Ira
21
18
Liburuak josten eta moldiztegiko lanetan aritu zen gaztetxotan Arreola ipuinlaria. Gerora idazleak izango ziren askok bezala, paper eta tinta mundu hartan ezagutu zituen Europako hainbat idazle nagusiren obrak. Antzerkia ikasi zuen eta landu zuen, Jauvet eta Barrault ospetsuekin aldi bat emanik Parisen. Rulfo, Alatorre, Reyes… literaturaren elitea ezagutu zuen, denetariko eraginak hartuz. Irakaskuntza hartu zuen ogibide, aldi berean testu zuzentzaile eta solapagile jarduten zuela, liburuen deskripzio publizitarioak idazten alegia. Bere lanik aipatuena Confabulario dugu (1952), garai hartan Mexikon indarren ziren indigenismoarekin, iraultzarekin eta errealismo liluragarriarekin zerikusik ez zeukaten hogeita hamahiru ipuin labur eta gazi-gozo-gaiztoren bilduma, ikuspegi libre, zorrotz eta ironikoan narratuak. Tituluak berak ederki iradokitzen du edukia gaztelaniaz: fabulak edo alegiak, baina konfabulatuak, hots, hitzartuak (patxadaren) boterea kordokan jartzeko. Horren eredu Trukearen parabola, aurten irailak 21 dituela Juan Jose Arreola jaio zela ehungarren urteurrena betetzen denez euskarari ekarria.
Ira
18
18
50 urte irailaren 14an Leon Felipe poeta espainiarra hil zela. Mexikoko erbestean hil zela. Belaunaldi eta taldetan sailkatzen zaila, metrika formaletatik libre behar zuen poesia aldarrikatu zuen; erbesteko minetik Espainia libre bat ere kantatu zuen eta oro har askatasuna izan zuen kantagai. Bere garaiaren, bere garaien testigantza osatzen dute Leon Feliperen poemek, jendaurrean irakurriak izateko idatziak diruditen haren poemek. Josu Landak euskaratuta, hemen irakur ditzakezu hamabi.
Ira
14
18
Giro artistiko aurrerazale bat bazeukan Geo Bogza gazteak idazten hasi zenean, eta Unu aldizkarian azaldu ziren bera bezalako gazteei “intregratzaileak” esan izan zaie, batetik eta bestetik elikatu zirelako, ez surrealismoaren iturri bakarretik. Poemak ez ezik, abanguardia aberats honetako testu teorikoak ere burutu zituen Bogzak. Literaturaren guardia zaharrak aukera bikaina izan zuen haren lehen poema bilduma salatu (Sexuaren egunkaria, 1929) eta poeta gaztea zigortzeko. Haren obra ezagutarazi zutenez, kartzelaldiak eta ondorioz idatzi zuen Iraintzeko poema-k (1933), Errumaniako letretako figura nagusia bihurtu zuten Geo Bogza. Abanguardiago urteen ondoren, sobietikoek ezarritako botere komunistak aitortu eta saritu izan zuen Errumanian zehar egin zituen kronika ederrengatik, errealismo sozialistaren eredua bihurtuz. Baina Bogzak ez zeuzkan gaztetako ideiak saltzeko, ezkerrekoa eta komunista izaten jarraitzen zuen. Apurka eta zeharbidez, gizarte kritikak hasi zen agertzen bere idatzietan, eta Ceaucescuren agintaldian ageriago, disidente bihurtuz. Irailaren 14an hogeita bost urte betetzen dira Geo Bogza hil zela, eta Errumaniako idazle handi honen akorduz eskaintzen dizkizuegu bere bederatzi poema.
Ira
08
18
Berlingo Plötzensee espetxean urkatu zuten 1943ko irailaren 8an, duela 75 urte, Julius Fucik kazetari, idazle eta militantea. Txekoslovakiako Alderdi Komunistako kide sorreratik, kazetari lanak uztartu zizkion militantzia lanari. Eta naziek Praga okupatuz geroztik, erresistentzia lanari. 1942ko apirilean atxilotu zuten, luzaz torturatu Pragako Prankrac kartzelan, eta 1943ko udan Berlinen epaitu eta heriotzara zigortu zuten. Atxiloaldiko 13 hilabeteetan Urkamendira bideko erreportaia izenburuko diarioa idatzi zuen, atxiloaldi eta torturen kronika gordin eta latza, haren alargunak eskuratu eta 1947an argitaratua. Elena Ituartek euskaratua, Txalaparta argitaletxeak kaleratu zuen 1988an, orain osorik eskaintzen dizueguna.
Abu
30
18
Bi lagunen artean sortutako poesia-antzerkitua, antzerki-poesiatua da Autobiographikal. Bi lagun horiek Eider Perez eta Ane Zubeldia dira. Topatutako hainbat poema oihukatu, xuxurlatu edo ozenki errezitatzeko beharretik edo nahitik sortu zen Autobiographikal ikuskizuna, eta bertan hainbat poeta topatuko dugu. Euskaldunak, lehendik euskaratutakoak (Bachmann, Sapho, Storni…) eta euskarara lehen aldiz ekarritakoak. Azken hauetatik, hemen dituzu Eunice de Souza, June Jordan eta Warsan Shireren lau poema.
