Literatur Emailuak

Griffin ikusezina

Denboraren makina eleberriarekin ospe handikoa egin zen Herbert George Wells idazle ingelesa 1895ean, eta handik aurrera ehun obra baino gehiago argitaratu zituen. Gizon Ikusezina da ezagunena, Pearson’s Magazine aldizkarian zatika 1897an agertua, eta mende bete geroago Miren Arratibelek euskarara ekarria. Hogeita hamar urte inguruko Griffin du protagonista: “Griffin naiz, unibertsitate-eskolakoa. Nire burua ikusezin bihurtu dut. Gizon arrunta naiz: zuk ezagutu zenuen gizon berbera, (…) zu baino ikasle gazteagoa, albinoa ia, sei oin garaia, eta zabala, aurpegi zuri-arrosa eta begi gorrixkak zituena; kimikako saria irabazi zuena”. Zientzia fikzioaren aitzindaritzat jotzen da H.G. Wells, Munduen arteko gerra edo Lehen gizakiak ilargian nobelen egilea; literatura eta zinemarako mito bilakatu zuen Griffin gizagaixo hura. Bada hala ere beste Invisible Man bat, Ralph Ellisonek 1952an plazaratua, zientzia fikziozkoa ez dena eta Wellsena baino zatiaz hobea, baina oraindik euskaratu gabea.

Zorigaiztoko eguna

Udako arratsalde sargoria hartua dauka Rokek, jauntxo aberats baten alaba eta honen senargaia arrantzara eraman behar dituelako txalupan. Zorigaiztoko eguna zarzuela orain dela 100 urte, 1909ko irailaren 20an, estreinatu zuten Hernaniko euskal jaietan 23 eta 26 urteko bi gaztek: Abelino Barriolak (testua) eta Jose Olaizolak (musika). Donostiako kaian dute tokia komedia honetako gertakariek. Itsasora orduko zorabiatu dira neska-mutilak, eta balantza eginda buruz behera joan da galaia: “Uretara erori naiz, soineko ta guzi / orain hemen naukate denen barregarri”.

Zarauzko idazleak webgunea

Zarautzen jaio edo bertakotu diren euskal idazleen webgunea atondu du Dijitalidadea elkarteak Zarauzko Udalarentzat. Xabier Lizardi edo Salbatore Mitxelena, Anjel Lertxundi edo Joxean Agirre, Andoni Egaña edo Martin Etxeberria, lehengo eta gaurko idazleen lanen bilduma osoa agertzen du, 28 egile eta 200 literatur liburutik gorako zerrendarekin, literatur pasarteak irakurtzeko aukera emanik. Argazkiak Lander Garrok eginak dira.

Maldan behera duela 50 urte

Loramendiren gorazarrez Euskaltzaindiak antolatutako literatur lehiaketa ebatzi zuten 1959ko irailaren 13an Donostian Antonio Arrue, Aingeru Irigarai, Jose Maria Lojendio eta Luis Mitxelenak. Lehen saria Maldan behera 21 poemaz osatutako konposizio luzearentzat izan zen, non bidaia egiten den eremu latz batetik abiaturik paradisura, Danteren Komedian bezalatsu (Arestik hitz lauz euskaratua zuen Infernuko lehen kantua Euzko-Gogoarako). Bedoñako sari ematea honela gogoratzen zuen Gabriel Arestik: “Bi mila pezetak ederki etorri zitzaizkidan, eta egun polita iragan genuen Mondragoen, Loramendiri opetsitako gorazarrean. Arrosa guztiek beren arantzak eduki behar, eta egun zoragarri hartan ere nire arantzatxoa geratu zitzaidan bihotzean josita, bada Bordari jauna nirekin haserretu zen biziro, ez dakit oraindik segurutik zergatik. Aita Zaitegi eta Aita Igorrekoa presente egon ziren, eta Zaitegik esan zidan munduko bekaizkeria guztiak gora-behera, aurrera segitu behar dudala nire lanarekin”. Gabriel Arestiren Maldan behera 1960an argitaratu zen Euskera aldizkarian, “Miren eta Joaneren historiaren bukaera” azpitituluarekin eta eskaintza bi hauekin: Jon Miranderi eta Gabino Arestiri.

Galeusca Arantzazun

Euskal Idazleen Elkarteari dagokio aurtengo Galeusca antolatzea. Literatura txikiak, erronka handiak izenburua edukiko duten jardunaldiak urriaren 9, 10 11 eta 12an egingo dira Arantzazun. Egituraketa, egiletza, sozializazio eta zabalkundea gaiak landuko dituzte, lau adituren abiapuntuarekin. Galeusca 2009 blogean idazle katalan, galego eta euskaldunen ahalik eta ekarpen kopuru handiena bildu nahi dute.

