Abu
24
16
Ehun urte ditugu Kaietano Sanchez Irure hil zela abuztuaren 24an, eta 160 urte jaio zela 30ean, hirurogei betetzeko sei egun eskas. Jaulierra izan zen eta berak zaintzen zituenek bezala azaldu behar izan zuen epaitegian: preso batzuek ihesa antolatu, baita burutu ere hiru zaintzaile bahituz, Sanchez Irure tartean zela. Susmoa hedatu zen bazeukala zerikusirik ihesaldian. Labanaren zorrotza lepoan probatu gabe eman ote zizkien giltzak, halakoren bat. Dena den, zuritu egin zuen epaileak. Donostiako udaletxean hartu zuen postua gero… atezain. Barrandan edo zelatan egoteko zekarren bokazioa izan zitekeen bertsotarako behar zuen astiaren ondorio. Biktoriano Iraolak aztarna adierazgarri bat ematen digu Arraietakoak! ipuinean (Baserritarra, 1907), Katu delako baten menturak kontatzen dituela: «Fiesta bukatzeko, ez zan gaizki egongo zeladore batek heldu Katuri eta txakurlekura eramatea eta bertan irukitzea, ahalik eta buruz ikasi arte, oraindaino izkribatu dituen euskerazko bertso guziak, Kaietano S. Irurek». Euskaltzale handia, huts ezin eginiko sinadura izan zen bere hiriaren eta euskal munduaren nahigabezko eta gorazarrezko gertaldietan. Bere bertso-sail guztiak ez ezik erdiak ere neke samarra litzatekeenez biltzea, bakarra eskaintzen dizuegu, Arrantzalea, bere tonuaren ezaugarri.
Abu
18
16
135. urteburua datorren astean, abuztuaren 22an, Otxolua idazlea jaio zela Bizkaian. Ez da datu biribila, baina ahanzturan daudenek txanda-pasa merezi dute. Bernarta Garrok zazpi urte eman zituen gazterik Argentinan, eta bertako euskaldunekin etxekoa aberasteaz gainera, besteekin arian, hizkuntzetarako erraztasuna zeukala deskubritu zuen. Gaztelera, italiera, frantsesa, ingelesa eta alemanera ikasiko zituen. Bazeukan idazteko sena, baina ez da gure letretan aipatu sortzailea zelako, itzultzailea baizik. Dohainak zeuzkan eta ezagutzak zeuzkan, baina ez zegoen potentzial hura bideratuko zuen kultur sistemarik, ez editorerik. Hizkuntzak ikasi zituen bezalaxe, autodidakta izan genuen idatzian ere. Herrizalea zen, belarria zeukan ahozko berbetarako, eta aldi berean aranismoak kutsatua zegoen. Laguntzarik gabe, plan txukunik gabe, programarik gabe jardun zuen: Otxolua gure egoera politikoaren biktima intelektuala izan genuen, beste hainbat bezala. Zer egiten zuen gizon hark orduetan eta orduetan gustuko bertsoak eta artikuluak bere letra ederrez kopiatzen? Liburuak amesten zituen, edizio apainak, euskaldungo kultu bat. Irakurlea zen, eta hustasun handi bat sumatzen zuen. Bernarta Garroren narrazio labur bat eskaintzen dizuegu, izaten ahal ziren eta izan ezin zutenen omenez, Gomutetan (Euzkadi, 1931). Perla txiki bat.
Abu
09
16
Urteurren bikoitza du aurten Jose Lezama Limaren memoriak: berrogei urte hil zela abuztuaren 9an, eta berrogeita hamar urte bere lanik ezagunena, Paradiso nobela, publikatu zela. Nobela? Abentura poetikoa, diote. Julio Cortazarrek zeremonia bat zela argitu zigun. Lezamak berak arazo bezala ikusten zuen nobela oro har, ez egitura arazo, ez gai arazo, hizkuntza arazo baizik. Paradiso-ren hizkerak, gaiek, sinboloek, harritu egiten gaituzte oraindik ere: desmasia berbalen eta erudizioz eta mitologiaz sortutako urruntasunaren bidez, Lezamak errealismoa apurtzen du, barrokotasuna irudiaren iragankorrari eginiko antapara da eta, ondorioz, irudien mural bat bezala ageri zaigu Historia, ez datu eta gertakari metaketa bezala, hots, Irudimenak gain hartzen dio errealitateari. Ez ihes egiteko edo estiloa erakusteko, seinale kode bat proposatzeko baizik: «Nobelaz dudan kontzeptuak irudia eta solasa ditu oinarri, esaten dena eta ezkutatzen dena. Horrela, teologoek grazia ikusgarria aipatzen duten bezala, nobelak ikusgarri egiten du, haztagarri, poesian eta saiakeran ikertzen dena». Zaila, iluna, kapritxosoa, eskandalagarria… Adibide eta omenaldi, Paradiso-ren VIII. kapituluaren hasiera eskaintzen dizuegu. Juan Rulfo eta Alejo Carpentierrekin batera, Latinoamerikako literatura modernoaren aitzindari dugu Jose Lezama Lima.
