxahunia etxean, Pierre Bordazarre, Etxahun Iruri. Musikaria, pastoralgilea, kantugilea, musika eta kantuaren inguruan eman zuen bizitza zuberotarrak. Zuberoatik, eta bereziki Zuberoari kantatuz, baina baita mundua ekarriz bere kantuetara. Zuberoako herri antzerkiaren hainbat agerpidetan jardundakoa, bederatzi pastoral idatzi zituen XX. mendeko pastoralgile argienetako bat izan denak: Etxahun, 1953; Matalaz, 1955; Berterretx, 1958; Santxo Azkarra, 1963; Iruriko Kuntia, 1966; Txikito Kanbo, 1967; Pette Bereter, 1973; Ximena, 1979 eta Iparragirre, 1980. Haietako hainbatetan lanen bat ere jokatu zuen. Pastoraletan ez ezik, bestelako ekitaldietan eta bat-batean, kantugintza izan da Etxahun Iruriren lan arlorik ezagun eta jorienetakoa: dagoeneko gure ondareko diren hainbat kanturen egilea da —Agur Xiberua; Goizian argi hastian; Anaia etxen da ezkuntu… —. 1979ko urriaren 1ean zendu zen, Pauen. Bere kantagintza lanaren bilketatxo bat eginez, Jakes Larrondok Pauen inprimatua, Etxahun Iruri Khantan liburua plazaratu zen 1977an. 83 euskarazko kantu biltzen ditu (eta 26 frantsesez osatuak), partiturekin, argazkiekin… Madeleine Jauregiberriren Aitzin Solasa eta R.I.k sinaturiko Ondo Solas-a dituela, liburua Iruriko maisuaren kantu sorkuntzaren erakusgarria da. Frantsesezko kantuak ez, gainerakoa hemen irakur dezakezu.

Mercè Rodoreda
hil zela 25 urte

Duela 25 urte, 1983ko apirilaren 13an hil zen Mercè Rodoreda, Kataluniako literaturak XX. mendean izan duen egilerik inportanteenetako bat. Diamantearen plaza eleberriak egin zuen mundu osoan ezagun —hogeitaka hizkuntzara itzulia izan da—, baina hori baino oparoagoa da Rodoredaren lana, gerra ondorengo egoera eta bizikera literaturaren bitartez erakusten hobekien asmatu duen autoreetako bat izan baita bartzelonarra. Maite Gonzalez Esnalek euskaratuta, Elkarrek argitaratu zuen Diamantearen plaza 1994an, baina hamar urte lehenago, Gonzalez Esnalek berak itzuli zigun Ipuin hautatuak, Rodoredaren bost narrazio biltzen dituen liburua (Elkar, 1984). (gehiago…)

Loramendi hil zen
duela 75 urte

Lizardi zendu eta doi 12 egunera, 1933ko martxoaren 23an, Juan Arana Loramendi hil zen. 26 urte zituen Aretxabaletako Bedoña auzoan jaiotako idazleak, eta ordurako bazen nor euskal letren plazan. Hainbat olerki argitaratua garaiko aldizkarietan, sariketa irabazitakoa Barruntza-leioan poemarekin, 1960an kaleratu zuen Itxaropena argitaletxeak Olerkiak, bere poemen bilduma, gerora 1995ean Loramendi Elkarteak berriro plazaratua. Klasikoen Gordailuan irakur daiteke bere obra, eta gaur hona dakartzagu haren heriotzean, 2 urtera egindako omenaldian eta hainbat urtetara idatzitako hainbat artikulu, gehienak Euskal Prentsaren Lanak webgunean, Kritiken Hemerotekan eta Literatur Aldizkarien Gordailuan topa ditzakezunak. Euskera aldizkariari dagozkionak Euskaltzaindiaren Azkue Liburutegiaren webgunean. (gehiago…)

Xabier Lizardi hil zela 75 urte

“Pentsatuko dut Lizardik urrezko orri bat eskribitu zuela euskal literaturan, guztirik ederrena, guztirik distiratsuena”, idatzi zuen Gabriel Arestik 1964an Zeruko Argia astekarian.

Gaur 75 urte dira Xabier Lizardi pneumoniak jota hil zela Tolosan, 37 urte bete gabe, 1933ko martxoaren 12an (igandea) arratsaldeko 15:30ean. Biotz-begietan (1932) poesia liburua argitaratu ostean, Maitea poema luzea idatzi gogo zuen; baina ez zuen ontzeko astirik izan.

