Api
07
10
Tristram Shandy eleberri handiaren egileak, Laurence Sternek, bidaia luzea abiatu zuen 1765ean tuberkulosiak jota zegoela, Doverretik Parisera aurrena eta handik Napoliraino ondoren, hegoaldeko giro lehorren bila. Eta halaxe idazten hasi zen Bidaia sentimentala Frantzia eta Italian zehar liburua (1768ko otsailaren 27an argitaratua, idazlea hil baino bi aste lehenago); kontakizuna lau zatitan ematekoa zen Sterne, baina tamalez lehendabiziko biak baino ez zituen amaitu; beraz Italiarik ez da ageri, baina Parisen oso ondo pasatuko duzu. Tristam Shandy eleberrian agertzen zen Yorick elizgizona da hemen protagonista, Hamlet-en adiskide bufoiaren izen berekoa. Josu Barambonesek itzulirik plazaratu zen 1998an euskaraz, hitzaurre gisa Virginia Woolfek 1928an liburuari buruz idatzitako artikulu eder batekin.
Mar
30
10
Zapatari txiro baten semea zen Hans Christian Andersen danimarkarra, 1805eko apirilaren 2an jaioa. Jonas Collin antzerki zuzendari eta adiskidearen laguntzari esker bilakatu zen idazle. Eleberriak, antzerkiak, poema bildumak, bidaia liburuak argitaratu zituen, baina 156 ipuinengatik da mundu osoan ezaguna, horietako asko eta asko antzezlan, ballet eta film bihurtu izan baitira. Nork ez ditu ezagutzen Enperadorearen jantzi berria, Ahatekume itsusia, Berunezko soldadu irmoa edo Sirenatxoa? Horiexek eta beste batzuk gehiago euskaraturik dituzu Hemeretzi ipuin bilduman, Literatura Unibertsala sailean 1997an argitaratua.
Mar
24
10
Jules Verne idazle frantsesaren nobela ezagunena da Mikel Strogoff, Magasin d’Education et de Recreation aldizkarian zatika argitaratua, 1876ko urtarrilaren lehenean hasi eta abenduaren 15ean amaitu. Arrakasta itzela izan zuenez, Vernek antzerki obra bilakatu zuen Adolphe d’Ennery dramaturgoaren laguntzaz (estreinakoz 1880 azaroan taularatua, Jules Massenet-en musikaz), eta aberastu egin zen. Errusiako Alexander tsarraren mandataria da Mikel Strogoff, 30 urteko siberiarra, Nikolas Korpanoff merkatariaren nortasun faltsua hartua duena. Moskutik Siberia ekialdeko Irkutsk hiribururainoko bidaia luzea egin beharko du, enperadorearen anaiari abisua emateko Tatariako jendeak independentzi asmoz matxinatu direla. Karlos Zabalak 2002an euskaratua, osorik eskaintzen dizugu sarean.
Mar
17
10
Juan Rulforekin batera Mexikoko idazle ezagunena da Carlos Fuentes, Gabriel Garcia Marquezekin zinemarako gidoiak ere idatzi izandakoa. Egun mozorrotuak (1954) izan zen bere estreinako liburua (sei ipuinez osatua) eta Eskualde gardenena (1958) lehendabiziko nobela. Carlos Fuentesen liburu bakarra daukagu euskaraz, Zuriñe Goti Artabek 2002an itzulitako Artemio Cruzen heriotza (1962) eleberria. Artemio Cruz industrial eta politikari ustelak, ohantzean ustelduta hiltzear dagoelarik 1959ko apirilean, bere bizitzako hamabi egun (eta oroitzapen) nagusiak gogoratzen ditu atzekoz aurrera: 1941ean hasi eta 1889an amaitu. XX. mendearen lehen erdiko Mexikoren erradiografia zorrotza duzu nobela hau.
Mar
10
10
Izenburuak gaztigatzen digun bezala, amodiozko poemak dakartza Omar Nabarroren Haragizko amoreak liburuak, Susak argitaratu berriak. Erotismorako jaidura du etengabe, eta bildumaren amaieran senideenganako maitasun eztia. 25 urte dira oraintxe Edorta Jimenezek bere lehendabiziko liburua plazaratu zuela, Itsastxorien bindikapena (1985), Omar Nabarro heteronimoz sinatua, poesian beti erabili izan duen izena. Koldo Izagirrek apailatutako XX. mendeko poesia kaierak bilduman baduzu antologia eder bat. Haragizko amoreak errezitaldiak egiteko asmoa du Edorta Jimenezek, Rafa Ruedaren musikaria lagun duela; aurrenekoa Gernikako gaztetxean apirilaren 10ean.