Abu
06
16
Abuztuak 6 zituela hil zen Peli Markiegi orain 70 urte Bahia Blancan, Argentinako deserroan, 41 urte bete gabe. Hamar urte lehenago, bera bezala apaiza zen anaia Jose —Lizardiren Itz-Lauz postumoari egin zion hitzaurreak idazle kontsakratu zuena— fusilatu zioten faxistek Oiartzunen. Beste anaia, Polentzi, Debako alkate abertzalea izana, urtebete geroago fusilatu zioten Santoñako hondartzan. Mintasun kolektiboa eta urradura pertsonala batu zuen Peli Markiegik, baina esperantza izpi bat ageri du unerik ilunenetan ere: «Oinazez ez da herririk galtzen. Hilerria da sorterri». Landua, jasoa, poemei oinarri anekdotikoak eta sinbolikoak eman zale, badauka olerkarien artean nabarmentzen duen nortasuna. Hemezortzi poemaren bilduma eskaintzen dizuegu: Orixe, Lauaxeta, Lizardi tantak han-hemenka, eta Markiegi orotan.
Uzt
27
16
Literatura errusiar erromantikoaren ordezkari nagusienetakoa, Gure garaiko heroia eleberria da, zalantzarik gabe, Mikhail Lermontoven idatzirik behinena, Jose Moralesen itzulpenari esker euskaraz irakur daitekeena, Armiarman lehenagotik on-line jarria. Eleberriez gain, haren hainbat poema ere ekarri izan dira euskarara, 80etan aldizkarietan (Hotsizki, Maiatz) eta itzulitako poemen bilduma batean (Hezurrezko xirulak, Elkar 1991). Lermontoven heriotzaren 175. urteurrenean, hemen dituzu irakurgai poemok.
Uzt
21
16
XX. mende amaierako idazle errusiar garrantzitsuenetakoa da Ludmila Petruxevskaia, ipuingile, antzerkigile, pintore eta kantaria. Sistema sobietarraren porrotaren kritika landu du hainbat hizkuntzatara itzuliak izan diren antzerki-lan eta ipuinetan. Kultur eragile oso ezaguna, hainbat sari eta errekonozimendu jasoa da. Animalia eta haurren istorioaren atzean salaketa gordetzen duen narrazioa, Katuek bai zorte ona ipuina eskaintzen dizuegu, Josu Zabaletak euskaratua.
Uzt
14
16
Sortzez Raymond-Théodore Barthelmess genuen Henri Calet, eta senez idazlea, idazlea artikuluak eta oroitzapenak ematen zituenean ere. Erdi kronika erdi nobela, autobiografiaren eta fikzioaren arteko obra berezi bat eraiki zuen, bere burua erakusten duen historiagile baten gisan. Caleti interesatzen zaion historia ordea ez da orri handiena, XX. mendearen lehen erdiko Parisen jasotzen dituen hosto xeheena baizik: klase apaletan, beren bizitzaren jabe ez direnen historiarik gabeko historian, proletalgotik marginalitatera sartu-irten bizi den mundu garratz eta hunkigarri horretan aurkitu zuen gaia. Begi erneko idazleak badu bihotzik hala ere, eta jendea maite duenez, malenkoniaz kutsaturiko ironia gozo batean harrapatzen du irakurlea (La belle lurette, 1935; Le tout sur le tout, 1948; Monsieur Paul, 1950…). Erresistentzian sartu zen, atxilotu egin zuten, ihes egin zuen, erresistentzian jarraitu zuen. Gero, 1945ean, Fresnesera itzuli zen ostera eta paretetan idatzitako guztia bildu zuen, argitaratzeko, historiaren higieneak oihu haiek isil zitzan baino lehen (Les murs de Fresnes, 1945). Henri Caleten aipatu ezaugarriok ederki islatzen dira kolaboratzaile finkoa izan zen Combat aldizkarian azaldu Danbor hotsik gabeko abertzaletasuna artikuluan (Patriotisme sans tambour, 1945). Uztailak 14 zituela hil zen orain hirurogei urte.
