Eka
09
16
Bihar ehun urte beteko dira Erramun Astibia (Errenderi Aba, elizako izenez) hil zela, bizitza gehiena Lizarran eta Tuteran eman ondoren. Inguru erdaldun honek edukiko zuen zerikusia, seguruenik, bere olerkigintza zibilaren gaietan: hizkuntzaren heriotza, Euskal Herriaren gainbehera… eta Sabin Aranaren figura, gure Aitalehen modernoa, esperantza eta galera. Mezu zuzeneko eta irudi errazeko olerkiak landu zituen, hala elizako nola batzokirako. Etsipenaren eta itxaropenaren arteko, esan liteke deitoreak eta himnoak eman zizkigula Astibiak. Horrela, kanturako testuak bezala harturik, asko irabazten dute bere olerkiek. Letragile segurua da, neurriaren eta kadentziaren zentzua dauka, eta estrofa molde berritan saiatzen da. Entzutekoak izango ziren letra haiekin Alfonso Uriartek eta Astibia bezala kaputxinoak ziren Aita Donostiak eta Aita Elduainek sortu zituzten doinuak eliza eta antzoki beteek kantari. Elixabete Perez Gazteluk bildu eta editatu zituen sakabanatuak zeuden orriak eta eskuizkribuak Erramon Astibia «Errenderi Aba» (1881-1916) Idazlanak izeneko CDan (Errenteriako Udala, 2003), eta horretaz baliatu gara Errenderi Abaren abesti ez zerutar baizik euskotar batzuk eskaintzeko oroigarri gisa.
maiatza
24
16
Okzitaniako idazlerik garrantzitsuenetakoa da Josep Romanilha. Eskolako errienta, Federi Mistral izan zuen ikasle eta, urteetara, elkarrekin jardungo zuten Felibreen mugimendu linguistiko-literarioa sortzen eta zabaltzen. Idazle ez ezik editorea ere izan genuen, eta okzitanierazko literaturaren harroaldiko epizentroa izan zen bere liburu-denda. Poesian hasi bazen ere narrazioan atera zituen zakukoak, ahozko tradizioa jaso, edertu eta piperrez ondua emanik bere herriari. Robert Lafon irakasle eta saiakeragile handiak frogatua duen bezala, Alphonse Daudet ezagunaren zenbait obra Romanilhari eginiko plagioak dira, manipulatuak, noski, protagonista jator eta politikoki ez biziki zuzenak ziren okzitaniar lotsagabeak paristarren eta oro har turisten gustuko etnotipoak bihurtuta. Romanilhak, ondarea aberasteaz gain, idazkera molde berri bat proposatu zuen, proventzala oinarri, latinisten eta populisten artekoa, publiko zabalaren mesederako. Urtez urte Mon Dimanche astekarian eman zituen ipuinak bilduman argitaratu zituen Li conte Provençau (1883) tituluarekin, eta data hori ezarri ohi da okzitanierazko prosa modernoaren sorreratzat. Ipuinotan dago Cucugnan-go medikua ospetsua (Lou mège de Cocugnan), Daudetek aurrez beretzat hartua edo saldua (Le medecin de Cocugnan). Plagio honek beste bi plagio probokatu zituen gure letretan: Jean Hiriart Urrutik berea balitz bezala sinatu eta iturriarekiko inolako aitorrik gabe Hilak hil izenarekin argitaratu zuen (RIEV, 1907) Cucugnan herria Garroze herria bihurtuz; geroago Leon Leonek bertsio labur bat argitaratu zuen Bihurriko medikua izenarekin (Gure Herria, 1927) Bihurri herria asmatuz Cucugnan (edo Garroze, auskalo) ezkutatzearren. Hiriart Urruti baita apez saindu biotan Romanilharen testuari lotuena, haren plagioa eskaintzen dizuegu aste honetakoan, Okzitaniako literaturari barkamena eskatuz eta Josep Romanilha handiaren gorazarre gisa, 125 urte direnez hil zela: Gora Romanilha gurea eta kiskal bitez infernuan ohoinak oro jeloskorrez!
