maiatza
09
12
Antzerkigilea zen aldetik ezagutzen dugu August Strindberg suediarra, baina poeta, nobelagilea, argazkilaria ere izan zen, eta pintore oso originala halaber, Gauguin eta Munch-en adiskide zen sasoian. Duela ehun urte hil zen Strindberg, 1912ko maiatzaren 14an; astebete geroago, Stockholmen 60.000 pertsona bildu ziren haren hiletetan. Herio dantza obra famatu eta zakarra, 1900ean idatzia, Xabier Mendiguren Bereziartuk euskaratu zuen, 1985ean Antzerti aldizkarian argitaratzeko. Baina beste bi lan labur ere badira euskaraz, Labayruko lagunek itzuliak: Indartsuena (1889) eta Amaren maitasuna (1892), biak Zubizabal aldizkarian plazaratuak 2001ean, idazlearen heriotzaren mendeurrena dela kari orain digitalizatu ditugunak.
Api
26
12
Durango, Elorrio, Otxandio, Elgeta, Eibar… suntsitu zituzten faxistek duela 75 urte. Eta gaurko egunez, 1937ko apirilaren 26an, arratsaldeko 16:30ak aldera hasi zuten Gernikako aire erasoa eta bonbardaketa, 43 hegazkinez 40.000 kilo lehergai jaurtitzeko.
Gernikako tragedia gogoan, Lutxo Egiaren Paperezko hegazkinak eta Edorta Jimenezen Kilkerren hotsak nobelak irakurtzeko gomendioa egiten dizugu; baita ere Susa aldizkariak 1987ko apirilean plazaratutako ale monografikoa, Jose Luis Otamendi, Mikel Antza, Iñigo Aranbarri, Jon Arano, Josu Landa, Iñaki Goitioltza, Xabier Mendiguren, Omar Nabarro, Joserra Utretx eta gehiagoren literatur lanez. Orobat, hemen duzu bonbardaketaren kronika Eguna egunkarian 1937ko apirilaren 28an.
Mar
31
12
75 urte dira gaur, faxistek hegazkinez bonbardatu zutela Durango. Hamabost poemako bilduma atondu zuen Cesar Vallejo poetak 1937an (España, aparta de mi este cáliz), eta poema haietako baten izenburuak halaxe diosku: Hileta erredoblea Durangoko hondakinei. Otoitz baten tankerakoa da, suntsiketaren salaketa egiten duena, sutan eta hautsetan diren herria eta Errepublika gogoan. Edorta Jimenezek euskaratu zuen Susa aldizkarian 1987an, Vallejoren beste lau poemarekin batera. Hemen duzu, bestalde, Durangoko sarraskiaren kronika, Eguna egunkariak 1937ko apirilaren 1ean plazaratua.
Mar
05
12
1937ko martxoaren 5ean faxisten Canarias gerraontziaren eta Euzko Gudarosteko Nabarra bakailao-ontziaren arteko borroka desorekatua eta heroikoa izan zen Matxitxako aurrean. 1938an C. Day Lewis poeta ingelesak Overtures to Death (Heriotzarako Oberturak) liburuan Nabarra poema argitaratu zuen, hiru zati luze eta ederretan honelakoak kontatzen zituela: “Berrogeita hamar marineletarik denak hil ziren, hamalau izan ezik (…) Guduan sartu ziren galduko zutela aurreikusirik eta galdu egin zuten (…) Jende arrunt hark ez zion bizitzari mitoaren distirarik eskatzen (…) Bihotz zaildu haiek heriotza nahiago izan zuten errenditu baino… Hilkorrak dira hitz hauek baita gogora dakartzaten ekintzak ere… baina hazi hau loratuko da noizbait, askatasuna gizakiaren hitz sortzailea berriro bilakatzen den egunean”. Luigi Anselmiren itzulpen osoa (2003, Labayru) irakurtzeko gomendioa egiten dizugu.
