Mar
01
15
Jakintza ekiteko tresnatzat zeukan foruzale ilustratua izan zen Jose Manterola: lege zaharra, tradizioa eta hizkuntza Euskal Herria hondamenetik ateratzeko oinarri ideologikoak ziren (Jainkoa lagun, noski). Oso gazterik nabarmendu zen polemista bezala hemen eta Madrilen. Diario de San Sebastián egunkariko zuzendari zelarik “¡Los fueros han muerto! ¡Vivan los fueros!” argitaratu zuen 1876ko uztailaren 21ean. Institutuko katedra kendu zioten. Hegoaldeko lehen kantutegia biltzeari lotu zen orduan, lan eredugarria. Campionek Iruñean eginaren miresle, Euskal-Erria aldizkaria sortu eta zuzendu zuen Gipuzkoako kultur elitea bilduz (1880), luze iraungo zuen ildoa urraturik. Post tenebras spero lucem laudorio antzezgarriak Ama Euskadi azaldu aurreko Ama Euskerak suposatu zuen sinboloa erakusten digu; Munduko esamesak Manterolak bertsolaritzari zion abegiaren froga polita da; Gizon beharra eta aberats zikotza alegia morala, gure lehen ipuin modernoa dateke.
Ots
19
15
Duela hamar urte hil zen, 2005eko otsailaren 19an, Vietnamgo poeta handietarik bat, Huy Can. Poeta eta ekintzailea, idazle lanari bere konpromisoa lehenetsi eta bere herriaren askapen borrokari lotu zitzaion, eta 1945ean Independentzia Agiria sinatu zuenetariko bat izan zen. Vietnamgo Gobernuan hainbat postu izandakoa , nazioartean ordezkari ibilitakoa, ez zion idazteari utzi. 1998an, Maiatz aldizkariaren 30. zenbakian haren zortzi poema euskaratu zituen Luzien Etxezaharretak, hemen irakur ditzakezunak.
Ots
10
15
Otsailaren 10ean jaio zen Moskun, duela 125 urte, Boris Pasternak idazlea. Nobel saria 1957an jaso eta uko egindakoa —agintari sobietarren aginduz, diote—, Mendebaldean SESB zenarekiko bere harremanak eta Zhivago doktorea eleberriak eman diote oihartzuna. Poesiarekin lortua zuen, ordea, sona errusiarren artean, XX. mende hasierako abangoardiako mugimenduetan idazten hazi zen Pasternakek. 1986an idazle errusiarrei eskainiriko Maiatz aldizkariaren zenbakian, 12.ean, bi poema itzuli zituen Itxaro Bordak, hemen eskaintzen ditugunak. 40 urte lehenago Juan San Martinek euskaratuak zituen beste bi.
Urt
17
15
Antonio Valverde Ayalde duela ehun urte jaio zen, 1915eko urtarrilaren 17an. Errenterian sortua erroak Irunen zeuzkan inprimatzaile familia batean, etxeko langintzari jarraitu zion Donostian, hainbat lan eder argitaratuz eta grafikagintzako artistak formatuz. Ayalde rara avis dugu Euskal Herrian: lantegiburua eta artista, burgesa eta kultua, margolaria eta idazlea. Herrimaitalea izaki, baitezpadakoa gertatu zitzaion euskara: ikasi, landu, idatzi… eta nortasun handiko obra moderno bat osatu zuen gure hizkuntzan, hala poesian nola artikulugintzan eta ipuingintzan, hil zen urtean bertan (1970) antolatu zuen Ibar ixillean bilduman dasta genezakeena. Prosalari-poeta eta margo-marrazkilari honen obraren omenaldi txiki gisa, bilduman apaingarri txertatu zituen irudiak ere ematen dizkizuegu.
Urt
14
15
Euskal-Esnalea aldizkariak esklusiba gisa argitaratu zituelako dauzkagu eskura gaur Domingo Agirre “ohiturazko” nobelagile politikoaren Ni eta ni amaitubako nobelaren aurreneko bi kapituluak. Santi Onaindiaren arabera, hil aurretxoan erre zuen egileak berak burutua zeukan nobela hau. Ez dakigu zergatik. Bi atalok aditzera ematen dutenez, ezinezko edo galdutako maitasuna dateke gertakarien haria, gure Erdi Aro gatazkatsu hartan kokatua. Agirrerik Agirreena irakur genezake honakoan, anaforaz, pleonasmoz eta sinonimiaz beteriko deskripzioetan, pertsonaia nagusi eta azpikoen arteko kontrastean eta egilearen beraren fikzioaren erdiko presentzian irakurleon laguntzaile. Tamala da erre izana, gaur egun hain aparrean dabilen nobela historikoaren aurrekari zatekeen. Eta eredu, zenbaitentzat.
