Literatur Emailuak

Biotz-begietan 60etan

Biotz-begietan argitaratu zela 75 urte bete direnean, gerraurreko kritikak batu ditugu duela bi aste. Gerraostean ere sortu zen eztabaida berririk. Lizardiren poesiaz Koldo Mitxelenak esandakoen harira, Orixe eta Gabriel Aresti poetak mindu egin ziren. Mitxelenak 1960an: “la más alta cima de la lírica vasca (…) es extraño que su poesía sea personal”. Orixek 1961ean Mitxelenari erantzunez: “Lizardik bertso-gaia bere-bereki du”. Eta Arestik 1964an: “Mitxelena jauna barkatu beharko dut, nire bihotzean ilusio deseagarri bat hiltzeko arriskuan jarri baita”.

• Historia de la literatura vasca,
      Koldo Mitxelena, 1960
• Lizardi, Orixe, 1961-05-28
• Lizardi, poeta, Gabriel Aresti, 1964-04-19
• Lizardi, euskaldun, Gabriel Aresti, 1964-08-02

Urizar eta Nabarroren Gizaeuropa

Gizaeuropa izeneko bi osagaiak aurkituko ditu irakurleak Joseba A. Urizar eta Omar Nabarroren Gizaeuropa (Susa, 1986) poema liburuan: gizakia eta Europa. Inoiz, Aintzina, Geroago, Oraintsu, eta Beti ataletan banatuta, Europako mitologia eta historian une garrantzitsuak izandakoen inguruko poemak dira lehen ataletakoak, beti ere gizakien iragazitik pasatutako historia. Pertsonaia historikoak dituzte oinarri hurrengo ataletan poemek: Lenin, Bertrand Russell, Friedrich Nietzsche, Albert Einstein. Europako gerrak —nolabait beti izan den bortxazko egoerak— hartzen du, azkenik, Beti izeneko azken atala. Osorik eskaintzen dizugu Gizaeuropa liburua.

John Fante: Errealismo zikina esaten zaio, baina bada errealismo garbirik?

30eko hamarkadan laudatua, urte luzetan ahaztua. Hollywoodeko gidoilari kaskar gogoratzen zuten gehienek. Bukowskik, saldu zutenean, argitaletxez ez aldatzeko, John Fanteren (1909-1983) lanak argitaratzeko baldintza jarri zuen. Charles Bukowskik benetan gogoko zituen Fanteren lanak. Errealismo zikinaren aita, Bartzelonako Anagrama argitaletxeak “West of Rome: Two Novellas (Al oeste de Roma)” liburuarekin, Coloradon jaiotako idazlearen obra guztia argitara ekarri du.

• Berria-ko artikulua osorik:
  50. orrialdea, 51. orrialdea.

Gerraurreko literatur kritika osatzeko

Emankorra izan zen 1930eko hamarkada euskal literatur produkzioaren alorrean, bereziki poesia atalean, mugarri gertatu diren liburu batzuen argitalpenarekin (Bide barrijak, Biotz-begietan, Barne muinetan…), Euskaltzaleak elkartearen lanagatik, antolatu zituen poesia egunak… Eta zurrunbilo horren isla da literatur kritika. Garaiko egunkari eta agerkarietan plazaratua —gehienbat Euzkadi, Argia, El Día—, liburuen kritikaz gain, poesi egunen kronikak, poemen azterketak, estilo literarioen inguruko gogoetak… Gure poemagintza eta literaturari buruzko konpendio oso bat burutu zuten. Zornotzako Udalaren ekimenez eta Labayru argitaletxeak 1996an kaleratua, Koldo Izagirrek eta Iñigo Aranbarrik aztertu eta bildu zituzten artikuluok. Lehenago Bide barrijak eta Biotz-begietan liburuei zegozkienak eman ditugula, hona hemen gainerakoak —90etik gora—, liburu oso esanguratsuen komentarioak barne direla —Biozkadak, Barne muinetan, Aberri oyuak…—. (gehiago…)

Itxaro Bordaren Basilika

1984an kaleratu zuen, Susa argitaletxearekin, Basilika bere lehen eleberria Itxaro Bordak. Eta baita iltzeari buruan eman ere. Eleberri zuzena, indartsua, mutiria, bere garaiko gizartearen erretratu ironiko gogorra egiten du. Jon Kapagorri euskal diputatuari bururatzen zaio, herriaren aitzinatzeko, Irulegin ama birjina agerraraztea eta haren karietara basilika bat eraikitzea. Pelerin gune nagusi bihurtzeko. Ipar Euskal Herriko politika, kultura eta literatura munduko pertsonaiak, aita saindua Mystere bere hegazkinean, Kapagorri diputatua, ama birjina azaldutako Elorri… Luma zorrotztuz idatzitako testuak hasieratik bukaeraraino eramaten zaitu eleberri bikain batean. Hementxe duzu osorik.