maiatza
17
16
Uruguai eta oro har Hego Ameriketako urte ilunei letren argia jarriz bizi izan zen Mario Benedetti. Eleberrigile, antzerki autore eta poeta, Hego Ameriketako XX. mendeko bigarren erdialdeko literatur mugimenduetan ahots nabarmenetakoa izan zen, gizartean zapalduei ahotsa eman ziena, hain zuzen ere. Maiatzaren 17an sei urte hil zela, haren hamahiru poema dakartzagu sarera, Xabier Bovedak euskaratu eta Idatz& Mintz-eko 59. alean argitaratutakoak.
maiatza
07
16
Galitzia eskualdeko Lwow herrian jaio zen Stanislaw Jerzy Lec (1909-1966), Polonian. Poema eta artikulu satirikoak publikatu zituen gaztetan. Judua zenez, Tanopol kontzentrazio eremura eraman zuten alemanek Polonia inbaditu zuteneko (1941). Bi urte geroago ihes egin zuen suntsimenetik, eta partisano poloniarrekin ekin zion erresistentziari. Gerra amaitutakoan Szpilki aldizkari satirikoaren sorreran hartu zuen esku, baina, gerraurreko ildoari jarraituz, poemagintzan saiatu zen bereziki: Bizitza umorezko poema da (1948), Poema berriak (1949) eta Israelen bizi izan zen bi urteren emaitza zuen Jerusalemgo eskuizkribua (1956). Estalinismo aroaren amaierarekin (1956), trabarik gabe publikatu ahal izan zituen bere senaren emaitzarik onenak, aforismoak, arrazoiketa sakonik eta argudiatze sendorik behar ez duten pindarrak, espiritu zorrotzaren txinpartak (Ilea laztutako pentsamenduak, 1959). Bitxia da nolako argitasunak ematen dituzten Jerzy Lecen pentsamenduok estalinismoaz honatago ere kritika eta kontzientzia manipulatu nahi zituen sistema bati buruz. Agian, ez zaigu hain bitxia gertatuko egilea alderdi komunistako kidea zela eta Poloniako Herri Armadako itzulpen eta propaganda unitatean jardun zuela jakinik.
maiatza
05
16
Gaur 40 urte eraman zuten, gaur arte. Argentinako Armadaren Inteligentziako 601 Batailoiak hartu zuen preso Haroldo Conti idazle eta irakaslea, eta desagerrarazi. Hainbat eleberriren egilea (En vida; Mascaró), bere belaunaldiko idazle aipagarrienetako bat da. Idazlea eta ezkerreko militantea, Argentinako diktadurak jasaten ez zuen konbinazioa. Haren omenez, idazle buenosairestarraren eguna da Maiatzaren 5a, eta guk Anaia baten heriotza narrazioa eskaintzen dizuegu, Gotzon Barandiaranek euskaratua.
maiatza
03
16
1916ko maiatzaren 3an, gaur 100 urte, fusilatu zituzten Dublinen Tomas O Cleirig, Tomas Mac Donnchadha eta Padraig Mac Piarais, Pazkoko Altxamenduko buruzagietarik hiru. Altxamendua amaitu eta astebetera exekutatu zituzten matxinadaren lehenengo buruzagiak. Politikariak, iraultzaileak eta langile mugimenduko liderrak izateaz gain, haietako batzuk idazleak ere baziren. Inoizko iraultza literarioentzat joa izan da Irlandakoa. Eta haien artean, nabarmen, Padraig Mac Piarais, izen ingelesarekin ezagunagoa, Patrick H. Pearse (Thomas Clarke eta Thomas MacDonagh, kideenak). Poeta eta antzerkigilea (MacDonnchadha ere hala zen), euskaraz paratu ditugu haren hamar poema.
