Uzt
23
07
Duela 50 urte, 1957ko uztailaren 23an hil zen Giusseppe Tomasi di Lampedusa, Il Gattopardo eleberriaren egilea. 1896ko abenduan Palermon jaioa, Palmako duke eta Lampedusako printzea, liburu bakar honekin iragan da literaturaren historiara. Sizilian Garibaldiren garaian kokaturiko istorioa, gizarte klase baten gainbeheraren eta batez ere osatzen duten pertsonaien erretratu bikaina egiten duena, ez zitzaion erraza gertatu lana argitaratzea. Eta ez zuen egileak ezagutu, 1958an plazaratu baitzuen Feltrinelli etxeak, Giorgio Bassani idazle eta editorearen ekimenez plazaratu ere. Koldo Bigurik euskaratu zuen Lampedusaren Il Gattopardo, eta Literatura Unibertsala bilduman plazaratu, Ibaizabal argitaletxearekin, 1995ean. Hemen duzu osorik. (gehiago…)
Uzt
19
07
Euskarazko prosa klasikoak oso eremu murritzetan jardun izan du oro har: erlijioa eta morala batez ere. Salbuespena den Martin Aranbururen kasua dakarkigu aste honetan Klasikoen Gordailuak. Gutxi dakigu haren bizitzaz, 1886tik 1931ra arte Deban mediku aritu zela izan ezik. Argitaratu zuen lehen idazlana 1899koa da, Manuel Bagorekin batera idatzitako Manual de higiene y medicina popular elebiduna, euskarazko izenburua Erriko jendeentzat osasun legeak eta medikantzako argibideak izan zuena. Handik gutxira, Erari espirituzkoak geiegi eratetik… idazlan laburragoarekin, Azpeitiko Itz Jostaldietako saria lortu, eta 1901an kaleratu zuen, hau ere, Gipuzkoako Foru Aldundiak. Merezi du irakurtzea tartean hain “espirituzkoak” ez diren edari batzuen apologia, sagardoarena batik bat.
Uzt
11
07
1881ean Tolosan jaioa, zuzenbide ikasketak egin zituen Jose Eizagirrek, eta legegizon jardun. Ez zuen, jakina, jarduera bakarra izan: lan politikoa eta idazle lanak ere egin zituen. Euskal kulturgintzari eta euskalgintzari gaztetatik lotua, hainbat aldizkaritan agerrarazi zituen idazlan eta artikuluak —Euzkadi, Euskal Esnalea Gure Herria—, eta Euskal Esnalea-n zuzendaritzako kide ere izan zen. Madrilen diputatu izan zen bi aldiz, EAJren ordezkari, 1918an eta Espainiako II. Errepublika garaian. Antzerkia eta narratiba landu zituen, batez ere, idazle gisa. Basotarrak da bere lehen obra, 1913an Euzkadi egunkariak plazaratu, opera baterako libretoa, 1911n Segurako euskal jaietan saria irabazi zuena. Basajaun eta euskal bikote gaztea —Santzo eta Intz— Gaztelako arrotzengandik defenditzen. Publikazio aldetik etena izan zen, bestelako lanetan ez. Bere idazlanik ezagunena gerraostean, bera zendu zen urte berean argitaratu zen, 1948an: Ekaitzpean eleberria. Buenos Airesko Ekin argitaletxean kaleratua, gerraosteko literaturan lehenengoetako eleberria dugu —Ekinek ere 1946an ateratako Irazustaren Joanixio-rekin batera—, urte haietan irakurgai bakanetakoa izan zena. Gerra du hizpide nobelak: gerrak hondatuko duen Aitzondo baserria eta hango senideen gorabeherak. Hiru atal ditu eta atal bakoitzak, narrazio zati baten ondoren, egoeraren eta hainbat gertakizunen berri ematen duena, zati nagusia dialogoa du, forma aldetik antzezlan gisa antolatu eta emana. Hementxe dauzkazu Jose Eizagirreren bi lanak, Basotarrak eta Ekaitzpean.
