Ots
24
17
Otsailaren 23an hil zen Marijane Minaberri, euskal literaturaren ahots eder bat isilduz. Erabat mututu ez, ordea, haren ipuin eta kanten bidez gozatzen jarraitu ahal izango baitugu Bankan jaiotako idazlearen hitz eta istorioez. Ipuinak, antzerkia, poemak, kantuak, haurrendako idatzitako harribitxiak dira Minaberrik utzi dizkigunak. Aldizkaritan plazaratutako bost poemaz gain, hemen eskaintzen ditugu argitaratu zituen liburuak, osorik: Haur antzerki, Itxulingo Anderea, Mari Gorri eta Xoria Kantari. Goza itzazuela.
Ots
23
17
Ama xoxon eta aita ojibwaren alaba, nila northSun gaur egungo AEBetako natibo amerikarren poeta esanguratsuenetako bat da, euren herriaren historia lanetan ere badiharduena. Hizkuntza ausart eta zuzenarekin, erreserbetako biztanleen bizipen eta kezkak ageri dira haren poemetan, baina ikuspegi etnografikotik biluz, ezpada errealitatearen prismatik idatziak. Lau poema ekarri dizkigu euskarara Iñigo Astizek, hemen eskaintzen dizkiguzuenak.
Ots
21
17
Otsailak 21 zituela jaio zen Ramon Intzagarai donostiar ez nolanahikoa, bere garaian eta gerotxoago ere Jarana zeritzan auzoan, kaian alegia, kaia portu zenean, baitzen sortu. Apaiztu eta luzera gabe izendatu zuten euskaltzain. Ganoraz ikasia zen latina, grekoa eta alemana, eta burutsuaren ospea zeukan. Berak maitetasuna zekarrela aipatu izan zuen beti, handia, euskararentzat, baina jakinduria gutxi. Harengana bidaltzen omen zuten euskaraz ikasi nahi zuen guztia, eta Integristen Zirkulutik deitu zioten euskarazko klaseak emateko. Badute bere artikulu askok, halako kutsu bat. Intzagarai atsegina egiten zaigu ordea kostunbrismoa egiten duenean, sortu zen kaiko gatza eta bixitasuna ageri baitu, dela pertsonaietan dela hizkeran. Gizonezkoak arrantzan edo tabernan baitaude, emakumezkoak agertzen dizkigu maiz, saregin edo arrain saltzaile, elkarren lehian eroslea atzitu nahirik… Emakume langileak dira, ez señoritak edo beatak, eta lotsagabeak ezin bestez, kaletarren artean nabarmen. Kontraste folkloriko honek lekukotza linguistiko eder bat ematen du ordea, Jarana zalapartariaren aberastasuna irain eta esamolde ironikoetan. Bazeukan Intzagaraik idazlearen eskua istorioak antolatzeko eta hizkeraren kontzeptu literario bat, lan jasoagoetan ere ezin hobekiago ageri dena, Donosti Atalak poema jostalari zorrotzean bezala. Haren oroigarri, Arrantzaleak ipuintxoa eskaintzen dizuegu.
Ots
17
17
Latinoamerikak eman duen idazlerik berezienetako bat eta ipuinlari unibertsala da Horacio Quiroga. Uruguain jaioa, Argentinara egin zuen ihesi, eta han, maisu zeukan Leopoldo Lugonesen laguntzaile argazkilari gisa, Misiones eskualdea ezagutu zuen. Heriotzek eta suizidioek inguratua bizi izandakoa, haraxe erretiratu zen, oihan tropikalera, bakartasunera, bizitza burgesaren axalkeriari eta lantegietako alienazioari uko eginez. Eta hantxe aurkitu zuen bere literaturaren gaia, oihaneko piztiak eta gizakiak, natura eder bezain ankerra… “ukabilka idazteko”, berak zioen bezala, eskoletatik eta modetatik urrun, bizitza bortitza, inperfektua eta gizatasunik gabea izan zitekeen giroan. Horrelako biluztasuna estetika etiko baten bilaketa ere bazen. Zarpailak eta gaizki idatziak zirela bere ipuinak esan zuten literatur komisarioek bere garaian. Beste mundu batekoa zen Quiroga, eta mundu hark eskatzen zion bezala idatzi zuen: izua, alkohola, eromena, heriotza… Horacio Quirogaren ipuinen bi bilduma bikain dauzkagu euskaraz, Oihaneko ipuinak (Desclee De Brouwer, 1994) eta Eguzki kolpea (Alberdania-Elkar, 2009). Idazle handi honen omenez, bildumotan ageri ez den Yaguaí ipuina eskaintzen dizuegu, naturak eta gizakiaren zabarrak eragindako endekatze moral baten istorioa.