Harreman arriskutsuak

Choderlos de Laclos (1741-1803) militarraren Harreman arriskutsuak nobela epistolarra 1782an argitaratu zen lau liburukitan, 175 gutunez osatua. Sekulako arrakasta izan zuen, baita eskandalua sortu ere aristokraziari buruzko erretratu gaiztoagatik, eta ondorioz idazlea zigortu egin zuten agintari militarrek. Gudarostea utzita, politikari lotu zitzaion Laclos, Orleanseko dukearen zerbitzuan eta jakobinoen Konstituzioaren Adiskideen Kazetaren zuzendari. Harreman arriskutsuak nobelak intriga, azpijokoa, sedukzioa, ohorea eta mendekua ditu ardatz, XVIII. mende amaierako Frantzian, Merteuil markesa alarguna eta Valmont bizkondea dituela protagonista nagusi. Jon Muñozen itzulpena, 1997an argitaratua, eskaintzen dizugu osorik.

Ivan Turgeneven nihilistak

Ehun mila hektarea lur eta bost mila jopu zituen familia bateko semea zen Ivan Sergeievitx Turgenev. Ehiztari baten idazkiak kontakizun bilduman esklabotzaren bidegabekeria salatu zuelako haserretu egin zen Gobernua, eta bere etxaldetik irteteko ia bi urteko debekua ezarri zion. Zigorra bete bezain laster alde egin zuen Errusiatik. Gaurko egunez hil zen, 1883ko irailaren 3an, Paris ondoko Bougival herrian. Tolstoirekin harreman gatazkatsuak izan zituen arren, hil hurren zenean esan omen zion: “Adiskidea, itzul zaitez literaturara”. Jose Moralesek duela hamar urte euskarara ekarritako Aita-semeak nobela (1862) eskaintzen dizugu sarean. Errusiako gazte ikasien pentsamoldeak (nihilistak) deskribatu zituen Turgenevek, belaunaldi zahar eta berriaren arteko eztabaiden bidez.

Truman Capote hil zela 25 urte

Truman Streckfus Personsek aitaordearen abizen bat hartu zuen idazle izentzat: Truman Capote. 17 urterekin The New Yorker aldizkarian hasi zen lanean, eta 23 zituela argitaratu zuen aurreneko nobela: Other Voices, Other Rooms. Idazle amerikar ezagunenetako bat bilakatu zen Gosaria Tiffany’s-en (1958) eta batez ere Odol hotzean (1965) eleberrien kariaz. Orain hogeita bost urte hil zen Los Angelesen, 1984ko abuztuaren 25ean. Haren oroigarri Iñaki Iñurrietak 1991n itzulitako Eskerregite eguneko bisitaria liburua eskaintzen dizugu sarean. Haurtzaroko oroitzapenak kontatzen ditu Truman Capotek, Alabamako herrixka batean.

Capoteren beste lan batzuk euskaraz:

• Kameleoientzako musika. Itzul: Xabier Olarra (2000, Igela)
• Odol hotzean. Itzul: Xabier Olarra (1993, Igela)
• Gabonetako ipuinak. Itzul: Joseba Urteaga (1991, Igela)
• Ehun atsekabeen atea. Itzul: Joseba Urteaga (1990, Igela)
• Eskuz landutako hilkutxak. Itzul: Xabier Olarra (1990, Igela)
• Gosaria Tiffany’s-en. Itzul: Koro Navarro (1989, Elkar)
Kategoriak: euskarari ekarriak, liburuak osorik, urteurrenak.

Andoaindarren hotsak

Joyceren Dublindarrak edo Montoiaren Gasteizko hondartzak kontakizunetan bezalatsu, andoaindarrak protagonista bilakatu zituen Pablo Sastrek Elurretan hotsak liburuan (Susa, 2004). Sei ekitalditan ondutako nobela mintzatu hau osorik argitaratu dugu sarean: film dokumental baten gisara eraikia, ehun lagun inguruk jokatua.

Orain 30 urte hil zen
Jokin Zaitegi

“Halabeharrez, eta zuzentasunaren alde jokatzearren, bizitzarte osoan erbestean bizi izanda, euskaldun nonahitar gertatu izan naiz” aitortu zuen Jokin Zaitegik. Gaurko egunez hil zen, 1979ko uztailaren 17an, gure literaturak izan duen ekintzaile handietarik bat, Euzko-Gogoa aldizkariaren sortzailea, itzultzailea (Sofokles, Euripides, Platon, Eichendorff, Heine, Uhland, Morike, Liliencron, Dehmel, Longfellow, Pascoli, Hugo, Baudelaire, Sully Prudhomme, Baroja, Benavente, Verdaguer, Costa i Llobera, Joan Maragall…) eta poeta. Sarean jasoak dituzu Zaitegiren Goldaketan (1946) eta Berriz ere goldaketan (1962) liburuak, bai eta ere Koldo Izagirrek apailatutako poesia kaiera antologia.

