maiatza
02
12
Heine, Uhland, Baudelaire, Prudhomme euskaratu zituen Iokin Zaitegik, baina bere itzulpen garrantzitsuenak Platon, Soflokes eta Euripidesen lanak gurera ekartzen egin zituen. 1963an Egan aldizkarian plazaratutako Medeie digitalizatu dugu teatro-testuak.com gunerako. Honela mintzo da Medeie: “Adorea eta adimena dituzten guzien artean emakumeok gara izaki errukarrienak. Ondasun gonburuz senar bat erosi behar izaten dugu, gure soinaren jaun eta jabea har dezagun: izan ere ez baita gaitz hori baino gaitz gorriagorik”.
Api
11
12
Hirurogei antzerki obraren egilea izan zen Michel de Ghelderode (1898-1962) idazle belgikarra. Juan San Martinek Zaldun bitxia izenekoa euskaratu zuen Egan aldizkarian 1965ean. Le cavalier bizarre 1924 inguruan idatzia da eta 1938an argitaratua; Roger Jourdan Konpainiak taularatu zuen lehenengo aldiz 1953ko azaroaren 10ean Parisen. Ospital bateko atso-agureak eta zaindaria dira jokalariak, heriotzaren kanpaiak entzuten hasi ote diren zalantzan daudenak. Umore beltza maite dutenentzat digitalizatu dugu teatro-testuak webgunerako.
Api
03
12
Xabier Montoiak honela idatzi zuen 1993an: “Espero dezagun, Harry Crewsekin ere noizbait gertatuko dela azken hilabeteetan Cormac McCarthyrekin gertatzen ari dena: bere balioa aitortu eta aspaldidanik agorturik dauden liburuak irakurlearen esku ipiniko direla ostera”. Joan den martxoaren 28an hil da Harry Crews idazle amerikarra Floridan, 76 urte zituela. Frantzian Crewsen zortzi nobela plazaratu ditu Gallimard etxeak, Espainian iaz argitaratu zuten bat (Body). Euskarari 1993an Edorta Mataukok eta Kristin Addisek ekarri zioten Autoa (1972) eleberria, orain osorik sarean eskaintzen dizuguna. Ford Maverick bat jatea erabaki du Hermanek, eta jan ostean (noski) libratu egin behar.
Mar
22
12
Punk taldeek kantatu zituzten Lois Pereiro idazle galiziarraren poemak. Castelao zalea eta anarkista, azken hamarkadetako galiziar poesiaren ahots bereziena izan zen. Manuel Rivasekin batera Loia aldizkaria sortu zuen Madrilen 1976an, Pereiroren Aquela noite poemarekin abiatua. Galizian De amor e desamor taldeko kide zela, La Naval, Trilateral eta Luzes de Galiza aldizkarietan idatzi zuen. Poemas 1981/1991 bilduma plazaratu zuen 1992an eta Poesía última de amor e enfermidade 1995ean. Bi horietatik 21 poema euskaraturik ekarri dizkigu Iñigo Aranbarrik. Naufragos do paradiso nobela amaitu gabe hil zen Lois Pereiro 1996an.
Mar
14
12
60 eta 70. hamarraldietan herrialde ezberdinetan argitaratu ziren Roque Dalton idazlearen liburuak: El Salvadorren, Mexikon, Costa Rican, Kuban, Nikaraguan; izan ere, El Salvadorko diktadura garaian heriotza zigorrez hiltzetik doi-doi libratu ondoren, hara eta hona ibili baitzen: Sobiet Batasuna, Korea, Mexiko, Txekoslovakia, Kuba. 1973an ERP erakunde politiko-militarreko kide egin zen eta 1975eko maiatzean hil zuten. Maitasuna eta politika dira bere poesigintzako gai nagusiak. Hedoi Etxartek berriki Roque Daltonen hamalau poema euskaratu ditu Zuzeu agerkari digitalean, eta Gorka Arresek 1989an, Luigi Anselmik 2006an eta Jon Benitok 2010ean itzulitakoekin batera bildu ditugu denak Euskarari ekarriak gunean.
Mar
07
12
Bederatzi urte badira, paristar bat Aljeria sakoneko mahastietan bizi dela, gotorleku batean. Hark kontatuko digu istorio hau: behinola bere zerbitzariaren dendan sartu omen zen eta tapiz gorri batean etzanda kausitu zuen “neska bat, biluzik ia (…); inoiz ikusi nuen giza arrazaren erakuskaririk perfektuenetakoa”. Aluma zuen izena, eta neska hura “hasi zen bere istorioa kontatzen, edo istorio bat, hobeki esan, zeren gezurretan aritu zen antza, hasieratik bukaeraraino, arabiar guztiek beti egin ohi dutenez, horretarako arrazoirik izan edo ez izan”. Hortik aurrera zeuk irakurriko duzu Guy de Maupassant frantsesak 1889an idatzitako Aluma kontakizuna, Mikel Garmendiak 1998an euskaratua.