Ots
17
17
Berrogeita hamar urte bete dira otsailaren 17an Ciro Alegria nobelagile perutarra hil zela. Guraso lurjabeen etxean entzundakoek, amona mestizoaren ipuinek eta indioen borroka ezkutatuek esnatu zuten politikara. APRA alderdi iraultzaileko militantea bihurturik, formakuntza sendo bat hartu zuen ekintzetan eta kartzelaldietan. Erbesteratu zelarik idazteari eman zion eta Urrezko sugea (La Serpiente de Oro, 1935), Zakur gosetuak (Los perros hambrientos, 1938) eta Zabala eta arrotza da mundua (El mundo es ancho y ajeno, 1941) nobelekin abiatu zuen Indigenismoa esan izan zion mugimendua, bere ondotik Jose Maria Arguedasek jarraitu eta zabalduko zuena Perun bertan. Indigenismoa, alegia, folkloretik atera eta testuinguru sozial batean —terratenienteak, armada eta transnazional yankien zerbitzura dagoen gobernua— indioa kulturaren eta transformazioaren eragile bihurtzen duen literatura. Urrezko sugea-ren kapitulu bat eskaintzen dizuegu Ciro Alegriaren estiloaren osagarri lirikoaren adibide.
Ots
05
17
Txileko musikaren eta musikarien eguna da urriaren 4a, Violeta Parraren jaioteguna. Halakoa da haren lanaren garrantzi eta oihartzuna. Aurten mendea egingo du jaio zela, eta gaur, otsailak 5, 50 urte hil zela. Hainbat sormen-eremu landutakoa, kantari eta kantu-egile gisa egin zen munduan ezagun, eta hainbat lurraldetara iritsi ziren haren ahotsa eta haren kantuak. Baita euskarara ere, Ez Dok Amairuren bitartez, Julen Lekuonarekin-eta. Eskerrak bizitzari kantu ezagunaren bi bertsio dakartzagu, Amets Arzallusena bata —Aire ahizpek kantatua— eta Garazi Arrularena bestea. Eta, urteurrenaren karietara, Josu Landak euskaratutako sei kantu. Hemen eskaintzen dizkizuegu denak.
Ots
02
17
Hogeita bost antzerki obra idatzi zituen Ugo Betti italiarrak 1926-1953 urte bitartean, bi hauek ezagunenak: Corruzione al Palazzo di Giustizia (1944) eta Delitto all’isola delle capre (1946). Bigarren hori euskaratu zuen Gabriel Arestik, baina ez dakigu zehazki noiz; makinaz jotako kopia Gabi del Moralengandik eskuratu zuen Karmelo Landak, eta Susak plazaratu zuen 1986an. Ugo Betti jaio zela 125 urte beteko direnez otsailaren 4an, Arestik itzulirik Ahuntz-herriko bidegabea antzezlana eskaintzen dizugu sarean. Misterio honekin hasten da: etxalde bakarti batean hiru emakumezko bizi dira, haietako bat alarguna; halako batean gizonezko arrotz bat iritsi da urrundik, esanez duela bost urte hil zen Henriko irakaslea ezagutu zuela preso zeudenean, eta haren azken hitzak eta mandatu bat jaso zituela alargunarentzat.
Urt
25
17
Ez gatoz idazle bakoitzarentzat kale edo enparantza bana eskatzera, gaur ez behintzat. Aspaldiko liburu bat dakargu sarera, 1975ean Kriselu bilduman argitaratutako saiakera labur bat, Txillardegi eta Saizarbitoriaren nobelagintza, non Ibon Sarasolak bizi-bizi aztertu zituen Txillardegiren lehen hiru eleberriak eta Saizarbitoriaren aurrenekoa: Leturiaren egunkari ezkutua (1957), Peru Leartzako (1960), Elsa Sheelen (1969) eta Egunero hasten delako (1969). Irakurleentzat gida moduan balio zezan plazaratu zen saiakera hau duela berrogei urte, baina bistan da Ibonek iritzia eman ere nahi zuela, 1969an argitaratutako bi nobeletatik Saizarbitoriarena goraipatzearren, ez baitzitzaion bidezkoa iruditu izan zituen “kritika negatiboak”.
Urt
20
17
Errealitateari eta existentziari so egiten dion idazlea da David Tijero, poesiara hurbildutakoa “inguruak eragiten diona deskribatzera”. Baina ingurukoa behatzean bere barne mundua kanporatzeko ere baliatzen ditu poemak. Molde narratiboan gehienetan, barnekoari bezala kanpokoari begi zoliz erreparatzen dio. 2001ean Kutxa saria irabazitako Dendako leihotik eta Birmingham etxearekin 2007an kaleratutako Porroten bilduma, Pasaia hiria saria irabazitakoa, eslaintzen dizkizuegu, Tijeroren mundu poetikoaren erakusgarri.
Urt
12
17
2002ko urtarrilean abiatu genituen Literatur Emailuak, oraintxe 15 urte. Ostegunero emailez bidaltzeko astekari elektroniko bezala hasi zen asmoa, alde batetik gure literaturaren dinamismoaren berri emateko (agenda baten bitartez) eta bestetik albiste laburrak zabaltzeko: dela zerbait historikoa (efemeridea), dela liburuen digitalizazioa, dela testu literarioaren itzulpena… Gaurdaino egindako 780 Literatur Emailuez sortu diren edukiak Armiarma atariko web ezberdinetan gorde ditugu: Zubitegia, Euskarari Ekarriak, Klasikoen Gordailua, eta abar. Literatur Emailu edo albistegi hauek beren bloga dute, etenik gabe osatzen dena astero. Eskerrik asko hamabost urteotan lagundu diguzuen guztiei. Harpidetu nahi izanez gero, klik egin hemen.