Abe
03
14
1914ko abenduaren 3an, duela ehun urte, jaio zen Alaide Foppa poeta guatemalatarra. Bere bizitzako urte gehienak Mexikoko desterruan bizi izan zituen, eta herri horretan aitzinatu zituen bere aktibitate behinenak: unibertsitatea, aldizkarigintza, irratia, poesia… beti ere, emakumeen zapalkuntzaren kontrako guduan, Ameriketako feminismoaren aitzindarietakotzat joa izan arte. Bost seme-alabetatik hiruk Guatemalako gerrillan jardun zuten eta, horietako baten heriotzaren kausaz, bertaratu zelarik, gobernuaren indar paramilitarrek bahitu eta desagerrarazi zuten 1980an. Zazpi poema liburu argitaratu zituen, eta horietatik hautatutako hamabi poema euskaratu ditu Josu Landak.
Aza
03
14
Kokaina gaindosi batek eraman zuen, 1914ko azaroaren 3an, Georg Trakl poeta alemana. XIX. mende amaiera eta XX. mende hastapenean Austria-Hungariako inperioan bizi izan zen loraldi kulturalaren partaide izan zen, eta baita inperio haren gainbeheraren testigu ere, eta tarte historiko horretan, alemaniar erromantizismoaren eta espresionismoaren arteko katebegia da. Beñat Sarasolak dioskunez, Alemanian modernismoari ateak irekitzen dizkion poeta. Izadiaren zabala bere obran agertzen duena, maiz istanten bitartez emana, halako tristezia batek blaituta. Munduko Poesia Kaierak bilduman argitaratu du Susa argitaletxeak, Anton Garikanok euskaratuta, Georg Traklen poemen antologia bat, osorik irakur dezakezuna. Antologiaren sarreran ematen dizkigu autoreari buruzko zertzelada zehatzak Sarasolak, batzuen ustez XIX. mendeko erregimen zahar eta XX.eko berriaren arteko benetako muga den 1914ko gerlaren hasieran hil zena.
Ira
29
14
1939ko irailaren 29an hil zen, Kanbon, Joseba Zubimendi. Kazetaria, idazlea, grina eta jardun handiko euskaltzalea eta kultur eragilea izan zen donostiarra. Gaztetandik euskal kultur mugimenduari atxikia, errealitateari erreparatzeko begi zolia zeukana, Zubimendiren kronikek 1920ko eta bereziki 30etako euskal gizartea erakusten digute. Eta bere kronikek ez ezik, bere jardunek kazetaritzan, irratigintzan, antzerkian, kantagintzan… gizarte hori saretzen lagundu zuten. El Día, Argia, El Pueblo Vasco, Euzko Deya, Euzkadi eta beste hainbat mediotan jardun zuen, eta gerra eta erbestea ere kontatu zizkigun, gaur 75 urte Kanbon zendu zen arte. Gernika erraustean, lekuko nintzen artikulua, adibidez. 1897an Donostian jaioa, hainbat lan argitaratu zituen: bi poema liburu, Aberri Oyuak eta Zumalakarregi, biak ere Armiarmako Klasikoen Gordailuan irakurgai daudenak. Yakintza aldizkarian kaleratutako bertsolari txapelketen kronikak ere eman zituen argitara, Bertsolari Guduak 1935-1936 liburuan bilduta, eta Gipuzkoako Aurrezki Kutxak ateratako bakarrizketa labur bat ere bai, Zalaparta. Guztiak jarri ditugu on-line. 2002an, berriz, Koldo Izagirrek bildu eta Alberdania argitaletxeak eta Donostiako Udalak plazaratu Bertso minez kronika liburu ederra dugu.
Ira
05
14
Mendea bete du gaur antipoesiaren poeta gorenak, Nicanor Parrak. 1914ko irailaren 5ean jaioa, 20tik gora dira argitaratu dituen poema-liburuak, 1935ean lehena kaleratu zuenetik. Antipoesia deitutakoaren sortzailea (1954koa du Poemas y antipoemas liburua), etengabea izan da adierazpen bide berriak bilatzen egindako lana, beti ere indar kritiko eta ironikoa galdu gabe, pieza benetan apartak sortuz. XX. mendeko erreferente bat, poeta askorengan eragina izan duena, haren mendebetetzearen karietara hamar poema euskaratu ditu Josu Landak, Armiarmak eskaintzen dizkizuenak.