Uzt
05
07
XX.mendeko bi autorerekin datorkigu Klasikoen Gordailua: Toma Agirre Barrensoro eta Juan Iruretagoiena. 1898an eta 1899an jaioak, joan den mendeko 20ko eta 30eko hamarkadan eman zituzten argitara euren lanak, garai horretako literatur testuingurukoak izanik hala gai nola forma eta edukietan. Euzkadi egunkarian plazaratu zituen lanak Barrensorok. 1937koa da bere lanik ezagunena, Uztaro eleberria, narrazio kostunbrista klasikoa. Lehenagokoa da, hala ere, gaur Gordailura dakarkigun Gazigozoak lana, 1933an publikatua Verdes Atxirikarenean. Beren hainbat irakurgairen bilduma da, lehenago prentsan agertuak: Loreti maitasun ipuina, sei ataleko narrazio luzea dena, Errusiari buruzko edo Papini elizgizonari buruzko artikulu bana, Walter Scott-en poema baten prosazko moldaketa, Barojaren atal batzuen itzulpena… Gipuzkera zein bizkaiera baliatzen ditu idazkiotan (bera errezildarra zen). 1936an Sevillara joan eta euskal lanetatik aldendu zen.
Barrensororen nobela toki duen Zarautz herrikoa izan genuen Juan Iruretagoiena. Hasiera batean Euskal Esnalea-n eman zituen argitara bere lanak: pare bat antzerki pieza oso labur (Otarka aza; Atso poxpolina), poema pare bat eta bere lanik ezagunena, Gau ostatua antzezlana. XX. mende hasierako euskal erromantizismo ildokoa, gau ilun bateko gertaera, baserri bakartua, emaztea hil zioteneko gizon arranguratua, hiltzailea apopilo hartzen duena, hiltzailearen damua… Iruretagoienak ere 1936ko gerratik aurrekoak ditu lanak, gerra ostean apaiz lanari lotu zitzaion, argitara apenas lanik eman gabe (poema bat 1957an Egan-en, eta itzulpenen bat). 1982an zendu ziren biak.
Eka
27
07
Txomin Agirreren idazlan guztiak eskaintzeko ahaleginarekin jarraituz, ezagunegiak ez diren bi liburu berrirekin dator Klasikoen Gordailua oraingoan. Bidai-liburua lehena, eta poema-liburua bigarrena. Ioan-etorri bat Erromara (1899) izenburua daraman idazlana, hirurogei bat apaiz euskaldunekin batera Agirrek 1892an Erromara egin zuen bidaiaren kronika da, kronika “interesgarria”, erantsiko genuke, idazlan honek haren kezkak eta bizipenak erakusten baititu era aski garbian: sinesmena, herrimina, katalanekiko mirespena, etab. Bestalde, laburragoa izan bazuen ere poesiaren arloko bidaia, Agirrek idatzitako poemak eskaintzen zaizkigu Olerki guztiak (1890-1918: 1995) delakoan.
Eka
26
07
1957ko ekainaren 26an hil zen Alfred Döblin idazlea. Alemaniar espresionismoaren erakusleetako bat, Berlin Alexanderplatz obrak egin zuen ezagun ikasketa eta lanbidez estreina psikiatra izan zen idazlea. Sozialista eta jatorri judukoa, 1933an Alemaniatik Frantziara erbesteratu zen, eta gero okupazio garaian AEBetara, 1945ean Alemaniara frantses herritartasunaz itzuli zen arte. Der Sturm aldizkarian poesiak argitaratzen hasia, idazle alemanen elkarteko lehendakari izan zena, eleberrigintzan ezaguna izan bada ere, antzerki eta saio lanak ere egin zituen. Anton Garikanok euskaratu zuen Berlin Alexanderplatz bere obra ezagunena, eta Literatura Unibertsala bilduman Ibaizabalekin plazaratu 1998an. Hauxe da eskaintzen dizuguna. (gehiago…)
Eka
25
07
Duela 150 urte, 1857ko ekainaren 25ean, argitaratu zen Les Fleurs du Mal, mundu osoko literaturan erreferentzia den Charles Baudelaireren poema liburua. Liburua ez da osorik argitaratu euskaraz, baina bai dozena bat poema, gehienbat aldizkarietan. Hain zuzen ere 80 urte geroago ekainaren 25ean fusilatu zuten Lauaxetak eman zituen argitara lehenak Euzkadi egunkarian, eta gero Gabriel Arestik, Iokin Zaitegik, Joakin Balentziak, Luis Arostegik eta Joseba Sarrionandiak itzuli dute Baudelaireren poemarik. Horretaz gain, ordea La Fanfarlo (Erein, 1991) narrazioa, Juan Kruz Igerabidek euskaratua, eta Haxixaren poema eta Wagner Parisen lanak ere ekarri dira euskarara, azken biak Oier Alonsok euskaratuak (Infomart, 1998 eta 1999). Hemen eskaintzen dizkizugu. (gehiago…)