Urt
10
17
1957ko urtarrilaren 10ean hil zen Gabriela Mistral idazle txiletarra. Hispanoamerikako literaturgintzako izen handietariko bat —gaztelaniaren lehen Nobel saria, emakumezkoa— hezkuntza alorrean hasiera batean eta bere herriaren ordezkari diplomatiko gisa jardun zuen, baina literatur lanari emana gaztetandik. Poesia intimoa da berea, sentimenduek hartzen dutena, musikaltasun handikoa, neurtuan egina gehienetan. Olerti eta Egan aldizkarietan lehen ere euskarara ekarria (Etxaniz, Onaindia, Aresti), haren heriotzaren 60. urteurrena den honetan Josu Landak euskaraturiko sei poema dakartzagu.
Urt
07
17
Urtarrilaren 16tik 22ra egingo dira nobela beltzari buruzko (H)ilbeltza jardunaldiak Baztanen. Patxi Larrionen Feriatzaileak nobelaren inguruko solasaldiaren abiatuko dira, eta astean barrena hitzaldiak, mahai-inguruak, irakurraldiak eta liburu aurkezpenak izango dituzte. Arreta berezia eskainiko diete Gotzon Garateren nobela beltzei, aurten beteko dira-eta 40 urte Esku leuna eta Elizondoko eskutitza argitaratu zirela: “Esku leuna Azpeitiko Enparangain baserrian bukatu nuen, gero Elizondoko eskutitzak Amaiurko Iriartea baserrian”, kontatu zuen Gotzon Garatek.
Urt
05
17
Ehun urte bete dira urtarrilaren 5ean “Gizakietan espezie bakarra dago” deklaratu zuen gizakia jaio zela. Begi bistako baieztapena dirudi, baina Buchenwalden, Gandersheimen eta Dachaun jasan zuenaren ondorioa zen Robert Antelmeren esana, eta Primo Leviren Hau gizon bat bada (Alberdania, 2001) lanaren mailan kokatu beharreko lekukotzaz haratagoko hausnarketan frogatu zuen (L’espèce humaine, 1947). “SSkoek erakutsi nahi izan dute espezie goren batekoak direla, eta hori frogatu beharrez erakutsi dute borreroak zein biktimak espezie batekoak garela”. Egia jasanezin honek agerian uzten du deportatuaren helburua: krimenaren berri ematearren bizirautea ez baina bizitzea, botereak hala erabakitako bizitza “heriotzaren aurka zuhurki borrokatuz”. Horrela da gizakia gizaki. Robert Antelmek erresistentzian jardun zuen, baja eman zuen PCFn 1950ean Sobiet Batasuneko gulag sistema ezin onartuz, intsumisioaren eskubidea aldarrikatu zuen Aljeriako gerran 1960an, De Gaulleren aurka eta manifestarien alde agertu zen 1968an. Nobelagintzarako proiektu batzuk zeuzkan arren nahiago izan zuen liburu bakarreko egile iraun. Suntsimendu eremuetako errealitatea profanatzea iruditu zitzaion fikzioa baliatzea. Gizakiaren espeziea izendatu dugun liburu bakan, sakon eta durduzagarri horren zati bat euskaratu dugu idazle izugarri bezain diskretu honen omenez.
Urt
02
17
2017ko urtarrilaren 2an, urtea hasi berri, hil da John Berger, “begi gainean izarak zabalduta, lekutu da mundutik”. 1926an Londresen jaioa, margolari izana eta arte kritikari zorrotza, idazletzari lotu zitzaion ondoren eta obra oparoa eskaini. Into their Labours trilogiak oihartzun handia izan zuen, lurra eta hura bizi dutenen kantu gordin eta ederra, baina haren obra osoa da azpimarratzekoa. Narratibaz gain, saiakera landu zuen —arte eta estetikaren alorrean bereziki, begiradaren munduan— eta baita poesia ere. Haren heriotzan, Iñigo Aranbarrik euskararatutako hamar poema eta ipuin bat eskaintzen dizkizuegu.
Abe
29
16
Gaur aurkeztuko da Iruñean Joxemiel Bidadorren Klasiko bitxi, arront klasiko (Pamiela) bilduma. Ezaguna genuen Arrotxapeakoak sortzaile eta ikerlari gisa egindako lana, gaurkoan Bidador itzultzaile dakargu emailuetara. Aipatu liburu hori apailatzeko xerka Juan Ramon Jimenez poeta espainiarraren Barne-gaiazko animalia itzulpena ageri baitzen. Moguerrekoaren hondar lan honetan olerkaria eta olerkia bat eginik ageri zaizkigu, adimena inspirazioaren zerbitzuan jarririk. Nobel sariak poesia ukiezina eta trinkoa darabilkigu. Bidadorren itzulpena pasa den mendearen akaberakoa duzue. Arront klasiko bat klasiko bitxi baten eskutik.