Mar
01
12
Krimenen ikerketa kontakizunak gure literaturan Jose Antonio Loidiren Hamabost egun Urgainen eleberriko Martin Garaidi detektibearekin abiatu ziren (1955, Itxaropena). Bigarren polizia-nobela Mariano Izetari zor diogu: Dirua galgarri (1962an, Auspoa), orain dela 50 urte plazaratua. Leblanc enpresako burdinkutxan lau milioi gordeta daude, biharamunean langileei soldatak ordaintzeko. Diruok ebasteko asmoa dute Beltzak, Piztik eta Mainkerrak: “uste dut hamaikak aldera izanen dela ordurik hoberena. (…) Aise sartuko gara leiho ttipi batetik eta behar den bezala eginen dugu gure lana”. Lapurreta ikertzera Claudet komisarioa etorriko da, baina lapurretaz gainera hilketaz ere arduratu beharko du. Klasikoen Gordailuan jasoa duzun nobela hau ebook moldean ere irakur dezakezu, eta faksimilea Euskaltzaindiak emana du sarean. Genero honetako hirugarren eta laugarren nobelak 1964an idatzi eta 1967an argitaratu ziren: Txomin Peillenen Gauez ibiltzen dena eta Oskillasoren Akatsbako gizonaren heriotza.
Ots
07
12
Gaurko egunez, duela 200 urte jaio zen Charles Dickens idazle ingelesa, 1812ko otsailaren 7an. Esan ohi dugu literaturak ez dezakeela errealitatea aldatu, baina Dickensen kontakizunek injustizia sozialak salatu zituzten, arrakastatsuak izan ziren haren liburu, hitzaldi eta irakurketa publikoak, eta eragin handia izan zuten Ingalaterra industrializatu berriaren erreformetan. Bleak House (1852), Hard Times (1854), Little Dorrit (1855) eta beste eleberri andana baten egilearen liburuetatik batzuk baditugu euskaraz. Garai latzak nobela, Javi Cillerok itzulia, 1994an agertu zen Literatura Unibertsala bilduman, xehetasun ugariko hitzaurre batekin. Edo Opor eleberria, Elkar etxearentzat 1998an Xabier Mendigurenek egina. Alabaina, Dickensen obretatik euskaratutako lehena Luzearri zor diogu: Eguarri abestia, 1931ko martxo-apirilean 25 emanalditan El Dia egunkarian plazaratua (2003an Inazio Mujikak apailaturik EIZIEk berrargitaratua). Kontakizun hori, A Christmas Carol, birritan itzuli izan da gero: Gabon kanta bat Xabier Mendigurenenek (1990); Eguberri kanta Nerea Mujikak (2003); eta Iñaki Mendigurenek ere egin zuen bertsio labur bat 1993an. Moldatu edo laburtuak dituzu, bestalde: David Copperfield, Oskillasok egina; Oliver Twist, Iñaki Zubirik. Eta Juan Garziak Seinalaezina narrazioa euskaratu zuen Ipuin gogoangarriak bildumarako (Erein, 1997).
Ots
01
12
Parisen, 1953ko otsaileko igande arratsalde batez supazterrean solasean eta zurrutean ari dira Ibinagabeitia (47 urte) eta Mirande (27 urte). Gazteari galde egiten dio amaitzen ari den lehen poema liburuaren inguruan. Erantzuten dio, laster dela argia ikustekoa; baina tamalez ez zen libururik plazaratu. Hementxe dauzkazu orduko poema haiek faksimilean. Bederatzi urte geroago, 1962ko otsailean, orain 50 urte, Saint Germain boulevardeko 15.ean Txomin Peillenek eta Jon Mirandek Igela aldizkaria sortu zuten: “elkar gorrota, elkar higuin dezazuen, doktrina bezala erabiliko dugu Igela, zuek kontrarioa egingo duzuelakoan”. Bukinista zuberotar batek lagundu zien roneotipoz, eta bigarren zenbakia ahalik eta lasterren maiatzean ager zedin, Ibinagabeitiak dirua bidali zien Caracastik. 1963ko udazkena bitartean sei zenbaki kaleratu zituzten.