Eka
25
07
Musikari eta pintore jardun bazuen ere, idazle gisa ezagutzen dugu E.T.A. Hoffmann. Konigsberg-en 1776an jaioa, duela 175 urte hil zen, 1822ko ekainaren 25ean. Erromantizismoa kultur adierazpide eta pentsamendu ildo gisa nagusi zen garaikoa, berau ere mugimendu horren erreferentzia da. Idatzi zituen ipuinengatik ezaguna, genero fantastikoaren sortzaileetakoa, euskaraz irakur daiteke. 1973koa da lehen agerpena, Jesus Maria Satrustegik gazte literatura moduan itzulitako Intzaur koskailu narrazioarekin (Etorkizuna, 1973). Gerora, 1992an, Erein argitaletxeko Bartleby sailean plazaratu zen Hareetako gizona, Pello Zabaletak euskaratua eta Antton Garikanok, Ipuin fantastikoak narrazio bilduma eskaini zuen Literatura Unibertsala bilduman (Ibaizabal, 1992). (gehiago…)
Eka
21
07
Bingen Aizkibelen Ipuin aberkoyak eta Urretxindorra lanak dakartza aste honetan Klasikoen Gordailuak. Mende hasierako lanak —1917 eta 1918, biak ere Abandoko Grijelmorenean botatakoak—, pizkunde abertzalearen eremukoak ditugu, hala edukietan nola forman eta hizkuntzan —bizkaieraz idatzi zuen Ubideko seme izan zen Luis Gonzalez Etxabarrik, Bingen Aizkibel-ek—. Euzko Alderdi Jeltzaleko kidea —Euzko Gaztedija-ko buruzagitzan ibili zen Eli Gallastegirekin—, Primo de Riveraren diktadurapean Argentinara erbestera joan behar izan zuen. Eta hantxe geratu 1971n hil zen arte. Desterru aurretik eta ondoren ere, hainbat aldizkaritan eman zituen argitara bere lanak —euskaraz eta gaztelaniaz, politikako artikuluak, olerkiak…— Bingen Aizkibelek. Gaur Gordailura dakartzagunak, ildo berean, desberdinak dituzu. Poemak dituzu Urretxindorra liburukoak. Berrikuntza formalik gabeak, gai aldetik ere aberria, natura, neska maitatua… orduko joera poetikoen baitan dihardu. Are gehiago Ipuin aberkoyak lanean, gaiari dagokionez, non Euzkadi idealizatua pertsonaia arketipikoen jokaleku den. Idazkera jorikoa, dena den, ondo egituratutako narrazioak dira, kontakizun molde bixi batez bilbatuak.
Eka
20
07
Nigeriako Abekoutan jaio zen Amos Tutuola idazlea, 1920ko ekainaren 20an, eta duela hamar urte hil, 1997ko ekainaren 8an. Mozkor bat sasirik sasi liburuak (The Palm-Wine Drinkard, 1952) eleberriak egin zuen ezagun, eta askori Afrikako literaturaranzko interesa piztu. Ingelesez idatzi zuen Tutuolak —bere ingeles ez akademikoan—, eta bere herri yorubaren sinesmen eta mundu-ikuskera liburuetara ekartzen asmatu zuen. Maria Garikanok euskaratu zuen Mozkor bat sasirik sasi, eta Pamielarekin argitaratu 1993an. Hementxe duzue osorik. (gehiago…)
Eka
12
07
Beobideko Frai Krispin frantziskotarraren bi lan datoz gaurkoan Klasikoen Gordailua aberastera, biak urte berean kaleratuak: 1885ean. Alde batetik, “gure Aita len santu, Franziskoren bizitza labur” eta “txikia baña txit ona” eskaintzen du Asisko loria izenburua daramanak. Bestalde, Jesus Aurraren bederatzi-urrena izenburua duen liburua “gure Jesus aurraren maitatzalliai” zuzenduta dago eta bederatzi egunean egiteko bederatziurren ezin interesgarriagoa eskaintzen dio irakurle piadosoari. Jakina, irakurle, probetxurik aterako badiezu, bi-biak irakurri beharko zenituzke “ez nola nai, ez arinki, baizikan geldi ta arretarekin bera al dezun moduan iduritzeko, imitatzeko asmuarekin”.