Hermann Hesseren
lehen eleberria

Peter Camezind nobela (1904) izan zen Hermann Hesse idazle alemaniarrak idatzitako estreinakoa, euskarara Xabier Mendiguren Bereziartuk 1992an ekarria, eta orain sarean eskaintzen dizuguna. Peterrek ama ohean hiltzen ikusi zuen, eta aitaren izaera bihozgogorraz akiturik, herrixkatik alde egingo du mundua ezagutzera, Frantzian, Italian eta Suitzan barrena. Nobelaren amaieran, ordea, gaztetan ardoa edaten erakutsi zion aitarengana itzuliko da: “Pozik nago, munduaren zorionaren atzetik ehiza zorte gabean ibili ondoren, berriro laku eta mendiaren bitarteko zoko hartara neure burua gidatzen ikusteaz”. Hermann Hesse Suitzara joan zen bizitzera 1919an, Lehen Mundu Gerrari buruz idatzi zituen kritikengatik lagunen arbuioak jasan ezinda. Nobel Saria eman zioten 1946an.

Hesseren beste lan batzuk euskaraz:

• Estepako otsoa. Itzul: Pello Zabaleta (1986, Elkar)
• Knölge doktore jaunaren azkena. Itzul: Pello Zabaleta (1985, Egan)
• Olerkia. Itzul: Markue (1968, Egan)
Kategoriak: euskarari ekarriak, liburuak osorik.

Knut Hamsunen Gosea

Duela 150 urte, 1859ko abuztuaren 4an jaio zen Knut Hamsun idazle norvegiarra, 1920an Nobel sariduna izan zena. Arrakasta izan zuen hogeita bederatzi urterekin idazten hasitako Gosea nobelarekin (1890an argitaratua) eta eragin handikoa izan zen XX. mende hasierako literaturan, esate baterako Maxim Gorkik eta Thomas Mannek laudatua. Bi film ere egin dira eleberri horretan oinarrituak: 1966an Henning Carlsenek eta 2001ean Maria Giesek. Bigarren Mundu Gerran Hamsum nazien alde agertu zenez (Goebbelsi oparitu zion Nobel sariaren domina), bere obrari bizkarra eman zitzaion. Juan Mari Mendizabalek 1990ean euskaratutako Gosea nobela osorik eskaintzen dizugu. Idazle gazte bat du protagonista, pobreziak eta goseak eromenerantz daramana.

Afganistango Sei lore Bilbon

Txema Garcia-Vianaren Sei lore (2001, Susa) nobelak detektibe istorioetako arau guztiak betetzen ditu… bat izan ezik: loreak ez dira hildakoen hilobiak apaintzeko. Mandatu zaila dauka Markos Gorriti detektibeak: Afganistango lore bitxi batzuen jabe diren arkeologo eta tratulariak elkartu beharko ditu Bilbon, sei loreren batuketarekin medikuntzan ikaragarrizko garrantzia izango duen formula bati esker etekin handiak lor ditzaketelakoan. Oporretan nobela bizi eta bizkorrak irakurtzeko ohitura dutenentzat jarri dugu osorik sarean.

Robinson Crusoe Iruñean

Honela kontatzen du Robinson Crusoek: “Nafarroako mugara iritsi ginenean, bidean igaro genituen zenbait herritan izutu egin ginen, Frantzia aldeko mendietan elur pila bota zuela, eta mendien beste aldera igarotzen ahalegindu ondoren, arrisku handian zeudela ikusita, zenbait bidaiarik Iruñera itzuli behar izan zutela esan zigutenean. (…) Iruñera iritsi ginenean elurra marra-mara ari zuen eta horrela iraun zuen denbora luzean. (…) Iruñean hogei egun eman genituen gutxienez, eta negua zetorrela, eta eguraldiak hobera egiteko itxurarik ez zuela ikusita, Europa osoan inork gogoratzen zuen negurik hotzena baitzen hura, Hondarribira joatea proposatu nuen, eta handik Bordelera itsasontziz, itsasaldia oso motza baitzen”. Daniel Defoe tratulari eta espia ingelesak 1719ko apirilaren 25ean argitaratutako Robinson Crusoe nobelaren amaierako zati batzuk dira horiek. Aintzane Ibarzabalek 1997an egindako eleberriaren itzulpena osorik duzu sarean.

Jan Nerudaren Mala Stranako ipuinak

Literatura txekiarrak eman duen idazle handienetako bat da Jan Neruda, duela 175 urte, 1834ko uztailaren 9an Pragako Mala Strana auzunean jaioa (Ostruha kalean, gaur egun Jan Neruda kalea). Irakasle aurrena eta gero kazetari izan zena, Hilerriko loreak poema liburuarekin estreinatu zen 1857an. Poeta izan arren, idazlearen lan ezagunena Mala Stranako ipuinak liburua da, 1877an argitaratua, eta Fernando Reyk 2001ean euskarara ekarria. Pablo Neruda txiletarrak, sortzez Neftali Reyes, poeta txekiarraren omenez hartu zuen Neruda izengoitia.