Mar
02
10
Lady Chatterleyren maitalea nobela da D.H. Lawrence idazle ingelesaren liburu ezagunena, Italian 1928an argitaratua baina Erresuma Batuan 1960ra arte plazaratu ez zena. Euskarari Birjina eta Ijitoa nobela ekarri zion Irene Aldasorok 1993an, orain osorik sarean eskaintzen dizuguna. Honela deskribatzen da pertsonaien arteko lehen enkontrua: “Yvetteren bihotzak jauzi egin zuen. Karroko gizonezkoa ijitoa zen, beltzaran, soin-zinbel, eder horietakoa. (…) Ez al dute andereño polit hauek beren fortuna entzun nahi? esan zuen karro gaineko ijitoak barrez, baina begi ilun zelatariak, serio, aurpegiz aurpegi eraman eta Yvetteren aurpegi gazte leunean pausatzen zituela”. Christopher Milesek izenburu bereko filma errodatu zuen 1970ean Joanna Shimkus eta Franco Nerorekin. D.H. Lawrence 1930eko martxoaren 2an hil zen Okzitaniako Vençan, 44 urte zituela, tuberkulosiak jota.
Ots
22
10
Juan San Martinek 1966an Salvador Espriuren Cementiri de Sinera (1946) itzuli zuelarik (Sinera-ko liburua), honela idatzi zion idazle katalanak: “Ez nekien ezer zure asmo eta egintzei buruz, eta egiazki eskertzen dut; euskararen goreslea naiz eta Euskal Herria eta bere jendearen zale gartsua. Beraz, pozik ematen dut itzulpena argitaratzeko eskubidea, ohore bereziz atsegintzen bainau”. Egan aldizkarian argitaratu zen liburu hura, eta 1967an Pais Basc izenpean beste hiru poema ere bai. San Martinek 1983an Zezen larrua euskaratuko zuen, eta Koldo Izagirrek 20 poema Aresti-Ferreiro-Espriu bilduman 1988an. Gerardo Markuletak XX. mendeko Zenbait poeta katalanen antologia atondu zuelarik 1997an (Literatura Unibertsala), Espriuren 10 poema ekarri zituen, eta tartean baita ere beste zortzi hauenak: Josep Carner, Carles Riba, J.V. Foix, Joan Salvat Papasseit, Pere Quart, Joan Vinyoli, Gabriel Ferrater eta Vicent Andres Estelles.
Ots
17
10
XVI. mendeko kronika zorrotz bat egin zuen Heinrich von Kleist (1777-1811) idazle alemaniarrak Michael Kohlhass nobelan (1810), Hans Kohlhass jaunaren bizipen benetakoetan oinarriturik. Kohlhass zaldi-tratulariari bahituran kendu zizkioten abereak, bide-sari bat ordaintzeko aski dirurik ez zuelako une hartan. Baina ondoren, zaldiak berreskuratzeko bete beharreko guztiak bete arren, itzuli ez zizkiotenez, Kohlhass zintzoak ezin eraman izan zuen justiziaren urratze hura, eta bere onetik aterata izugarrikeriak egiten hasi zen, agintedunengandik jasandako kaltearen ordainetan. “Heinrich von Kleisten obra osoan ageri da gizakiak duen askatasun-egarriaren eta gizarte-ingurune zentzugabeak ezartzen dizkion zailtasun eta mugen arteko kontraesana”, gaztigatzen digu Xabier Mendiguren Bereziartuk 1993an euskaratu zuen nobelaren hitzaurrean.
Ots
11
10
Poesiazkoak izan ziren Ismail Kadare idazle albaniarraren lehen lanak, 18 urterekin hasita (Gaztaroko etorriak, 1954); hiru poema itzuli zituen Iñigok Aranbarrik 1990ean. Estreinako nobela, aldiz, 1963koa da: Gudaroste hileko jenerala, Mastroianni eta Piccoli aktoreekin Luciano Tovolik zinemara eramana. Ismail Kadareren bi eleberri ditugu euskaraz: Juan Mari Arzallusek Hiru arkuko zubia itzuli zuen (1994an) eta Arzallusek berak Antton Olanoren laguntzaz gero (1998an) H. dosierra, orain osorik sarean eskainitako hau. Bi gazte irlandar Albaniara joan dira hango elezaharrak aztertzera, ea Homero handiaren arrastorik ateratzen duten. Albaniarren eta eslaviarren arteko liskarrak ere azalduko dira nobelan, eta tartean Kosovo, noski. “Gu ikertzaileak gara” esango dute gazteek, “ez genuke Balkanetako gorabeheretan nahastu nahi”.
Ots
04
10
Urtarrilaren 27an hil den J.D. Salinger idazle estatubatuarra gogoan, Egun zoragarria banana-arrainarentzat ipuina eta Zekale artean harrapaka nobela eskaintzen dizkizugu sarean. Bigarren Mundu Gerran soldadu izan baino lehen eta Parisen Hemingwayren adiskide egin aurretik ipuinak argitaratu zituen Salingerrek, baina 1948ko urtarrilaren 31n The New Yorker aldizkarian agertutako Egun zoragarria banana-arrainarentzat kontakizuna izan zen estreinako idazle kontratua sinatzera eraman zuena. Bernardo Atxagak euskaratu zuen 1987an Akademia Sekretuaren Egutegirako (Pamiela). Zekale artean harrapaka, Salingerren lehendabiziko liburua, 1951ko uztailaren 16an plazaratu zen, eta nobelako Holden Caulfield gaztearen istorioak sekulako arrakasta eduki zuen berehala. Iñaki Iñurrietak itzuli zuen 1991n (Elkar).