Abu
23
18
Gaur 150 urte jaio zen Edgar Lee Masters idazlea. Ni ez naiz hemengoa (Pamiela, 1985) liburuan Joseba Sarrionandiak hari buruz diharduela dioenez, “poeta mediokrea baizik ez zen izan bere obra gehienean, liburu bakar batean salbu. Liburu hori, Spoon River Anthology, miresgarria da, ahots poetikoaren aurkitze betea…”. Hala da, izan ere, Spoon River: poemario betea, indartsua, totala. Efemeridearen karietara, Gotzon Barandiaranek euskarara ekarri dizkigu liburuko hamar poema.
Abu
18
18
Bost hilabeteko espetxe zigorra ezarri berri dio Dareen Tatour poeta palestinarrari Tel Aviveko auzitegi batek. 2015ean sare sozialetan argitaratutako poema bategatik: Aurre egin, nire herria, aurre egiezue. Ia hiru urtez etxean giltzapean egon ostean, 2018 hasieran epaitu zuten, eta asteon jaso du epaia: indarkeria sustatzeagatik, 5 hilabete kartzelara. Itzalpera eraman duen poema euskaratu dugu, beste hirurekin batera. Hemen dituzue.
Abu
10
18
Duela 30 urteko Felipe Arrese Beitia saria eskuratu zuen Arantza Aldalurrek Hainbat gau izarrik gabe…! poemarioarekin. Hurrengo urtean Euskaltzaindiak eta BBK-k argitaratua, tristura tonua nagusitzen diren poemak dira, zu hartzaile bat dutenak maiz xede, baina negar eta samin artean, zu horrenganako loturan aurrera egiteko oinarria aurki liteke. Bigarren poema liburua zuen Aldalurrek, argitalpena izan zenetik titulua zuzenduta, orain osorik eskaintzen dizueguna.
Abu
01
18
Gaur bete ditu 30 urte Warsan Shire poeta somaliarrak, umetatik Londresen bizi denak. Idatziz landu izan ditu traumaren zirrikituak eta joan-etorrien inguruko istorioak. Bere poemak orain arte aldizkarietan eta antologietan argitaratu izan ditu baina, inon izatekotan, sarean zabaldu dira batik bat Shireren poemak. Zuzeneko ekitaldiek eta bizigai izan ohi duen aktibismoak eman diote itzala bere obrari. Horren erakusgarri dakartzagu lau poema, Garazi Ugalde Pikabeak euskaratuak. Etxea poema 31 eskutik blogean izan zen estreinakoz euskarari ekarria. Batzuetan hizkuntzak hozka egin nahi izaten dio errealitateari, halaxe idatzi zuen itzultzaileak berak orduko aurkezpenean. Migratzaileen hiltzaile garen europarron bihotzean hozka.
Uzt
31
18
Nola iragan etnologiatik literaturara jadanik hitz egiten ez den hizkera batean? Ehun urte dira erantzuna eman zigun Mariano Mendigatxa hil zela uztailaren 31 batean. Idazten duenak hizkuntzarekin daukan harremana ez da gizakiaren eta tresna baten artekoa. Idaztea garunaren eta magma baten arteko talka izan ohi da: beste idazleek, beste hiztunek, hizkuntza bera erabiltzen dutenek sortzen dituzten mundu linguistiko desberdinek baldintzatzen dute norberaren idazkera. Idazleak “tribuaren hitzak” behar ditu. Horra Mariano Mendigatxa triburik gabe, ezin ikasi, ezin imitatu, ezin harrotu. Bere euskalkian finko, garbi, hizkuntzalarien jaki. Bakartua, zahartua, ahuldua hegemonikoa bihurtzen ari den beste hizkuntzari aurre egiteko. Zer pentsatzen ote zuen, erronkariera desagertuz euskarak ez zuela deus galduko, benetako euskararen aldaera bat baino ez zelako? Zein ziren euskalduna izateko arrazoiak? Eta hala ere, bere xumean, Mendigatxak borondate bat ageri du: ipuinak eta pasadizoak kontatuz, literaturaren estatusera dakar bere mordoiloa. Oroitua, itzulia, imitatua edo aurreko igandean gertatua, berdin dio. Erronkarierak balio duela bizkaierak beste irakatsi zigun, hori da gure irakurketa egun. Eta kontzientea zela erranen genuke, bazekiela geroko euskaldunenetzat ari zela Gutun barruko istorioak kontari, eta ez Don Resurreccionentzat.
