Poesiari ez zaio gehiegitan aitortzen zauria zauritzeko dohaina, baina perspektibarekin begiratuta, horixe izan zen May Ayim-en poesiaren bertute handienetakoa, hots, Holokaustoaren trauma nekez atzean uzten ari zen Alemaniaren zauria presente egitekoa. Hanburgon 1960an jaioa, ama alemaniar eta aita ghanatar banaren alaba, gaztetatik izan zuen interesa kultura afro-alemaniarrarekiko, eta Ratisbonako Unibertsitatean defenditutako tesiak ere horixe izan zuen gaitzat. Bere saiakerez kanpo, gai hori jorratzen dute Ayimen poema ugarik. Bereziki gurasokeriazko diskurtsoak zituen jomugatzat, arrazakeria isil hori, etorkorra dena ulerkorra bainoago. Irakurleari atsedenik ematen ez dion poesia da berea, ez boteretsuen ez besteen hobenik garbitzen ez duena. Orain euskaraz irakur daitekeena, Munduko Poesia Kaierak bildumarako Garazi Ugalde Pikabeak egindako itzulpenean.
1955eko azaroaren 1ean hasi zen, duela 65 urte, Vietnamgo Gerra, Ipar eta Hegoko bi estatuen artekoa, AEBak gerran zuzenean esku hartzearekin nazioartekotu zena. Gerra hartan borrokatu zen Yusef Komunyakaa, artean James William Brown. 1984an lehen poema-liburua atera zuenetik dozenatik gora liburu kaleratutakoa, oihartzun eta errekonozimendua jaso du Komunyakaak. Vietnamgo esperientzia Dien Cai Dau (1988) poema liburuan jaso zuen, bere iragazki pertsonaletik gerra bikain islatzen duten olerkiekin. Euskaraz orain goza daitezkeenak, liburu horretako hamabi poema ekarri baititu euskarara Jose Luis Otamendik.
Sagartzazu’tar Kauldik izenpetu zuen Txinpartak poema liburua 1922an, Satarkak izenpetu zuen gai eta estilo bereko Intza Begietan1957an. Bildumatxo honi Manuel Lekuonak egin zion sarreran irakur genezake ezizen hori “lotsatitasunez” sortua dela edo datekeela, baina Klaudio Sagarzazu adiskidearen poemak ez direla lotsa emangarri. Hagitz polita da Lekuona zaharraren sarrera labur hauxe, eredugarria ere bai eskaera estugarri bati zelan egin ihes ikasteko. Malkoa eta eztia, txoriñoak eta liliak, ama hilaren doluzko deitore lazgarriak… Poesiakeria izan ohi da poesiaren gaitzik handiena. Olerkarien hanpaduratik urrun eta Otañok eta Iraolak urratu zuten bertsogintza hausnartu eta estilo gozoko hartara ezin iritsirik, Sagarzazuren obrak argiki derakus Barbier, Beccas eta Ithurralderen herrikoitasun kultuaren kalitatea Iparraldean eta Emeterio Arreseren ahalegin bakan bezain ederra poesia zibil bat eraikitzen Hegoaldean. 1950ean sortu zen Euzko Gogoa aldizkaria. Otsalar, Mirande, Aresti… poesiaren beste kontzeptu batzuk hasiak ziren umotzen 1957rako. Satarka jaio zela urriaren 30ean 125 urte bete diren honetan, irakurgai dituzu haren bi poema liburuok.
