Urr
24
16
Agian ez dira erraz uztartzekoak zientzia eta poesia, bataren arrazoimena eta bestearen sentsibilitatea. Hemen duzu adibide bat: Miroslav Holub (1923-1998), zientzilari inmunologoa. Nazioartean ezagunena den poeta txekiarra duzu, munduko 30 hizkuntza baino gehiagotara itzulia. Munduko Poesia Kaierak bildumarako Karlos Cidek atondu eta euskaratu du antologia bat. “Zientifikoen artean beti ezkutatzen dut poesia idazten dudala”, esan ohi zuen, “zientifikoek maiz ez baitute batere konfidantzarik poetenganako, arduragabeak irudituta”. Holubek eguneroko bizimoduko mintzaira konbinatzen du hizkuntza zientifikoarekin, eta beti da ironikoa errealitateari begiratzeko orduan, stalinismoaren garaiko gizartearen agerpena egiten duenez gero.
Urr
20
16
Josu Landaren itzulpenari esker, Stephane Mallarme (1842-1898) poeta frantsesaren obraren antologia bat badaukagu euskaraz, Munduko Poesia Kaierak bilduman argitaratua. Poesiaren historiako handienetako bat da Mallarme, XIX. mendeko gailurra eta geroko abangoardien aurrekaria. Sinbolismoa gainditu eta inpresionismoaren hastapena abiatu zuen. Sintaxi esperimentala, erritmoaren zentzu aparta, sonoritatearen lilura, hitzek sortzen dituzten efektuak eta sentipenak, irudi txundigarriak… dira haren poetikaren ardatzak eta helburuak. Horregatik dira konplexuak Mallarmeren lanak. Dado Kolpe batek sekula ez du abolituko Zoria (1897) da ziur aski pieza harrigarriena. Fauno baten arratsaldea (1865) poeman oinarritutako obra musikala konposatu zuen Debussy musikariak.
Urr
19
16
Leire Bilbao poetak apailatu eta euskaratu du Nijole Miliauskaite (1950-2002) idazle lituaniarraren antologia Munduko Poesia Kaierak bildumarako, urriaren 25ean jendaurrean aurkezteko. Lituaniak independentzia lortu (1991) eta sobietarren garaiko zentsura bertan behera geratu zelarik hasi zen ezagun bilakatzen Miliauskaite. Haren neba preso politikoa izan zen arren (ospitale batean gatibatua), Miliauskaiteren poemak ez dira politikoak, ez behintzat zentzu hertsian, nahiz eta bai kontestuz. Itxura batean xumeak diruditen espresioak dira, erretorikarik gabeak, emakumezko baten eguneroko bizimoduaz dihardutenak, intimismo berezikoak beti, sakonean tragikoak ere badirenak. Iluntasun garaian argia, galeraren aurrean itxaropena, egoera mingarrienean edertasuna… hori da Nijole Miliauskaitek eskaini nahi izan zuena, bai proposamen estetikoz bai ideologikoz.
Urr
11
16
Urriaren 6an hil zen Mayi Pelot idazlea Miarritzeko bere etxean. Zientzia fikziozko literaturari eskaini zizkion bi liburu Maiatz argitaletxearekin: Biharko oroitzapenak (1985) ipuinak eta Teleamarauna (1987) nobela laburra. Itxaro Bordari eta Josu Landari Susa aldizkarian eskainitako elkarrizketa batean kontatu zuen, Ray Bradbury irakurtzen zaletu zela generoan, “estetikarengatik, poesia fikzioan atxikitzen dakielako, eta mundu berri bat asmatzen”. Mayi Peloten gorazarrez, sarean osorik emana den Biharko oroitzapenak ipuin liburua irakurtzera gonbidatzen zaitugu.