Uzt
30
18
Lotsor handien moldeko, garratz babesten zizun bihotz hunkibera, atzoko egunez zendutako Jose Maria Larreak. Politikaz ari bazekien püntotx eta gaixto izaten, baina ez zizkizun erraz aipaturen bere giharrean pairatutakoak. Literaturaz ari, erudito bat zela atxemaiten zitzaion solasean sobera luzatu behar izan gabe, baina ez haatik hantürerian goratua. Erran liteke, liburutan emandakoez beste, gure literaturaren maitale ertzotü baten aitorgoa utzi digula ezagutu genuenoi, bizitza bezain kaotikoa den izkiriatu gabeko obra eijer bat bere ele zuhurretan eta bere xehetarzün ironikoetan, biltzea merexi. Osoko lan horren aiduru, biharamuneko egunez hortxe dituzu hiru liburu laketgarri: Ixtorio-misterio andana bat narrazio bilduma (1988), Ele neumatikoak antologia (1994), eta Euskaldungoa erroizturik saiakera erreferentziazkoa (1994), hirurak ere Pamiela argitaletxe konplizeak plazaratuak. Orobat aipu izatekoak dira Larreak sortü bi literatur agerkariak: Xaguxarra (1980-81) eta Mazantini (1991-93).
Uzt
24
18
Scholastique Mukasongak, Ruandan 1956an jaioa, txiki-txikitatik ezagutu zituen muturreko bortxa egoerak jaioterrian. 1960an lekualdatua, 1973an Burundira erbesteratu zen familiarekin batera. 1992az geroztik, Frantziako Normandian bizi da. Bere lehen lanak, Inyenzi ou les Cafards autobiografikoak (2006), tutsi deportatuen arteko pasadizo tragikoak ekarri zituen gogora. Bigarren liburua, Emakume oinutsa, 2017an euskaraz argitaratu zuen ACNUR Euskal Batzordeak, Miren Agur Meaberen itzulpenean. Orain osorik irakur dezakezu sarean, Afrikako ama kementsu baten historia den liburua.
Uzt
19
18
Ehun eta hogeita bost urte Vladimir Vladimirovich Maiakovski jaio zela uztailaren 19an. Poeta, antzerkigilea, ezkerreko mugimendu artistikoaren figura nabarmena… Probokatzailea ere bai, futurismoak behar zuen bezala. Iraultzailea ordea, alegia, iraultza sobietikoari atxikia. Gizartea eraldatzeko ez bada, zertarako ote poesia? Oroz gain, edertasuna adierazteko gaitasunak definitzen du Maiakovski. Poesiatik prosara egiteko asmotan zen 1925an, nobela bati ekin behar zion. Horretarako, mundua ikusi nahi zuen aurrena: “Bidaiatzeko premia daukat. Gauza biziekiko tratuak ordezkatzen ahal dizkit irakurketa guztiak, kasik”. Munduan barrena abiaturik, Sobiet Batasunean zen atzera hiru hilabeteren buruan. Nobela ez baina kronika egin behar du, bidaian bizi izan duenari egokiago datorkio, omen, kazetaritzaren moldea. Horrela sortu zen Nik deskubritu nuen Amerika, poesia pindarrek zehatzagoa eta sarkorragoa egiten duten kontakizun zoragarria. Maisulan honen bi pasarte labur eskaintzen dizkizuegu, iraultzaile hunkibera honen omenez.
Uzt
13
18
Emakumezko idazle arabiar berritzaileen ildotik, emakumeak mundu arabiarrean izan duen eta duen egoera eta tokia ardatz dira Hanan Al-Xhaikh idazle libanoarraren literaturan. Famili-harremanak, sexualtasuna, otzantasuna… zalantzan jartzen dira eta iraultzen Al-Xhaiken eleberri eta ipuinetan. Ezkontzaren kateen aurka borrokatzen den emakume baten istorioa kontatzen duen bat euskarara ekarri digu Mikel Elorzak, Eroaldi bat, 1994ko Teilatuetan eguzkia eskobatzen bildumakoa.
Uzt
13
18
15. urtez Ean Poesia Egunak asteburuon, uztailaren 13tik (ostirala) 15era (igandea) bitartean. Jon Miranderen Haur besoetakoa lanaren irakurketa berri bat eskaini asmoz Amaia Elizalderen hitzaldiak irekiko ditu aurtengo topaketak. Ibai Atutxak Bestelako lurralde, intimitate eta Euskal Herritarrak egungo literaturan izango ditu berbagai larunbatean, Uxue Alberdiren Jenisjoplin, Eider Rodriguezen Bihotz handiegia eta Danele Sarriugarteren Azala erre lanak aztertuko ditu hitzaldian.
Larunbat eguerdian Martin Bidaur eta Juanjo Olasagarrek poesia errezitaldia egingo dute Eako moilan. Arratsaldean berriz, Metrokoadroka sormen laborategikoek Zanbuia! lana egingo dute kalean eta ostean Parrapean errezitala izango da Portusolon, Nicanor eta Violeta Parra nebarreben poema eta kantuekin. Igande goizean Mari Luz Esteban Lurra, animaliak, emakumeak: desokupazio-ariketa 5 ekitalditan aztertuz arituko da Eskolondon.