Mar
05
12
1937ko martxoaren 5ean faxisten Canarias gerraontziaren eta Euzko Gudarosteko Nabarra bakailao-ontziaren arteko borroka desorekatua eta heroikoa izan zen Matxitxako aurrean. 1938an C. Day Lewis poeta ingelesak Overtures to Death (Heriotzarako Oberturak) liburuan Nabarra poema argitaratu zuen, hiru zati luze eta ederretan honelakoak kontatzen zituela: “Berrogeita hamar marineletarik denak hil ziren, hamalau izan ezik (…) Guduan sartu ziren galduko zutela aurreikusirik eta galdu egin zuten (…) Jende arrunt hark ez zion bizitzari mitoaren distirarik eskatzen (…) Bihotz zaildu haiek heriotza nahiago izan zuten errenditu baino… Hilkorrak dira hitz hauek baita gogora dakartzaten ekintzak ere… baina hazi hau loratuko da noizbait, askatasuna gizakiaren hitz sortzailea berriro bilakatzen den egunean”. Luigi Anselmiren itzulpen osoa (2003, Labayru) irakurtzeko gomendioa egiten dizugu.
Ots
29
12
Sei poema erantsi ditugu Szymborskaren euskarazko gunera. Harkaitz Canok itzuli zituen bi, Hitlerren lehen argazkia eta Prospektua, eta 2001ean Egan aldizkarian argitaratu. 2012ko otsailean, berriz, Hitzen uberan webgunean plazaratu du bi poemaren itzulpena Asier Sarasolak: Errealitateak agintzen du eta Katua etxe hutsean. Bi dira, halaber, Koldo Izagirrek euskaratuak: 1999an Himalaiara egin ez nuen espedizio bateko oharrak eta 2008an Torturak. Azken honekin bideoa egin zuen Torturaren Aurkako Taldeak. Hona hemen denak.
Ots
22
12
Parisko Andre Maria 1482 izenburuarekin argitaratu zen Victor Hugoren nobela 1931ko martxoaren 16an, aurrena hiru kapitulu kenduta eta urtebete geroago osorik. Orain sarean eskaintzen dizuguna bertsio definitiboa da, Iñaki Azkunek euskaratua (Erein, 1997). Esmeralda eta Quasimodo protagonisten eleberrian oinarrituta operak, antzezlanak, balletak egin izan dira, baita ere film ugari zuzendari hauek errodatuak: Guy Blache eta Jasset (1905), Albert Capellani (1911), Gordon Edwards (1917), Edwin Collins (1922), Wallace Worsley (1923), Jean Epstein (1931), William Dieterle (1939), Jean Delannoy (1959), Michael Tuchner (1982), Wise eta Trousdale (1996, marrazki bizietan), Peter Medak (1997).
Ots
15
12
Buxadura itzela Parisera bidean igande arratsaldez. Abiada geldoan ipini behar autoa, gero gelditu, alde bakoitzean sei kotxe ilara, eta berriro martxan jarri orduko berehala gelditu. Eguzki galdatan denak, hainbat kilometrotan. Inork ez du zalantzarik, istripu larriren bat gertatu da han inguruan. Eta itxuraz, oso luze joko du arazoak. Julio Cortazarren ipuin ezagunenetako bat duzu Hegoaldeko autopista, Todos los fuegos el fuego (1966) liburuko lehendabizikoa, Gerardo Markuletak 1994an itzulia Erein argitaletxeko Milabidai bildumarako. Bideo honetan kontakizunari buruzko xehetasun labur batzuk entzun ditzakezu Julio Cortazar beraren ahotik.
Ots
07
12
Gaurko egunez, duela 200 urte jaio zen Charles Dickens idazle ingelesa, 1812ko otsailaren 7an. Esan ohi dugu literaturak ez dezakeela errealitatea aldatu, baina Dickensen kontakizunek injustizia sozialak salatu zituzten, arrakastatsuak izan ziren haren liburu, hitzaldi eta irakurketa publikoak, eta eragin handia izan zuten Ingalaterra industrializatu berriaren erreformetan. Bleak House (1852), Hard Times (1854), Little Dorrit (1855) eta beste eleberri andana baten egilearen liburuetatik batzuk baditugu euskaraz. Garai latzak nobela, Javi Cillerok itzulia, 1994an agertu zen Literatura Unibertsala bilduman, xehetasun ugariko hitzaurre batekin. Edo Opor eleberria, Elkar etxearentzat 1998an Xabier Mendigurenek egina. Alabaina, Dickensen obretatik euskaratutako lehena Luzearri zor diogu: Eguarri abestia, 1931ko martxo-apirilean 25 emanalditan El Dia egunkarian plazaratua (2003an Inazio Mujikak apailaturik EIZIEk berrargitaratua). Kontakizun hori, A Christmas Carol, birritan itzuli izan da gero: Gabon kanta bat Xabier Mendigurenenek (1990); Eguberri kanta Nerea Mujikak (2003); eta Iñaki Mendigurenek ere egin zuen bertsio labur bat 1993an. Moldatu edo laburtuak dituzu, bestalde: David Copperfield, Oskillasok egina; Oliver Twist, Iñaki Zubirik. Eta Juan Garziak Seinalaezina narrazioa euskaratu zuen Ipuin gogoangarriak bildumarako (Erein, 1997).