Zarautzen jaioa 1896ko apirilaren 18an, Tolosara aldatu zen familiarekin 1906an. Legelari ikasketak Madrilen burutu eta Tolosako Perot sare metalikoen fabrikan kudeatzaile lanak egin zituen. (gehiago…)

Mikel Zarateren lan guztiak

Martxoaren 6an 75 urte beteko zituzkeen Mikel Zaratek. Idazlea, euskaltzale bizkorra, eragilea, hala hizkuntzalaritzan nola batez ere literaturan azpimarragarria da lezamarrak egin zuen lana. Haurgintza minetan eleberri erreferentziala 1973an plazaratu zuenetik, obraz obra bere idazletza sendotzen joan zen, poesian eta narrazioan, eta baita saikera alorrean ere. Duela lau urte, bere heriotzaren 25. urteurrena zela-eta, Lezamako udalaren eta Zorrizketa kultur elkartearen ekimenez, Mikel Zarateren lan guztiak jarri genituen on-line, osorik. Hauxe duzu Mikel Zarateren gunea.

Michel de Montaigneren Entseiuak

Otsailaren azken egunean, duela ia 500 urte, jaio zen Michel Eyquem de Montaigne (1533-02-28), Dordoinako Saint-Michel de Montaignen, aitonak erositako gazteluan. Aita, Pierre Eyquem, Bordeleko alkatea zen, eta goi mailako familia izanik, ikasketak eta formazio humanista sendoa jaso zituen Michel de Montaignek. Hizkuntza klasikoak eta legeak ikasi zituen, eta hainbat urtez epaile jardun. Etienne de la Boetieren lagun-mina, honen heriotzak asko atsekabetu zuen, eta bere barneranzko bizimodura bultzatu. Garai hartan, gainera, erlijio gerrek astindua zuten Frantzia, eta hain zuzen ere 1572an, San Bartolome gau odoltsua jazo zen urtean, ekin zion bere obra nagusiena dena eta pentsamenduaren historian goi mailako tokia eman diona idazteari: Essais ospetsua. Handik aurrera bere lanari lotu zitzaion, baina jardun publikoa utzi gabe —katolikoa izanagatik ere, Enrike IV.a Nafarroakoaren aholkulari jardun zuen, Bordeleko alkatetzarako aukeratu zuten; Europan bidaiatu zen; katoliko eta protestanteen artean bitartekari lanak egin zituen…—. Bizitzako azken urteetan Essais lana ondu zuen, eta 1592an hil zen, 59 urte zituela, Montaigneko bere gazteluan.

Essais Eduardo Gil Berak euskaratua du, Entseiuak, eta Pentsamenduaren Klasikoak bilduman plazaratua hiru liburukitan (1992, 93 eta 94an), Klasikoak bildumaren webgunean topa daiteke obra osorik, testu eta pdf formatuetan.

Unamuno ta Abendats argitaratu zela 50 urte

Unamuno ta Abendats saiakera 1958. urtean argitaratu zen Darracq inprimategian. “Euskaldun baten bila natorkizu beraz Unamunogana. Galdera honekintxe natorkio beste gabe: ea ba nondik eta nolako euskotarra zaitugun” azaldu zuen Salbatore Mitxelenak liburuaren hitzaurrean. “Bere gizatasun eta euskotasun ondo ekurugaitz horren gorabehera bapo ugariak bilatzen, galbahetzen eta, zuzen denean, goresten ariko natzaizu. (…) Unamuno, euskararen etsai gogorrena dugularik ere, Euskal Animaren abogadu gogor ere badelako, zenbait euzkeltzalek hori ezin irentsi arren”. (gehiago…)

Giuseppe Ungarettiren Poza

1888ko otsailaren 10ean, duela 120 urte, jaio zen Egiptoko Alejandrian Giuseppe Ungaretti idazle italiarra. I. Mundu Gerran borrokatua, 1910eko hamarkadan hasi zen poesia argitaratzen. Gabriele D’Annunzioren eraginik lehen poemetan igar baliteke ere, urrundu egin zen haren moldeetatik. Eta nabaritu ziren Parisko bidaiak: Bergson ezagutu zuen, Gillaume Apollinaire, Picasso, De Chirico eta 1910-20etako giroa, eta bere literatur lanean eragin handia izan zuen. Euskaraz irakur daiteke bere poesia, Eduardo Gil Berari esker. Poza obra esanguratsua euskaratu zuen eta Erein-ekin kaleratu 1992an. Osorik eskaintzen dizuegu. (gehiago…)