Eka
05
07
Bigarren liburua zuen Zerura igotzeko Joxean Sagastizabalek, Susarekin 1986an kaleratua. Aurreko urtean Jolasean plazaratua baitzuen Hordago argitaletxearekin. Ipuinak dira, itxuraz eta errekurtso narratiboei dagokienez haur literaturakoak direla ematen dutenak, Zerura igotzeko honetan Sagastizabalek dakarzkigunak. Baina helduoi zuzendutako narrazio laburrak dira. Imajinazioari atea irekita osatutako hamar ipuin. Hementxe dituzu denak.
Mai
31
07
Jon Mirandek 27 urte zituela, Andima Ibinagabeitiak elkarrizketa egin zion Parisen 1953ko otsailean. “Poema liburua orrazten ari omen zara, Jon, laster argitaratzeko”, eta Mirandek: “Bai, egia da (…); poematan irauli ditut nere maitasun, maitakeria, sinesmen eta sineskeriak. Filosofiari buruz ere nerak oro jaulki ditut, neuk entelegatu eta pentsatu bezala. Hantxe irauli ditut nere atsegin eta etsipenak ere (…); ene barne egia izan daitezen ahalegindu naiz. Hori bederik iritsi dut, zenbait eskandalizatuko badira ere”. Baina liburua ez zen inoiz plazaratu. Mirandek aldizkarietan argitaratu izan zituen poemak eta eskuizkribuak idazlea hil ostean agertu ziren liburura ekarrita (Andolin Eguzkitzaren, Txema Larrearen eta Xabier Olarraren edizioetan). Klasikoen Gordailuan Miranderen poemak batu ditugu, eta baita ere hogeita bat artikulu (1951-1962).
Mai
30
07
Laugarren eleberria zuen Joxemi Pablo Sastrek, eta Kontuak ipuin-liburua ere argitara emana zuen. Joxemik Euskal Herria utzi behar du, Polizia segika duela, eta bidaia hasten du borrokakide batzuekin. Eta bidaia horretan hainbat herri zapaldutan egiten du geltokia, hainbat injustiziaren lekuko da. Bere idazkera blaitzen duen freskotasunaren mesedetan, ahozkotasunaren aldeko apustua egin zuen Pablo Sastrek, dialogoen bitartez istorioaren ekintza garatzen duen liburuan. Hemen daukazu Joxemi osorik.
Mai
23
07
Inork argitaratu nahi ez eta, azkenean, Gabriel Arestiren eskutik Lur argitaletxeak 1970ean argitaratutako Haur besoetakoa nobela dakarkigu Klasikoen Gordailura. Eleberria gipuzkeraz idatzi zuen Jon Mirandek, eta 1959an Andima Ibinagabeitiari bidaltzean honela azaldu zion: “Berrogeita hamar bat orrialde dauzka makinaz joak (…); maitasunezko ipuin-berri bat da (…); koformistek eta ergelek esango lukete noski abnormal den maitakeria bat kontatu dudala (…); ez dut uste euskaldunek abegi onik egingo diotenik (…); Mitxelenari igorri nion ea Egan-en argitararazi nahi zuenentz edo beste nonbait, liburuxka baten forman, zentsurari ihes egiteko bide bat aurki baleza. Ez dit oraindik jakinarazi zerbait aurkitu duenentz; zail baino zailago izango dela irudiarazi dit ordea. Zuk beharbada Amerika horietan publikatzeko bide bat atzeman zenezake?”. Gipuzkerazko bertsio hura ere ekarri dugu Gordailura, eta bide batez baita ere Miranderen ipuinak eta narrazio itzulpenak, 1951-1963 bitartean plazaratuak.