Api
24
16
Gaur 100 urte, 1916ko apirilaren 24an aldarrikatu zen Irlandako Errepublika, Dublinen, Pazkoko Altxamenduan. Irlandako gizon eta emakumeei zuzendutako manifestu batekin, abertzale irlandarrek errepublikaren aldarrikapena egin eta Britainia Handiarekiko askatasuna deitu zuten. Urteetan ernatzen joandako abertzaletasunak eta nagusiekiko herrak 1916ko Aste Santuan egin zuten eztanda, eremu abertzaleak eta langileak batuz 5 egunez luzatu zen matxinada batean. Orduan bost egun, baina luzarora eragin erabatekoa izan zuen mugimendu batean. Britainia Handiko Armadak gogor borrokatu zuen bolondres irlandarrek armez hartutako Dublingo eremua, eta ondorengo errepresioa oso bortitza izan zen, altxamenduaren buruzagiak exekutatuz, eta zientoka lagun espetxeratuz. W.B. Yeats poetak hurbiletik jarraitu zituen gertakariok (Pizkunde 1916 poema ezaguna adierazgarri), eta egun haien inguruan ondutako beste bi poema eskaintzen dizkizuegu, mendeurrenaren karietara.
Api
18
16
Mundua aldatzeko tresna zuen poesia Gabriel Celayak, eta hala erabili nahi izan zuen, elite eta goi tokietatik urrun, humanizatuta, behe munduetara ekarrita. Baina konpromisoarena eta ikuspuntu sozialarenaz gain, gizakia ardatz hartzen duen kantua ere bada Gabriel Celayarena. Hainbatek euskaratua (Gabriel Aresti, Pello Zabaleta, Felipe Juaristi…), poetaren heriotzaren 25 urte betetzen diren honetan Koldo Izagirrek zazpi poema euskaratu ditu. Hementxe dituzu.
Api
14
16
Erreferente handienetako bat da, Mexikoko egungo idazleentzat, Jose Revueltas. Ekintzaile politikoa, langile eta nekazarien alde aritu zen. Eta hirutan eraman zuen jardun horrek espetxera, ezagunena 1968ko ikasleen matxinadaren karietara, Lecumberriko presondegi “izendun”era. Behartsuen, indioen munduak, behe mailako planetek: prostituzioa, espetxea… isla zuzena daukate haren literatur lanean, eleberri eta ipuinek osatua batik bat. El Apando narrazio ezaguna, eta beste asko. Gidoigile ere lan handia egin zuen. Klase arteko tentsioaren salaketa bikaina dago Inor gabeko hizkuntza ipuinean, Iñigo Aranbarrik euskarara ekarri diguna, Armiarman eskaintzen duguna Revueltas hil zela 40 urte bete diren honetan. Ipuinaz gain, Lecumberriko espetxetik Octavio Pazi bidalitako gutun bat ere irakurgai daukazue.
Api
07
16
Idazle italiarra dugu Annie (Anna Emila) Vivanti, ingelesez ere idatzi zuen arren. Lindau idazle familia alemanekoa zuen ama. Ingalaterran, Suitzan eta Estatu Batuetan ibili zen antzerkian eta literaturan. Exilioa amaiturik, Aitaren lurraldean kokatua, Carduzzi handiak bere poema bildumari eginiko hitzaurreak ekarri zion ospera. Idazle erraz eta popularra, arrakasta izan zuen Italiatik kanpo ere nobelagile bezala. Alabaina, Annie Vivantik jakin izan zuen literatura jasoa egiten, jasoa eta amorragarria: alemanek Belgikako emakumeei eginiko bortxaketak azaldu zituen (The Invader, 1915), Lehen Mundu Gerra osteko gizartea salatu zuen (Naja tripudians, 1920)… Lanok arazoak ekarri zizkioten, eta zentsura ere bai. Bizitza pribatuan, «maitasun molde libreegian» bizitzea zentsuratu zioten. Beti azaldu zen Britainiar Inperioaren aurka Egipton eginiko sarraskiak salatuz (Mea culpa, 1927), eta Sinn Feinekin kolaboratu zuen. Aurten 150 urte jaio zela eta, lau poema ekarri dizkiogu gurera.