Curros Enriquez
hil zela 100 urte

Duela 100 urte, 1908ko otsailaren 7an, hil zen Manuel Curros Enriquez poeta galiziarra, Habanan. XIX. mendeko idazle galiziarren artean handietako bat, ideia errepublikar eta galegisten arteko trantsizioan bizi izan zen. A Virxe do cristal eta batez ere Aires da miña terra poemarioekin arrakasta eta baita polemika bizi izandakoa, 1888an argitaratu zuen O Divino Sainete liburua, zatia euskaratuta duen bakarra. Gabriel Arestik, Jostirudi Jainkotarra izenez, Sarrera eta I. Kantua euskaratu zituen —obrak zortzi kantu ditu—, orain hemen eskaintzen dizkizugunak. (gehiago…)

Oxobi hil zela 50 urte

Hiriburun 1958ko otsailaren 7an hil zen Jules Moulier olerkaria, Koldo Mitxelenaren ustez alegilari onena euskaraz. Bidarrain 1888an jaio zen eta bizi-etxeko izena hartu zuen literaturarako: Oxobi. Eskualduna astekarian plazaratu zituen lehen idazlanak 1911n, eta Gure Herria hilabetekaria zuzendu zuen 1921etik aitzina. Lau liburu argitaratu zituen bizi zelarik, laurak Baionan: Boz-oihu! Deiadar! Nigar! 1913an, Alegiak 1926an, Heiatik zerura 1935ean eta Haur elhe haurrentzat 1944an. Oxobi hil ostean Jean Haritxelharrek Lan orhoitgarri zonbait liburua agertu zuen 1966an, Klasikoen Gordailuan jasoa.

Poli argitaratu zela 50 urte

Gazte literaturako gure klasikoetako bat da Poli pertsonaia, Augustin Anabitartek sortu eta orain dela 50 urte Kuliska Sortan argitaratu eleberrikoa. Honela aurkezten du narratzaileak lehen kapituluan hamabost urteko donostiarra: “Umezurtza zen, oso bizkorra mutila. Bazirudien –ezin litekeena– noizbait hogei urte izan eta, gehitu beharrean, gutxitu egin zitzaizkiola urteak. (…) Bihurria mutila; zer galarazi huraxe egin behar. Norbaitek, mendian behera, “agur, mutil” esaten bazion, ezta erantzun ere. Bera ez zen mutila. Bere adineko mutilak, guztiak gutxiesten zituen eta hutsagatik zartakoa eman. (…) Ahal izanez geroz, noiznahi jaten zuen, ez zuen otorduetako garai jatorrik; lo, edozein bazter ezkutuan. Inork begiak itxita ikustea nahi ez. Lana, nahi zuenean. Batzuetan, kaiko harrikatz puska haundiak zangoz bultzatuz uretara bota, gauez; eta hurrengo goizean larru-bizirik murgildu, harrikatza atera eta saldu egiten zuen. (…) Poli Donostian jaio beharrean, txinatarren artean jaio izan balitz, itsaslapurra. Oraindik pataria (kontrabadista) izan zitekeen”.

Simone de Beauvoirren jaiotzaren mendeurrena

Duela 100 urte jaio zen, 1908ko urtarrilaren 9an, Parisen, Simone de Beauvoir. Idazlea, pentsalaria, eragile soziala, XX. mendeko pertsonaia nabarmenen artean tokia egina du paristar emakumeak. Saiakera eta literaturaren alorrean hainbat lan egindakoa, feminismoari egindako ekarpenak gogoratzen zaizkio batik bat, eta, bizitza osoan bere emakumetasuna aldarrikatu zuenari, Jean Paul Sartrerekiko (eta existentzialismoarekiko) harremana. Eleberriak, saiakerak eta memoria liburuak idatzi zituen, baina euskaraz bakarra irakur daiteke: Besteen odola. Ibaizabalek Literatura Unibertsalaren bilduman kaleratua, Oier Alonso Etxebarriak euskaratua, osorik eskaintzen dugu. (gehiago…)

Telesforo Monzonen Menditarrak antzezlana

Otea goitizenez sinaturik, Telesforo Monzonek bere antzezlan ezagunena argitaratu zuen orain dela 50 urte Euzko-Gogoa aldizkarian: Menditarrak. Ilegorri eta Begibeltz artzainak dira protagonistak, eta azken honen alaba Maialen eta Jakes senargaia.

Macbeth euskaraz
duela 50 urte

William Shakespeareren Macbeth euskaratu eta Euzko-Gogoa aldizkarian argitaratu zuen 1957an Bedita Larrakoetxeak, Argentinako erbestealdian. Euskal Esnalea aldizkarian agertu zituen bere lehen itzulpenak Larrakoetxeak, grekeratik. Exilioan Shakespeareren lanak euskaratzeari ekin zion eta denera 37 obra itzuli zituen.