Abdela Taia: “Nire heroi propioa naiz”

Patxi Zubizarretak euskarara ekarri duen “L’Armée du salut” (“Salbazioko Armada”, Alberdania, 2007) aurkeztera etorri zen Abdela Taia Donostiara. Marokoko Salekoa jaiotzez, Parisen bizi da. Euskaratu berriaz gain, beste bi liburu ditu: “Mon Maroc” (2000) eta “Le rouge du tarbouche” (2005). Aurelia Arkotxa lagun eta itzultzaile duela mintzo da.

• Berria-ko artikulua osorik:
  48. orrialdea, 49. orrialdea.

Xabier Lizardiren Biotz begietan liburuak 75 urte

Gerraurreko literatur kritika

1932ko maiatzaren 11n, orain 75 urte, argitaratu zuen Lauaxetak Euzkadi egunkarian Xabier Lizardiren Biotz-begietan poema liburu berriaren komentarioa. Hil horretan bertan etorri ziren Olabururena, Zubimendirena… Baina liburua ez zen oraindik salgai. Orixek Jose Verdes Elorriagari eramana —Verdes Atxirika inprimategiko burua—, 1932ko urtarriletik hasi eta liburua plazaratu zen ekainera bitarteko Verdes eta Lizardiren arteko gutunketak erakusten du Biotz-begietan poema-liburuaren argitalpena ez zela samurregia izan. Gerraurreko literatur kritika lanean poema liburuari egindako hamahiru artikulu-kritika jaso ziren, orain hemen dakarzkizugunak. (gehiago…)

Eta zergatik ez?… Sigrid

Lau baizen zortzi eskutara idatzi zuten Gorka Setienek, Eneko Olasagastik, Maripi Solbesek eta Ramon Agirrek Eta zergatik ez?… Sigrid poema-liburua. Susa argitaletxearekin 1983an argitaratua, hiru urte lehenagokoa da testua. Egileek diotenez, “Gazte gizarajoak, bere buruak amodioaren atzaparretan zeuden. Eta bestalde dirua irabazteko bide bakarra sari bat irabaztean ikusten zuten, eta ekin zioten lanari, gogor”, eta hain zuzen ere 1980ko Felipe Arrese Beitia poesia saria irabazi zuten. Poemarioak amaieran dakarren gutunak zehazki azaltzen du liburuaren ontze eta argitaratze prozesua. Osorik eskaintzen dizugu.

Margaret Atwood: Tuntunen alde

Kanadako idazlerik garrantzitsuenetako bat da Margaret Atwood (Ottawa, 1939). Urtero Nobel sarirako hautagaia. Poesia, nobelak eta kritika landu ditu. Torontoko Unibertsitateko irakaslea. “Dancing Girls” (“Chicas bailarinas”, Lumen, 1998) eta “El asesino ciego” lanengatik ezagutzen badugu ere, liburu “ahaztu” asko ditu. Hainbat ipuin bildumetatik jasotako narrazioekin osatu du “Érase una vez” liburua Lumen argitaletxeak.

• Berria-ko artikulua osorik:
  50. orrialdea, 51. orrialdea.

Alfred de Musset
hil zela 150 urte

1857ko maiatzaren 2an hil zen, orain 150 urte, Alfred de Musset idazlea. Idazle erromantikoa, poesia, antzerkia eta narrazioak landu zituen Contes d’Espagne et d’Italie liburuarekin ezagun egiten hasi zen idazlea. Ez dira Musseten lan asko euskarara ekarriak izan direnak. Gabriel Arestik itzuli zituen hiru poema, eta Egan aldizkarian argitara eman 1967an. 1991n, berriz, Juan Kruz Igerabidek euskaratu zuen Zozo zuriarena (Histoire d’un merle blanc) narrazioa, Ereinek kaleratua Alvaro Matxinbarrenaren ilustrazioek lagunduta. Narrazioa eta poemak eskaintzen dizkizugu. (gehiago…)

Gernikako bonbardaketa: Eta idatziko dute

Kronikatik eta fikziotik, Euskal Herritik bertatik eta atzerritik abiatuta, Gernikako bonbardaketak literaturaren arbuioa ere izan du 70 urteotan.

• Berria-ko artikulua osorik:
  48. orrialdea, 49. orrialdea.

Bide barrijak
eta polemika zaharrak

Gerraurreko literatur kritika

La Petite Gironde aldizkariko George Berniard kazetariari Gernika sarraskitu berria erakustera joana, 1937ko apirilaren 29an atxilotu zuten Esteban Urkiaga Lauaxeta, orain 70 urte. Euzko Gudarosteko komandantea, EAJren militante aritua, Eguna egunkariko erredaktorea, olerkari ezaguna zen Lauaxeta 1937an. Eta horretan eragin nagusia izan zuen, duda barik, 1931ko udazkenean argitaratu zuen lanak, Bide barrijak olerki liburuak. Liburu horretan kaleratu zen Maitale kutuna poemagatik lehendik ere ezaguna —1930eko Errenteriako Olerti Egunean garaile suertatu zen poema—, astinaldi ederra ekarri zion Bide barrijak liburuaren argitalpenak euskal kultura eta, bereziki, literatur munduari. Izenburutik beretik proposamen argia zekarren liburuak, fundazionala izateko asmoa zuen sortze beretik, euskal poemagintzara ekarri nahi izan baitzituen gure literaturak artean oso juxtuan ezagutzen zituen forma eta edukiak, eta euskara bera ere molde berrietara egokitzeko ahalegina zekarren. 1931ko azaroan Verdes Atxirika inprimategian argitaratua, segidan kritika-soka luze, zalapartatsu eta emankorra ekarri zuen —hemen eskaintzen dizugu—, 1932. urteko uda arte iraun zuena. (gehiago…)