Mar
28
16
Emakumeei eta fikzioari buruz jarduteko eskaera bati jarraiki idatzi zuen Virginia Woolfek Gela bat norberarena saiakera. Emakumeen genero-rolak aztertu zituen bertan, idazleak, sortzaileak eta fikzioko pertsonaiak diren aldetik. Emakumeen idazkuntza tradizio patriarkalaren baitan hizpide hartzen duen saiakera hori 1929an argitaratu zen eta manifestu feminista inspiratzailea bihurtu zen berehala. “Fikzioa idatziko badu, emakumeak dirua behar du eta gela bat beretzat”. 2012an Consonni argitaletxeak Gela bat norberarena liburua itzuli eta argitaratu zuen, Maria Coleraren eskutik. Virginia Woolf hil zela 75 urte bete direnez 1941ko martxoaren 28an, liburua online partekatu nahi izan dute.
Mar
15
16
Soil, baina boz goran, definitu zuen bere poetika: “Eskribitzen dudanean / hitz egiten dut“. Eta idatzi zuen ozen, aldarrika, eta hitz egin luma zorrotzez, Blas de Oterok. 1916ko martxoaren 15ean sortu zen Bilbon, gaur 100 urte, eta XX. mendeko Espainiako poesiaren ahots inportanteenetakoa bihurtu zen, frankismopeko garai gogorrean. Lagun izandakoa, poetakide dei genezakeena, Gabriel Arestik haren hainbat poema euskaratu zituen, Egan aldizkarian argitaratuak 1960an eta 1962an. Denak bildu ditugu, eta hemen eskaintzen dizkizuegu. Orobat, Koldo Izagirrek euskaratu dituen poeta bilbotarraren 15 poema irakur ditzakezu.
Mar
05
16
Hasmentatik da gordina amaren lantua: “Atxilotu zintuzten egunsenti unean, / segizioan nintzen zugandik hurrean“. Preso dagoen semearen espetxerako bisitaldien kantua, indar handiko maitasun eta min kantua da Requiem. Errusiako poesiaren XX. mendeko izen handietako bat da Anna Akhmatovarena, bere lehen poemetatik hasi eta, isiltasun luze baten ondoren, 1960ko hamarkadako heldutasun aroko poemarioetara. Duela 50 urte, 1966ko martxoaren 5ean hil zen Akhmatova, eta urteurrenean Josu Landak euskarari ekarritako Requiem dakargu.
Ots
11
16
Ehun urte bete ditu Bernard Binlin Dadie idazleak. 1916ko otsailaren 11n jaioa Boli Kostan, estatu horretako literaturaren aitzindaritzat hartua da. Konpromiso politiko handikoa, kolonialismoaren aurkako borrokan jardun zuen eta kartzelatua izan zen, eta independentziaren ostean Houphouët-Boignyren alderdian aritu zen. Genero guztietan lan handi baten egilea, eta literatur lanera bere pentsamendua ekarri duena, euskarara ekarri ditugu haren zortzi poema mendea bete duen egun honetan.
Urt
29
16
Urtarrilak 29 zituela hil zen Manuel Larramendi orain 250 urte. Ahaztu samarra geratu zaigu gizona, erabat gainditua ote daukagun horren segurura ez bada ere. Utzi zituen apurren ederra ikusirik, tamalgarritzat jo izan dugu jesuita handiak euskaraz gehiago idatzi ez izana. Baina, norentzat idatzi behar zuen, kristau zintzoentzat? Larramendi zintzoa ez baina gaiztoa zen, euskarari erdaraz iseka egiten ziotenen mailakoa, eta haientzat idatzi zuen gaizto hainbat burla eta, bereziki, gure lehen gramatika eta, latin-gaztelania-euskara hiztegia. Adar aldetik jotzen zuela igarri zioten burloso haiek, ez horrela euskaldun zintzoek: berak sinesten ez zituenak sinestarazi zizkion gure idazle ez gutxiri. Horren eredu polita dugu Domingo Agirrek Larramendi jaio zeneko bigarren ehunkida zela-eta Donostiak antolatu zituen Hitz Jostaldietan aurkeztutako lana, oharkabeko (uste dugu) kritika bihurtzen dena egungo irakurleontzat. Horrekin batera dakartzagu Arzak, Iñarra, Antia, Arrese Beitia eta Jose Artolarenak. Eta Jose Lopetegi eskultore ugariak 1966an eginiko omenaren argazkia.