Mexikoko Zacatecasen 1930eko urriaren 27an jaioa, idazle eta artista plastiko kubatarra da Fayad Jamis. Kubara umetan joana, margotzea eta idaztea izan zituen betidanik jardun. Gaztetandik arte munduan murgildua, erakusketa anitz egindakoa, kazetari-lana izan zuen ogibide zenbait agerkaritan, eta poemak idaztea jardunbide, XX. mende erdialdeko Kuban izen inportante bat bilakatuz, hala iraultza aurretik nola ondoren. 1988an hil zen Habanan. Jaio zela 90 urte direla, haren 10 poema euskaratu ditu Koldo Izagirrek
Poeta tragiko kontsideratua, ezkor ageri dena gizadiaren aurrean, bazeukan motiborik jendartearen gaineko ezagutza izateko Czeslaw Milosz-ek. XX. mendeko poeta handienetako bat, poloniarrak gizaldi osoko gertakaririk esanguratsuenak bizi izan zituen, 1911n jaio eta 2004an hila. Duela 40 urte Nobel saria jasoa, haren 11 poema ekarri dizkio euskarari Iñigo Astizek.
Lisipe bildumak zortzigarrena du kalean jadanik: Marina Sagastizabalek idatzitako Hiruki gatazkatsua. Eguneroko bizitzari lotutako hausnarketa da liburua, eguneroko horretan gurutzatzen diren hiru dimentsioren artikulazioan oinarritzen den hirukiaz diharduena: etxeko eta zaintza lanak, ordaindutako lana eta parte hartze soziopolitikoa. Hiru eremu horiek nola zeharkatzen dituzten bizitza zikloak, eta hiruren denborak nola uztartzen diren, edo talka egiten duten. Bizitzaren eta kapitalaren arteko gatazka gorpuzten duten esperientziak aletzen dira orrialdeotan, eta, esperientza horietatik abiatuta, mugimenduan dauden ideiak eta gogoetak plazaratu.
1930eko urriaren 10ean jaio zen Harold Pinter. Antzerkigintza britainiarraren XX. mendeko izen ezinbestekoa, aktore, gidoilari, ekoizle edo zuzendari gisa egindako lanaz gain, autorea da, ororen gainetik, Harold Pinter. 50 urteko lan ibilbidean obra asko idatzitakoa, II. Mundu Gerraz geroztiko erreferentea da gaur egungo antzerkigintzan. 2005ean Literatura Nobel saria jasotakoa, Elkar argitaletxeak Maitalea eta beste antzerki-lan batzuk liburua kaleratu zuen, Iñigo Errastik euskaratuta. Liburu horren eduki bikainaren erakusle eskaintzen dizuegu obra horietako bat, Alaska moduko bat.
“Horrek etxeko urak dauzka” esaten da Ondarroan etxetik edan duela esateko, etxeko izaera dakarrela. Bada beraz iturburu bat. Amatasunetik idatzitako liburu bat bainoago, leku batetik idatzitako liburua baita Leire Bilbaoren poema bilduma berria, amatasunetik. Urak botaz hasten da, umearen eta amaren erditzearekin; listua eta hizkuntza datoz gero, kolektibotasunaren marea, eta harraska inguruko domestikotasuna. Liburua ez dago amatasun idiliko batetik idatzita, ezta amatasunaren ukaziotik ere. Badira pozak eta minak, badago samurtasuna eta ama izatearen pisua, disidente izateko nahia eta ordena soziala mantentzearen arduraduna izatearen kontzientzia, dena alde batera botatzeko gogoa eta norbere ama ulertzeko saiakera. Osorik irakur dezakezue Etxeko urak sarean.
Poeta da ezaguna, hainbat poemario eta bereziki Paterson obragatik, baina narradorea ere izan zen, eta eleberriak eta ipuinak ere baditu. AEBetako literaturan XX. mendeko izen handietako bat da William Carlos Williams-ena. Idazle ez ezik, pediatra ere jardun zuen, eta hango esperientzietatik abiatuz, besteak beste, ondu zuen Indarraren erabilera (The Use of Force), haren narrazio ezagun bat, kontzientzia sozialak bere literatura eta depresio ekonomikoak gizartea blaitzen zuten garaietan Blast aldizkari proletarioan argitaratua (gerora, 1938an, Life along the Passaic River narrazio bilduman emana). Euskaraz irakur dezakezu orain Mikel Elorzak euskaratua.