Gernika gogoan

“Gernika, orrialdeotan boza eta garraisia ipini dugun guztiok ez ginen han izan; ezta Durangon ez eta Bilbon; halaber, ez genuen denok ezagutu frenteko trintxeretako berunen odola; etxetako sua eta gaziaren oinazea. Hala eta guztiz ere memoriaren zauritik isuritako testigantza baino gehiago da hogeigarren zenbaki honekin dakarguna” idatzita aurkeztu zuten 1987an Susa aldizkariaren 20. zenbakia. Gernika hartu zuten idazteko arrazoi hainbat idazlek. 50 urte betetzen ziren 1937ko apirilaren 26an Gernika bonbardatu zutenetik. Poemak, narrazioak, antzerkia, euskarara ekarritako testuak bildu zituzten orduan, Susa inguruko 20 firma ezberdinek. Sarean osorik irakurriko dituzu ordukoak.

Gernika aldizkaria

Gernika aldizkariaren sorrera 1943ko udan abiatzen da, Gernikan egindako bilera batekin. Bi urte geroago, Rafael Pikabea “Alzibar” (El Día egunkariaren sortzaileetarik) gidari zela, Donibane Lohizuneko bere etxean kultur elkarte bat sortu zuten (Instituto Vasco de Extensión Cultural Gernika) 1945eko apirilaren 26an, Gernikaren bonbaketaren zortzigarren urteurrenean. Urte bereko urrian argitaratu zuten Gernika aldizkariaren lehen zenbakia Donibane Lohizunen, Rafael Pikabearen sarrera hitz hauekin: “Eup, jaunak! Emen gera gu ere (…) Zeiñ geran? (…) Azkeneko gerratian itxetik kanpora bialiak. Zer nai degun? Irakurri gure esanak, eta laister jakingo dizute nora guazen (…) Atozte bada Alkartuta, danak batian, bultza dezagun gora gure aberri maitia“. Ale horretan, besteak beste, artikulu hauek ageri dira: Joxe Eizagirreren “Gernica…!“, Orixeren “El genio de un Pueblo“, Isidoro Fagoagaren “La música floklórica”.
Isidoro Fagoaga zuzendaria Ameriketara joatearekin, Buenos Airesera aldatu zen Gernika 1951. urtean (16. zenbakia, uztaila-iraila). Gogoangarria da, adibidez, 1953ko apiril-ekaineko alea (23.a); Andima Ibinagabeitiak otsailean Jon Miranderi (hogeitasei urteko gazteari) Parisen egindako elkarrizketa bat dakar, “Olerkariarenean” izenburupean; eta ale berean argitaratu zen Jon Miranderen “Euskaldungoaren etsaiak” artikulua, eskandalua piztu omen zuena eta, diotenez, Gernika aldizkariaren itzaltzea eragin.
Gernika aldizkariak 25 zenbaki eman zituen, idazle ezagun askoren lanez: Orixe, Xabier Iratzeder, Federiko Krutwig, Jon Mirande, Andima Ibinagabeitia, Pierre Lafitte, Jokin Zaitegi, Julene Azpeitia, Ixaka Lopez Mendizabal, Errose Bustintza, Luis Villasante, Joxe Migel Barandiaran, Isidoro Fagoaga, Dominique Dufau, Etienne Salaberri, Txomin Peillen, Oxobi, Marc Legasse, Mixel Etxeberri, Miguel Astiz, René Lafon, Sebero Altube, Justo Garate, Juan Thalamas, Norbert Tauer, Antonio Maria Labaien, Jon Bilbao, Jon Etxaide…

Alfonso Maria Zabala, umorezko antzerkiaren beste adibidea

XX. mende hasierako antzerkigileen artean Alfonso Maria Zabala bada nor. Dozena erdi bat lan idatzi zituen 1911tik 1919ra, komedia arin estilokoak batik bat. Horietako batzuk eskaintzen dizkizu gaur Klasikoen Gordailuak: Periyaren zalapartak (1911) eta Melitonaren bi senarrak komediak (1918), Jauregi errotako astoa (1912) bakarrizketa, eta Urruti-izketa (1918) izenekoa, telefonoaren asmakizunaren inguruan. Azken hamabost urteetan Hernaniko erretore, pentsamendu politikoz integrista zen, eta talde horretako gazteek joka zitzaten idatzi zituen antzezlan ia guztiak. Narrazioak eta dibulgazio lanak ere idatzi zituen, eta horien bilduma egin zuen Antonio Zabalak Auspoa bilduman: Gabon zar bat eta beste ipui asko.