Abu
26
14
Duela 100 urte, 1914ko abuztuaren 26an jaio zen, Bruselan, Julio Cortazar. Poesia, Rayuela eta beste zenbait eleberri, ipuin liburuak, itzulpen lan handia… oparoa da Cortazarren obra. Idazle argentinarrak bere garaiko mundua azaltzeko, salatzeko, deskubritzeko, ulertzeko… mundu diferente asko sortu zuen bere obretan, errealitatea eta fikzioa bezainbeste poesia eta prosaren mugaldeko eremu lausoan mugitzen diren bere obretan. Kronopioen eta famen istorioak da liburu horietarik bat, egileak 1962an argitaratua, bere barnean kronopioen eta famen istorioez gain —gizarte argentinarraren erretratu berezia—, beste hiru atal ere badituena: Jarraibideen liburua, Zeregin bitxiak eta Material plastikoa. Egilearen mendeurrenean, Armiarman argitaratzeko euskaratu du Ibon Sarasolak. Hementxe duzu.
Abu
21
14
1814ko abuztuaren 28an jaio zen Dublinen Joseph Sheridan Le Fanu. Beldur eta misteriozko istorioen idazlea, aitzindarietarik bat da ghost stories deiturikoen generoan apur bat itzalean geratu den idazle hau. Eta horietako bat dugu Maizter misteriotsua, euskarara Luigi Anselmik ekarri eta Erein argitaletxeak Bartleby sailean argitara eman zuena, idazle irlandarraren euskaratutako lan bakarra. 1850ean Dublin University Magazine-an sinadurarik gabe agertua, Le Fanurena dela diote adituek, Felipe Juaristik liburuari egindako sarreran argitzen digunez, egileari buruzko bestelako argibideekin batera. Osorik eskaintzen dugu orain.
Eka
29
14
Duela 100 urte, 1914ko ekainaren 29an jaio zen Hego Afrikan, artean Britainia Handiko kolonia zela, Ellen Kuzwayo. Militante politikoa, Afrikako Kongresu Nazionalaren gazte mugimenduko buru izan zen 60etan, eta apartheid osteko legebiltzarreko lehen lehendakaria. Call me Woman liburuan jaso zituen bere memoriak, eta narrazioak berriz Soweton kondatuak liburuan. Aintzane Ibartzabalek euskaratua, Txalaparta argitaletxeak kaleratu zuen 1999an, gaurdanik on-line osorik irakur dezakezuena.
Eka
26
14
1939ko ekainaren 26an hil zen, duela 75 urte, II. Mundu Gerraren atarian, Ford Madox Ford idazle ingelesa. Eta hogeita bost urte lehenago, I. Mundu Gerra betean, kaleratu zuen bere eleberririk ospetsuena, eta XX. mende hasierako literatura ingeleseko gailurretako bat: Historiarik goibelena. Gerra aurreko giroan bi bikote “perfekturen” inguruko narrazioa, Markos Zapiainek eleberriari egindako kritikan dioenez, idazleak “artisau artatsu baten arduraz azaltzen du giza harremanen eta, sentimenduen oreka ederra nolatan doan geldika-geldika ahultzen, azkenik era ikusgarrian zapartatzeraino“. Xabier Olarrak euskaratu zuen eta Igela argitaletxeak argitaratu, 1999an, orain osorik eskaintzen dizuegun eleberri bikain hau.
Eka
24
14
1842ko ekainaren 24an jaioa, 1914an desagertu zen Mexikon Ambrose Bierce idazlearen arrastoa, duela ehun urte. Mexikoko Iraultza ezagutzera joana, oraino argitu ez den eran desagertu zen Deabruaren Hiztegia-ren egilea. Xabier Olarrak Literatura Unibertsala bilduman euskarara ekarri zuen bere lan ezagunaz gain, Joanes Urkixok ere Ttu-Ttua aldizkarian eman zuen Gatazka osagabea ipuina, eta Joseba Sarrionandiak eta Mitxel Sarasketak umore beltzeko hiru pieza Hamairu ate liburuan. Azken piezatxo hau ere jarri dugu on-line.
Eka
21
14
Brasilgo literaturako maisuetarik bat, 1839ko ekainaren 21ean jaio zen Rio de Janeiron Joaquim Machado de Assis. Antzerki idazlea eta poeta, eleberrietan sendotu zuen lehenago beste generoetan lortutako ospea, askoren iritziz Hego Ameriketako XX. mendeko literaturaren aitzindarietako bat bihurtuz. Bere eleberririk ezagunena, On Casmurro, Josu Zabaletak euskaratu eta Literatura Unibertsala bilduman kaleratu zen 2009an. 1990an, baina, Igela argitaletxeak euskarari ekarria zion Alienista eleberria, Joseba Urteagak euskaratua, orain osorik eskaintzen dizueguna.