Uzt
13
16
Asteburu honetan, uztailak 15-16-17, izango dira Eako Poesia Egunak, hamahirugarren urtez. Aurten “…eta paisaia hitz egin zen” izenburuarekin dator, egitarau zabalaz eta idazle ugariren parte hartzeaz, hala nola: Eider Rodriguez, Kattalin Miner, Jule Goikoetxea, Danele Sarriugarte, Elurre Iriarte, Goizalde Landabaso, Iñigo Astiz, Lutxo Egia, Pako Aristi, Celosamente Gordea taldea. Eta bidenabar, poesiaren eta kantuaren arteko zubiak eraikiko dituzte musikariek: Mursego, Anari, Oier Aldekoa, Gari, D’Capicho, Kalakan, Napoka Iria, Joseba B. Lenoir. Euskal poesiari eskainitako jaialdi handiena da, zalantzarik gabe, Ean urtero egin ohi dena.
Uzt
05
16
Argitaletxetako hizkeran bigarren azala esaten zaion orrialdean, izenburua eta egilea errepikatzen den horretan, Martin Landerretxek datatu egin zuen, hitzaurreak ohi diren eran, bere Apurka zahar eta berri ahurtara bat eskuararen alde: «Doni Joane Lohitzundik, Uztailaren lehenean, 1905ean». Idatzia amaitu zuen eguna? Lana inprimategian eman zuenekoa? Makina lanean hasi zenekoa? Salgai ageri behar zuen eguna? Nolanahi den, ehun eta hamaika urte egin ditu aste honetan berean (111 alegia, zenbaki berezia) lantxo honek kaleraturik. Funtsean, XX. mendearen hasmentan euskarari buruz metatuak ziren lanen eta iritzien laburpen praktiko bat dugu, apezek eta oro har euskaltzaleek aski argudio ukan zezaten gure hizkuntza menosten zutenei buru egiteko eta eskualdun epelak berotzeko. Liburuaren osatze alde, bibliografia, Oihenarten atsotitzak eta Martin Landerretxek berak eginiko Iratiko Artzaina bertso multzoa ere badakartza. Euskara eta frantsesa tartekatuz argitaratu zen arren, euskarazko testua editatu dugu soilik, horrela omentzen delakoan ongien Landerretxeren memoria.
Uzt
01
16
Nagusiki zu bati mintzo zaizkion poemak dira Sonia Gonzalezen Sagarroiak poema-liburukoak (Euskaltzaindia/BBK, 2002); zu-ri egindakoak baina ni da protagonista. Bere baitatik idatziak, euskal poesiak dagoeneko ondo irabazitako lurraldetik idatziak dira, sentimenduetatik bezala sentsazioetatik, naturaltasunez, harremanez gain ingurura ere salto eginez intimismo gehiegizko batera mugatu gabe. Hiru urteko jauziaren ondoren, poeta sozialagoa da Gonzalez Poema amniotikoak (Kutxa, 2005) liburuan, batez ere politikoagoa, hitzaren zentzurik greziarrenean. Poetak bere baitatik kanpora eraman du begirada, gizarteari erreparatuz, gizarteko eremu pribatu zein publikoenei. Poemario honetako azken atalean itzultzen da bere baitara eta harremanetara (maitasunera, desamodiora, sexura), baina zukako hizkera utzita, erlazioa ni eta besteak bikotean eraikita. Irakurgai jarri ditugu bi liburuok.
Eka
23
16
Baratze edo baso baten aberastasuna eskaintzen digu Eduardo Gil Beraren poemarioak, Irun Hiria saria jaso eta 1989an argitaratutako Hortus botanicus honek. Kultura klasikoak presentzia dauka, baina ez da erudizio erakustaldi bat, poemen baitan egoki txertatua da, eta disonantziarik gabe bat egiten du egilearen hizkera propioarekin, berau ere benetan aberatsa. Neurri desberdineko poemak dira, errima inoizka baino eskaintzen ez dutenak, itxura grafikoa ere zainduz hainbatetan, garai hartan zabalduxe zen joera batean. Etxeko bazterretatik mundu osoko toki izenetara, liburua autorearen geografian mugitzen da, azken batean. Hemen eskaintzen dizuegu osorik.
Eka
17
16
“Zuen baimenarekin / nahiago dut bizirik jarraitzea” idatzia zuen; baina ez zioten baimenik eman. Gaur 40 urte, 1976ko ekainaren 17an, Argentinako Armadak tiroz eta buruan kulataz jota hil zuten Francisco Paco Urondo poeta. Alaba txikienak amarekin ihes egitea lortu zuen, Urondok ez. Ekintzaile montoneroa zen eta, beste askok legez, errepresioaren gordina jasan zuen —bera hiltzeaz gain, alaba zaharrena eta suhia desagerrarazi zituzten—. Lehenago egona zen espetxean, jardun politikoa landutakoa baitzen Urondo, kultura alorrean ardurak izandakoa. Baina oroz gain idazlea. Argentinako poesigintzaren berritzaileetako bat, kazetaritza, antzerkia eta poesia landu zituen, 46 urte zituela hil zuten arte. Jose Luis Otamendik ekarri dizkio euskarari Paco Urondoren zortzi poema, guztion gozagarri.