Urr
08
16
Hamabost urte bete dira urriaren 8an sortzez Alexandre Biyidi-Awala eta idaztez Mongo Beti zena hil zitzaigula. Gurasoak lurjabe izanik, Pariseko Sorbonera jo zuen 1951n, Afrika frankofonoaren eliteek ohi bezala. Frantzian azkartu egin zen bere politizazioa, eta «panfletoak idatziz literaturan sartu nintzen», aitortu izan zuen. Kamerunera itzulirik nobelagintzari ekin zion. Le Pauvre Christ De Bomba (1956), Frantzia kolonialaren eta Eliza katolikoaren bortizkerien salaketa da, kritikaren erregarria areagotu egiten duen umore zorrotzean. Maisulantzat hartu zuten metropoliko literatur zirkuluek eta ikono bat bihurtu zen Mongo Beti. Ildo horretakoak dituen Mission Terminée (1957) eta Le Roi Miracule-k (1958) nazioarteko ospea ekarri zioten. Hala ere, bere belaunaldiari zegokion lanean murgildu zen, independentzien osteko Afrikan ezarritako neokolonialismoaren ikerketan eta kritikan. Horrek erbesteratu beharra ekarri zion, eta Frantzian jardun zuen irakasle 30 urtez. Horrela helduko zen Main Basse Sur Le Cameroun (1971), Frantzian bertan bahitu zioten saiakera, Ahidjo lehendakari kriminalekin gobernu frantsesak zeuzkan harremanak ageri zituenez. Nobelak idazteari utzi gabe, ezin konta ahala artikulu eta saiakera burutu zituen Odile Tobner emaztearen lankidetzarekin, La France contre l’Afrique (1993), Peuples noires, peuples africains aldizkaria (1978-1991), sarean kontsultagarri, eta Dictionnaire de la Negritude (1989) besteak beste, guk Negrotasunaren Hiztegia izendatua, bost sarrera interesgarri eskaintzeko.
Urr
06
16
Zuriñe Rodriguezek eta Oihana Etxebarrietak idatzi dute Lisipe saiakera bildumako lehendabiziko liburua: Borroka armatua eta kartzelak. Erronka politiko, sozial, ekonomiko eta kulturalak aztertuko ditu Lisipe bilduma feministak, eta Jule Goikoetxea idazlea izango du editorea. Gorpuztutako historia, ohiturak eta pentsamendu markoak zalantzan jartzea du helburua, patriarkalak ez diren tresna analitikoak sortzea. Euskal Herriko gatazka armatuaren eta haren ondorioen inguruko irakurketa feminista egin dute Rodriguezek eta Etxebarrietak osorik sarean eskaintzen dizugun aurreneko liburu honetan.
Urr
03
16
Ehun eta hogeita hamar urte bete dira urriaren 3an Henri Alban Fournier jaio zela, literaturan Alain Fournier izango zena. Gazterik hasi zen idazten. Charles Péguyk, 1911n igorritako gutun batean «Urrun iritsiko zara, Fournier, eta oroit zaitez ni izan nintzela esan zizuna». Eta gazterik argitaratu zioten hilezkorra bihurtuko zuen obra, hogeita zazpi urte zituela, 1913an: Le grand Maulnes (Maulnes Handia, Monika Etxebarriak euskarari ekarria), milioika nerabek irakurria geroztik. Alabaina, bere nobela bigarren geratu zen Goncourt sarian, egun inor oroitzen ez den obra baten ondotik. Kritikak bero hartu zuen, eta nobela poetikoaren eredutzat hartua da. Charles Péguy bera eta beste asko bezala, Lehen Mundu Gerrak segaturiko idazle multzokoa dugu Alain Fournier. Lotinanta zen eta agindu absurdu bat bete behar izan zuen. Bere estilo poetikoaren adibidetzat, Emakume pozoitua ipuin laburra eskaintzen dizuegu (La femme empoisonnée, 1911).
Ira
28
16
Feriatzaileak izena du Patxi Larrionen eleberriak eta bihar, irailak 29, jendaurrean aurkeztu aurretik osorik eskaintzen dizugu sarean. Zortzi Oscar sari jaso zituen Patton pelikulako eszena batzuk Urbasan eta Iruñean filmatu ziren 1969ko udaberrian. Zinegile amerikanoentzat lanean ari denez Martin Galdeano (nobelako protagonista), produkzio handi hartan negozioak, amarruak eta lapurretak egiteko aukera paregabea duela iruditu zaio. Larrionen kontakizunak bizitasun harrigarri batez azaltzen ditu jukutriak eta sekretuak, anbizioa eta traizioa, adiskidantza eta desira; baina bide batez, gizarte eredu zahar baten eraldatze garaiaren erretratua eskaintzen digu.