Urt
17
12
Gaurko egunez hil zen Pierre Topet Etxahun, duela 150 urte, 1862ko urtarrilaren 17an Barkoxen, 75 urte zituela. Familiak erre egin baitzituen Etxahunen paper idatziak, ahozko tradizioaren bitartez iritsi zaizkigu bertsoak eta kantak; Klasikoen Gordailuan jasoak dituzu, eta baita ere e-book moldean emanak. Kartzela, erbestea eta bestelako ezbehar anitz sufritu izan zuen Etxahunek eta kontuok ere ageri dira haren kobletan, adibidez: Mündian malerusik edo Bizitziaren khantoria edo Ahaide delezius huntan. Ohar argigarri batzuk badituzu Patxi Salaberriren Iraupena eta lekukotasuna liburuko pasarte honetan; Etxahunen bizitzan oinarrituta idatzi zituzten Larzabalek antzezlana, Etxahun-Irurik pastorala eta Etxaidek Joanak joan nobela; Chamissok idazle alemanak poema bat eskaini zion.
Urt
01
12
Urtarrilaren lehena, Nazioarteko dominio publikoaren eguntzat izendatuta dago, izan ere, egun horretan berrizten da urtero dominio publikora igarotzen diren obren zerrenda. Eta gurean aurten, legeak eta arauak lege, Pernando Amezketarrak osatzen du zerrenda hori.
Gregorio Mujikak 1925. urtean argitaratu zuen Pernando Amezketarra eta Klasikoen Gordailuan osorik dago irakurgai.
Gregorio Mujika 1931. urtean hil zen Donostian, eta beraz bere lana aurten igaro da dominio publikokoa izatera. Nazioartean berriz, James Joyce irlandar idazlearen lanak edota Virginia Woolfenak dira, besteak beste, zerrenda horretara gehitu direnak, eta euskarari ekarriak ditugu horietako batzuk. Joyce eta Woolf 1941. urtean hildakoak dira. Hego Euskal Herrian hamar urte barru dominio publikokoak izango diren arren, Ipar Euskal Herrian aurtengo urtarrilaren 1etik dira jadanik, Espainia eta Frantziako legeak aintzat hartuta.
Aurrerantzean, Literatur Emailuetan urteko lehen albistegian dominio publikodun izaera eskuratu duten lanak gogoraraziko ditugu.
Abe
09
11
Jose Basterretxea “Oskillaso” 1911ko abenduaren 9an jaio zen Madrilen. Matematika eta Fisika ikasketak egin zituen, Parisera alde egin zuen gerra sasoian, eta 1955ean Iruñera etorri zen bizitzera, 1996an hil zen arte. Hiru nobela ezagutzen dizkiogu liburutan argitaratuak: Kurloiak, Gabeko atorra eta Euskaldunak Madrilen, baina bada beste bat 1964an idatzi eta 1967an Egan aldizkarian plazaratua: Akats bako gizonaren heriotza, detektibe generokoa, etengabe umore zipriztinez gozotua, gaurko grafiara egokiturik eskaintzen dizuguna. Horrez gain, Eganen argitaratutako narrazio laburrak ere irakur ditzakezu.
Urr
12
11
Ondarretako kartzelan gatibu egondako Jean Pelletier frantsesak, torturatzen ari ziren gizon baten sufrimendua deskribatu zuen (6 meses en las prisiones de Franco). Koldo Izagirreren Sua nahi, Mr. Churchill? liburuko Martiria narrazioan ere honela irakurriko duzu: “eta orduan ikusi nian Aitzol, aurpegi osoa handitua, maspildua, eskuineko begia hutsik (…) Hidalgok saltarazi ziok begia, nire aurrean. (…) Giltza ingeles batekin jota lehertu zioan begia”. Biharamunean fusilatu zuten Aitzol, Hernaniko hilerrira eramanda, 1936ko urriaren 17an, duela 75 urte. Astebete geroago, urriaren 24 eta 25 arteko gauean, Lizardiren Itz-lauz liburuari hitzaurrea idatzi zion Jose Markiegi eraman zuten Ondarretatik Oiartzungo kanposantura; Telesforo Monzonek La delación olerkian ekarri zuen gogora Markiegiren hilketa.