Eka
10
16
Parisen jaio eta hazia, ilustratzailea, istorio grafikoen eremuan egin zituen lehen lanak Jean Bruller Vercors idazleak. Bigarren Mundu Gerran mobilizatua, Erresistentziari lotu zitzaion eta Vercors mendien abaroan jardun sasiko lanean. Kultura alorreko ekintzailea, bere konpromiso politikoa ez zuen sekula utzi eta Ohorezko Legioari uko egin zion Aljeriako gerraren aurkako bere jarreragatik. Erresistentziako jardunean idazkuntzari ere lotu zitzaion, besteak beste. Eta gaueko lan honetako kide Pierre Lescurerekin batera, hain zuzen, Editions de Minuit sortu zuen 1941ean, eta hantxe argitaratu 1942an bere libururik ezagunena, Le Silence de la mer. Gaur 25 urte hil zen Parisen Vercors, eta haren omenez dakargu lan horixe, Ibon Sarasolak euskaratutako Itsasoaren isiltasuna.
Eka
09
16
Bihar ehun urte beteko dira Erramun Astibia (Errenderi Aba, elizako izenez) hil zela, bizitza gehiena Lizarran eta Tuteran eman ondoren. Inguru erdaldun honek edukiko zuen zerikusia, seguruenik, bere olerkigintza zibilaren gaietan: hizkuntzaren heriotza, Euskal Herriaren gainbehera… eta Sabin Aranaren figura, gure Aitalehen modernoa, esperantza eta galera. Mezu zuzeneko eta irudi errazeko olerkiak landu zituen, hala elizako nola batzokirako. Etsipenaren eta itxaropenaren arteko, esan liteke deitoreak eta himnoak eman zizkigula Astibiak. Horrela, kanturako testuak bezala harturik, asko irabazten dute bere olerkiek. Letragile segurua da, neurriaren eta kadentziaren zentzua dauka, eta estrofa molde berritan saiatzen da. Entzutekoak izango ziren letra haiekin Alfonso Uriartek eta Astibia bezala kaputxinoak ziren Aita Donostiak eta Aita Elduainek sortu zituzten doinuak eliza eta antzoki beteek kantari. Elixabete Perez Gazteluk bildu eta editatu zituen sakabanatuak zeuden orriak eta eskuizkribuak Erramon Astibia «Errenderi Aba» (1881-1916) Idazlanak izeneko CDan (Errenteriako Udala, 2003), eta horretaz baliatu gara Errenderi Abaren abesti ez zerutar baizik euskotar batzuk eskaintzeko oroigarri gisa.
Eka
04
16
Azaroan 125 urte jaio zela, gaurko egunez 35 hil zela Augustin Anabitarte. Bidaiari, argazkilari, kirolzale, laketeko marinel eta, oroz gain, idazle. Munduok islatu zituen idatziz, obra ez oparo baina anitza baita Anabitarterena: dibulgazioa (Antzinako Olinpiar Jolasak, 1925), nobela (Usauri, 1931 eta Donostia, 1932), gazte literatura (Poli, 1958), kronika (Aprikako basamortuan, 1961)… Ez da ohiko curriculuma gure letretan. Itsasoa ezinbesteko osagarria du fikziozko lanetan, urruntasun eta gertaleku askatzailearen balioarekin. Tipoetan eta gertatuetan kostunbrista dela esan bagenezake ere, ozta ageri duen baserritarrik edo arrantzalerik. Bere protagonistak, oro har, eskolatuak dira eta kalean bizi dira, baita Donostia bezalako hirian ere. Kostunbrismoarenak ez diren kostunbreak dituzte, eta folklorikoak ez diren motibazioak. Augustin Anabitarte gerrak eta diktadurak apurtutako belaunaldikoa izan zen, isilaldi luze batera kondenaturikoa. Baina horretaz gain gure literatur sistemak nobela onartu ezin zuen Pizkundea delako aroan egokitu zitzaion bere lan nagusiak argitaratzea. Gero, beste kasu batzuetan bezala, Gipuzkoako Aurrezki Kutxak bere lanak tomo bakarrean publikatu izanak, argitara ordez, ilunpera kondenatu zituen. Merezi ez zuen adur gaiztoak jo zuen gure idazlea. Anabitartek benetako idazlearen eskua zeukan —bizia eta dotorea—, detaileak atzemateko begia, kontakizuna antolatzeko burua eta pertsonaiak maitatzeko bihotza. Injustuki ahaztutako idazle honen prosak daukan dotoreziaren eta bizitasunaren adibide eskaintzen dizuegu 1936an El Día aldizkarian azaldutako Hiru eskiazaleen erokeria kronika.