Ira
22
16
XX. mendeko poesia ingeleseko izen handietako bat dugu T.S. Eliotena. Modernismoaren maisuetarik, erreferentzia izan da geroztikako egile askorentzat, mundu osoan. Euskaraz ere izan du harrerarik, Gabriel Arestik, Joseba Sarrionandiak eta Jon Juaristik hura euskaratzen egindako lana adbide (Hordagok argitaratu zituen itzulpenok, 1983an, irakurgai daude Armiarman). Xabier Bovedak ere ekin dio, eta haren bost pieza ekarri ditu euskarara, tartean J. Alfred Prufrocken amodiozko kantua poema luzea, eta Idatz&Mintz aldizkarian argitara eman. Hemen irakur ditzakezu orain.
Ira
19
16
Irailak hemeretzi zituen orain ehun eta bost urte Antenor Firmin hil zenean, gizakiaren duintasunaren alde idatzi den obrarik ederrenetako baten egilea. Haitin bertan ikasia, abokatua eta eskoletako inspektorea izan zen. Ideia aurrerazaleak defendatu zituen Le Message du Nord egunkaritik, eta politikan murgildu zen alderdi liberala sortuz. Ordezkaritza diplomatikoan heldu zen Parisera 1883an, eta gizakia goi arrazetan eta behe arrazetan sailkatzen zituzten Gobineauren ondoko guztiei egin zien gogor. Ondorioz, Giza arrazen berdintasunaz (Paris, 1885) argitaratu zuen, «Antropologia positiboa» azpitituluarekin. Gardena bezain zorrotza, antropologia kritiko, sozial, kultural eta literarioaren eredu, zientzia modernoaren aitzindaria dugu Antenor Firmin. Harrigarria ote da obra hau berriro inoiz publikatu ez izana Frantzian, l’Harmattanek egin arte 2003an? Ez da batere harrigarri: Mendebaldearen arrazakeriaren aurkako erantzuna, erantzun zientifikoa, mundu beltzak dakar! Zientzia eta morala, horra bi ertzak bat eginik! Jasan ezina, bistan da. Haitiko lehendakaritzarako hauteskundeetan hartu zuen esku 1902an, baina Firminen aldekoak berak matxinadan lehertu ziren eta atzerrira hartu behar izan zuen. Hantxe hil zen. Hona bere obra nagusiaren zati batzuk.
Ira
17
16
Orain hogeita bost urte hil zen Lino Akesolo irailak hamazazpi zituela. Obra literariorik gabeko idazlea, ahanzturan galtzeko arriskuan dauzkagunen multzokoa genuke Julen Urkiza langile nekagaitzak egunkarietan eta aldizkarietan sakabanatuak zeuden Akesoloren artikuluak bildu ez ezik sarean irakurgarri paratu izan ez balitu. Edizio honi esker elizgizona ezagutzen ahal dugu noski, baina ez hori bakarrik. Literaturzalea dugu Akesolo, asko irakurria da eta beti dago prest irakurriaren berri emateko, bereziki juzku txarrak deritzenak zuzentzearren, polemista baitugu, eta ahoan bilorik gabe zafratzen ditu poeta entziklopedikoa zein frantziskotar buruzagia. Zurikeriarik gabeko idazlea dugu Lino Akesolo, alegia, artikulugile garratz samarra. Horregatik dirateke hain irakurgarriak, besteak beste, bere prentsako lanetatik ez gutxi. Lau artikulu eskaintzen dizkizuegu, diogunaren erakusgarri.