Urr
10
11
Gaur berrehun urte dira Agosti Xaho jaio zela, Atharratzen 1811ko urriaren 10ean. Revue des voyants (1838), Ariel (1844) eta Uskal Herriko Gaseta (1848) agerkariak sortu zituen. Frantsesez idatzi zuen batik bat, liburuok adibidez: Paroles d’un voyant (1834), Voyage en Navarre pendant l’insurrection des basques (1836), Histoire primitive des Euskariens-Basques (1847) edo Biarritz entre les Pyrénées et l’Océan (1855). Xahoren euskarazko artikuluen bilduma Azti-begia eta Xahok apailatu baina sekula argitaratu ez zen Kantutegia, biak Patri Urkizuk plazaratu zituen 1992an eta 2006an.
Abu
30
11
Gerard de Nervalen adiskide Theophile Gautier duela 200 urte jaio zen, 1811ko abuztuaren 30ean. Victor Hugoren defentsan jardun zuen Hernaniren Batailan. Balzacek lana lortu zion La Chronique de Paris egunkarian. Sainte-Beuve-ren ustez zutabegilerik onena izan zen. Arte Ederren Elkarteko lehendakari egin zuten. Haxix Zaleen Klubeko kidea zen Charles Baudelairerekin batera, eta Parnasse mugimendu poetikoa abiarazi zuen. Mademoiselle de Maupin (1835) eta Le Capitaine Fracasse (1863) nobelak dira Gautierren ezagunenak, baina euskaraz Onofre, gizon amorrazia kontakizuna (1832) besterik ez daukagu, Gerardo Markuletak itzulia, orain osorik sarean eskaintzen dizuguna.
Abu
16
11
Duela 75 urte, faxistek 36ko Gerra abiarazi zutenean, Federico Garcia Lorca idazle espainiarra Madrildik Granadara joana zen opor egun batzuk gurasoekin igarotzera. Primo de Rivera falangistaren adiskidea izan baitzen (ostiraletan elkarrekin afaltzen omen zuten, Gabriel Celayak kontatu zuenez), hasieran ez omen zen larritu harik eta etxea miatzera joan zitzaizkion arte abuztuaren 9an. Luis Rosales poetaren etxeko ganbaran ezkutatu zen, baina 1936ko abuztuaren 16an atxilotu egin zuten eta, Manuel de Falla musikariaren erreguei jaramonik egin gabe, torturatu eta hil egin zuten abuztuaren 18 eta 19 arteko gauean. Lauaxeta, Bitoriano Gandiaga, Juan San Martin, Sabin Muniategi, Gabriel Aresti, Harkaitz Cano… izan dira Garcia Lorcaren poemen euskaratzaile, baina Juan Luis Zabalari zor diogu lan handiena: Poeta New Yorken liburu osoaren itzulpena, 2003an Erein argitaletxeak plazaratua.
Abu
09
11
Beti dantza – Pioner V. eta ni poema izan zen Nikolas Ormaetxea Orixek idatzitako azkena: “Suziri Pioner, / hi baino gehio nauk / egon eta ibil; / nire barrenean / atergabe ari / zaizkidak lau gurpil. (…) Lau hoien izenak: / adimen, nahimen, / irudi ta gale; / elkarri zirika, / maitagarri diren / gauza denen zale”. Gaur 50 urte dira Orixe hil zela, Añorgako Zabalegi etxean 1961eko abuztuaren 9an. Poema gogoangarriak utzi zizkigun, adibidez: Beti lagun, Lizardiren heriotzan; Idorreria, gerratik ihes egin ostean Gursen; edo Amate baten itzalean, Ameriketara joana zela. Gure literaturako idazle handietarik da Orixe: Santa Kruz apaiza nobela, Barne-muinetan eta Euskaldunak poemak, Kiton arrebarekin oroitzapen liburua dira bere lan nagusiak.