Urt
28
10
Bere gelditasunagatik alferra zirudien Schlemihl hankaluzeak itzala galdu omen zuen. Adelbert von Chamisso idazlearen lanik ezagunena duzu Peter Schlemihl-en istorio miresgarria. Sarean eskaintzen dizugu Anton Garikanok 1995ean itzulitako eleberria. Baina beste kontu batengatik ere ezaguna da gurean Chamisso, Des Basken Etchehons Klage poema argitaratu baitzuen 1829an; antza denez, Donapaleuko tribunalaren aurrean Pierre Topet Etxahun epaitua izan zenean, Mundian malerusik frantsesez ezartzeko eskatu omen zion Deffis jujeak Salaberri delako bati, eta Chamissok kasua eta kantua irakurririk idatzi zuen alemanez bere poema. Lehenik Polikarpo Iraizozek (1935), gero Joseba Sarrionandiak (1980) eta azkenik Kaekusek (1984) itzuli dute euskarara: Etxahun euskaldunaren arrangura edo Etxahun euskaldunaren deitorea.
Urt
20
10
Farora joateko irrikaz dago James mutikoa, zilarrezko dorre gandutu baten antzeko hartara, mendiak adinako olatuak ikustera. Baina aitak esango dio, bihar euria egingo duela eta ezingo dutela joan. Amaren arrapostua: agian haizea aldatuko da eta eguraldi ona egingo du. Aitak amari orduan: “Zoaz pikutara”. Horrela hasten da Virginia Stephen-Woolf idazle ingelesaren bosgarren eleberria: Farorantz (1927). Virginiak umetan Kornuallesen igarotzen zituen oporrak, Godrevy faroari begira zegoen Talland etxaldean, Farorantz eleberrikoa ordea Eskoziako Skye irlakoa da. Anton Garikanok 1993an itzulitako nobela hau da euskaraz daukagun Virginia Woolfen bakarra, orain osorik sarean emana.
Urt
13
10
James Joycek The Egoist aldizkari literarioan zatika argitaratu zuen Artistaren gaztetako portreta nobela 1914-1915 urteetan. Ipuin batzuk sinatzeko Joycek noizbait erabili izandako izengoitia zen Stephen Dedalus, eta pertsonaia horrexen bizitzako lehen urteak kontatzen dira eleberrian (gero Ulises nobelan ere agertuko zen). Adiskideekin dituen elkarrizketen eta eztabaiden bitartez ezagutuko duzu Stephen; hona haren esaldi sonatuetarik bat: “Gizon baten arima herri honetan jaiotzen denean, sareak botatzen zizkiotek hegan egin ez dezan. Nazionalismoa, hizkuntza eta erlijioa aipatu dizkidak. Ni sare horietatik hegaldatzen saiatuko nauk. (…) Badakik Irlanda zer den? Bere umealdiko txerrikumeak jaten dituen txerrama”. Irene Aldasorok euskaraturik, Literatura Unibertsala bilduman plazaratu zen 1992an Joyceren lehen nobela.
Urt
04
10
Nazien aurkako erresistentzian Combat egunkariko zuzendaria izan zen Albert Camus. Lehen liburuak Aljerian argitaratu zituen arren, 1942an Parisen plazaratutako Arrotza nobelarekin egin zen ezaguna, Izurria eleberriarekin izan zuen ospea 1947an eta Nobel saria hartu zuen 1957an. Gaurko egunez, 1960ko urtarrilaren 4an hil zen Camus kotxe istripu batean, editore eta lagun zuen Michel Gallimardekin zihoala. Idazlearen gorazarre, bi nobela handi horiek eman ditugu sarean: Arrotza, Txato Agirrek itzuli eta 1970ean Herri Gogoak argitaratua, eta Izurria, Imanol Tapiak itzuli eta 1993an Literatura Unibertsala bilduman agertua. Bestalde, Sisyforen Mitoa saiakera ere interneten duzu, Xabier Kintanak 1992an euskaratua (Pentsamenduaren Klasikoak bilduman). Camus antzerki idazlea ere izan zen, baina baita futboleko atezaina ere gaztetan, tuberkulosiaz gaixotu baino lehen; eta behinola bere adiskide Charles Poncetek galdetu ziolarik, zer nahiago duzu: futbola ala teatroa?, erantzun omen zuen: “futbola, zalantzarik gabe”.
Abe
30
09
Bombay hirian jaio zen Rudyard Kipling 1865ko abenduaren 30ean, baina Londresera bidali zuten ikastera bost urte besterik ez zituela. Hamazazpirekin itzuli zen Indiara, han kazetari lanetan jardun zuen zazpi urtez, eta azkenean Ingalaterra hartu zuen bizilekutzat 1902an. Poeta eta ipuingilea zen Kipling, nahiz eta bere libururik ezagunenak Oihaneko liburua eta Kim nobelak izan. Oihaneko liburua Jexux Mari Haranburuk euskaratu zuen 1981ean, eta aste honetan osorik sarean eskaintzen dizugun Kim Koro Navarrok 1990ean. Kiplingek Nobel saria hartu zuen 1907an.