Ira
15
16
Bi atal nagusi ditu, Odola eta Izerdia, Pello Zabaletaren Zurubi luzea poemarioak, eta hirugarren bat, Eta… izenburukoa. Esaera ezagunari erreferentzia garbia da —odola, izerdia eta malkoak—, baina poemak ez dira esaera sortu zen testuinguru bortxazkoan murgiltzen. Existentzia dute kantagai, baina ez dira existentzialistak; eta azken zatian malkorik ez da, bestelako gaiek —amodioa, eszenak, ametsak— hartzen dute nagusitasuna. 1980koa da Zabaletaren lehen poema liburua, gero beste bi argitaratu zituen eta denak bildu Bigarren bizitza izenekoan. Poesiaz gain, itzultzaile jardun du, batez ere alemanetik (Böll, Hesse, Hoffmann…). Hemen duzue Zurubi luzea.
Ira
08
16
Bigarren poema liburua izan zuen Apunte eta Ahanzturak Karlos Linazasorok. Irun Hiria saria irabazitakoa, 1993an argitaratu zen, eta finantza-erakunde, udal eta halako instituzioek argitaratutako hainbat literatur lan bezala, izenburuak dioen toki horretaranzko bidean jarri zen: ahanztura. Ordea, deskantsurik gabeko idazketa lanean segitu du Linazasorok, poesian eta narratiban obra oparoa osatuz. Denetarik aurkituko du irakurleak, poemario honetan: apunteak, poema luzeak, barrurantz bezala kanporanzkoak, poetika aldarrikapenak… Hemen irakur dezakeu.
Abu
31
16
Bizitza eta literatura bereizi ezineko bi mundu gisa bizi izan zituen Marina Tsvetaievak, eta bietan murgilduta bizi izan zen sentiberatasun handi eta aiurri indartsuko emakumea. Bizitza errealitate latza suertatu zitzaion, berea eta bere herriarena, erbestea bizi izan baitzuen Errusiako gerra zibilaren garaian (armada zaristakoa zuen senarra), itzulera gero, banaketa, senarraren fusilatzea, semearen galera… 50 urte zituela egin zuen bere buruaz beste. Bizitzaren enbatei aurre egiteko idazketa zeukan, literatura, non haren askatasun egarria eta amets betegabeak —maitasuna, hainbat dimentsiotan— bizitzaren beraren segida diren. 1924an ondutako Bukaeraren poema horren adibidea da, formaz zein edukiz latz landutako poema luze eta ederra. Euskaraz irakur daiteke orain, Josu Landak egindako itzulpenean, eta eskaintzen dizugu Tsvetaieva hil zela 75 urte bete diren egunean.
Abu
29
16
Hamar urte aurtengo abuztuaren 29an Youenn Gwernig poeta, kantari eta letragile handia hil zela bertako eta atzerriko zelarik hainbeste maite izan zuen sorlekuan, Bretainian. Aitaren eta amonaren leialtasun linguistikoak lortu zuen Gwernig familiak bretoieraz egin zezan. Youennek frantsesa ikasi zuen eskolan, eta idazten ere hizkuntza horretan hasi zen. Anaia bat zeukan New Yorkera jo zuen gazterik, eta han ekin zion poemagintzari, bretoieraz. Jatorri berekoa zen Jack Kerouac-en ezagutza egin zuen 1965ean, eta ingelesez ere idazten hasi zen Kerouac-ek bere lana irakurri ahal izan zezan. Ondorioz, idazle hirueleduna bihurtu zen. Adierazgarria da nola aurkezten duten hizkuntza handiek hirueletasun hau: Youenn Gwernig (…) est un écrivain et poète franco-américain d’origine bretonne, eta Youenn Gwernig (…) was a Breton-American poet, writer and singer. Sorterrira itzuli zen 1969an eta kantagintzari ekin zion, besteak beste E-kreiz an noz (Gauaren erdian) ezaguna sortuz. Kantagintzak ikus-entzunezkoetara eraman zuen, eta Radio télé Brezhoneg elkartea sortu zuen 1970ean bretoieraren erabilera eta emisioa azkartzeko irrati-telebistan. Gwernigek AEBetan bretoieraz idatzi zituen poemen hautaketa bat eskaintzen dizuegu New Yorkeko hamar poema sailtxoan, ingeles itzulpenarekin argitaratu zuen Un dornad plu (Al Liamm, 1997) bildumatik osatua.