Ots
02
12
88 urte zituela hil zen, 2012ko otsailaren 1ean, Wislawa Szymborska poeta poloniarra. XX. mendeko ahots funtsezkoetako bat, II. Mundu Gerra ostean hasi zen liburuak argitaratzen. Maiakovskiren jarraitzaile estreinako urteetan, poesia intimista eta liriko bat jorratu izan du, baina beti ere bere munduaren –naziek okupatu Polonia aurrenik, Polonia komunista ondoren– inguruko gogoeta etikoez bustia. Hainbat sari eta errekonozimendu jasoa, 1996an Literatura Nobel saria eman zioten. Urte hartan bertan Juan Garziak bost poema itzuli zituen gazteleratik. Hurrengo urtean, Hegats aldizkariaren 17-18. zenbakian, bederatzi poema ekarri zituzten euskarara Kirmen Uribek, Rikardo Arregi Diaz de Herediak eta Magdalena Wegrzyn-ek. 2011n, berriz, Hedoi Etxartek itzuli zituen hiru poema eta Zuzeu albistegi digitalean argitaratu. Denak batera bildu ditugu Armiarman.
Urt
25
12
Lisboako liburutegiko txoko batean Jose Fortinhas gazteak Fernando Pessoaren poemak kopiatzen zituen eskola kaierean. Lau urte geroago, hemeretzi zituela, Adolescente izenburuarekin plazaratu zituen lehen olerkiak, goitizenez: Eugenio de Andrade. 1948ko As mãos e os frutos liburuak izandako harrera beroarekin egin zen ezaguna. Andraderen lirika poesia do corpo zela esan ohi zuen Jose Saramagok. Euskarari aurrenekoz Joseba Sarrionandiak ekarri zizkion haren hiru pieza, Izkiriaturik aurkitu ditudan ene poemak bilduman, eta ondoren liburu oso bat itzuli zuen Maite Gonzalez Esnalek 1990ean Pamiela argitaletxean: Uraren bezpera, 1973koa, orain sarera osorik dakarkiguna.
Urt
16
12
Txillardegiren bulkada literarioa itzulpenari lotuta etorri zen lehenik. Alphonse Daudet idazle frantsesaren Aita Gaucherren mistela kontakizuna euskaratu zuen 1955eko abenduan eta Egan aldizkarian plazaratu zen 1956an. Udaberri hartantxe, Galiziara soldadu joan aurretik, Koldo Mitxelenari kontatu zion sei hilabete haietan Knut Hamsum-en Pan nobela itzultzeko asmoa zuela. “Ez, ez” erantzun zion Mitxelenak, “inolaz ere ez! Zeure buruz asmatu behar duzu zuk nobela bat”. Eta halaxe laga omen zuen albo batera itzulpena eta Leturiaren egunkari ezkutua idatzi zuen. Daudetek 1869ko abuztuaren 2an Le Figaro egunkarian argitaratutako Aita Gaucherren mistela eskaintzen dizugu sarean, Txillardegiren esku trebeari esker.
Urt
12
12
Astrio-astiro gure baitan sartuko da, gure arimaren jabe egin arte. Eta orduan, gureak egin du! Zer ote da? Ipuin asaldagarri honetan Guy de Maupassantek gizon bat aurkezten digu, bere barrunbeetan galdua eta gauaren lanbroek itoa. Eromenezko hainbat kontakizun idatzi zuen Maupassantek, baina ziur aski Horla (1887) da ezagunena. Euskaraz lehen aldiz Pedro Diez de Ultzurrunek emana eta urtebete ondoren Josu Zabaletak, bi itzulpenak dituzu sarean orain: 1999koa zein 2000koa. Film ugari egin da ipuinean oinarriturik, besteak beste zuzendari hauek: Evgeni Bauer (1914), Iakov Protazanov (1915), Paul Wegener (1916), Reginald Le Borg (1962), Jean-Daniel Pollet (1966), Antonio Castro (1969), Pierre Carpentier (1987), Caio Amado (1993), Michel Ferry (1997), Daniel Coche (1989), Nitkowski eta Baroin (2004), JM Samsot (2005), Stevie Lacote (2008), Labourguigne eta Raynaud (2009), Giret eta Cognet (2011), Samuel Doux (2011).