Kultur ekitaldiak eta oro har jarduera, bizitza bera bezala, pandemiak baldintzatuta dauden garaiotan, ikusleak musukoz jantzita ageri direla ikuskizunetan, egokiera izan daiteke ikusle eta obraren arteko harremanari buruzko testu bat irakurtzekoa, ikuspegi berezi batetik egindakoa berau. edo! argitaletxeak 2014an kaleratua, Harkaitz Canoren Txalorik ez, arren dakarkigu.
Jostuna bata, brodatzailea bestea. 70eko hamarkada bukaeran ireki zuten denda, gurasoen etxean lan egiteaz nekatuta, eta liburu politikoak eta diskoak gehitu zizkieten ordura arte erabilitako kakorratz, makina eta hariei. Marx eta mertzeria. Aitak esan zien emateko tokia tailerrari eta almazenari: “Funtsezkoa ezkutuan egiten da”. Han josten dute geroztik, han brodatzen, hantxe gordetzen dituzte mozorroak egiteko oihalak, edo banatzaileari itzuli beharreko liburuak. Dendaostean entzun dute musika lagunekin, edo abortatzeko eskubidearen aldeko manifestazioetarako prestatu, edo mendi irteeretarako. Eta, bitartean, uholdeak, atxiloketa eta atentatuak, txikiteoa, jaiotzak eta heriotzak. Denda baten kronika literarioa idatzi du Uxue Alberdik eta, bide batez, garai batena ere bai. Osorik eskaintzen dizuegu Dendaostekoak sarean.
Irailaren 3an, duela 80 urte, jaio zen Eduardo Galeano idazle uruguaitarra. Bizitzarekiko konpromisoa izandako idazle eta kazetaria, ezkerreko ideia eta balioen idatzizko erreferente, Las venas abiertas de América Latina edo Memoria del fuego obrek letretan handien artean tokia egin zioten. 40tik gora liburu idatzia, haren hainbat lanetan istorio eta pasarteen bitartez bilbatzen da historia, letra xehez osatuz larria, ertzetik eta ertzei erreparatuz idatzita beti ere. Atal txikiz osatzen du “mundu ia ororen historia” Ispiluak liburuan ere (Txalaparta, 2013, Xabier Alegria itzultzaile), eta haietako batzuk dakartzagu hona. Hitz ibiltariak (Txalaparta, 2000) eta Emakumeak (Txalaparta, 2019) liburuak ere badaude euskaratuta, beste zenbait istorio eta poemaz gain.
Idazle eta pentsalari feminista garrantzitsua izan zen Charlotte Perkins-Gilman. XIX. mende amaiera eta XX.eneko hasierako ekintzailea emakumezkoen eskubide zibilen defentsan, haren idazlanen artean Hormako paper horia lana da ezagunenetako bat, emakumearen gorputza ardatz duen kontakizun erreferentziala. Ana I. Moralesek euskaratua, edo! argitaletxeak argitaratu zuen Xortak atalean, 2012an. Abuztuaren 17an 85 urte bete dira idazle estatubatuarra hil zela, eta haren oroimenean osorik eskaintzen dugu Hormako paper horia.
Mendea bete da abuztuaren 16an Charles Bukowski jaio zela. Idazle deabruen artekotzat sailkatua, alkoholarekin eta jendartearen hegiekin izandako harremanak markatu zuen haren bizitza eta ardaztu haren literatura. Nobelagilea, ipuinlaria eta poeta, Bukowskiren hainbat lan irakur daitezke euskaraz, eleberriak eta poemak. Mendeurrenaren karietara, Josu Lartategik euskaratutako Poema antologia, (Susa, 1997) jarri dugu osorik online, eta baita beste zazpi poema ere, Hezurrezko xirulak (Elkar, 1991) liburuan Joseba Sarrionandiak itzulitakoa bata, eta beste seiak Josu Lartategik berak euskaratuak, Hegats aldizkarian emanak.
