Ira
12
12
Jasone Larrinagari esker, estreinako aldia da John Cheever idazle amerikarraren kontakizun bat ekarri zaiola euskarari. Igerilaria Cheeverren ipuin onenetako bat dela esan ohi da, 1964an The New Yorker-en argitaratua. Hasiera batean nobela izateko asmoa zuen, 150 orrialde bete ohar idatzita zeuzkan, baina narrazio moldea eman zion azkenean. Hartan oinarrituta, Frank Perryk film bat egin zuen 1968an, Burt Lancaster protagonista zuela. Igerilaria ipuina entzun ere egin dezakezu Xerezaderen Artxiboa-n, Bilbo Hiria irratian grabatua. Aurten 100 urte dira John Cheever jaio zela eta 30 hil zela.
Ira
04
12
Gerra osteko literatura murritzari hiru nobela ekarri zizkion idazletzat daukagu gaur egun Eusebio Erkiaga, nahiz eta genero guztiak probatua izan: gaztetan poesiarekin abiatu eta ondoren antzerkia, ipuina zein itzulpena ere bai. Erkiagaren nobelak etika kristauaren ardatzari estu lotuta sortuak dira; sarean emanak dituzu lehen hirurak: Arranegi (1950ean idatzi eta 1958an argitaratua), Araibar Zalduna (1958an idatzi eta 1962an argitaratua) eta Batetik bestera (1961ean idatzi eta 1962an argitaratua), baita liburu elektronikoz irakurtzeko moldean ere. Aldizkarietan plazaratu zituen poemen zerrenda jasoa dugu, 1931tik hasita. Erkiaga 1912ko irailaren 4an jaio zen Lekeition, duela 100 urte.
Abu
29
12
Lauaxetak poema bat eta Lizardik artikulu bat euskaratu zituzten gerra aurrean, baina gero, guk dakigula, ez da Maurice Maeterlincken lanik itzuli gurean. Flandriako idazle frantsesa jaio zela 150 urte dira abuztuaren 29an. Haren obra ezagunenak antzerkiak dira, hala nola: Arrotza (1890), Pelleas eta Melisande (1892), Monna Vanna (1902), Txori urdina (1908). Literatura Nobel Saria jaso eman zioten 1911n. Lauaxetak Hiru neskatilak (1896) poema itzuli zuen 1930ean eta Lizardik Txindurriak (1930) dibulgazio eta fabulazkoa 1933an. Maeterlinck 1949an hil zen Nizan.
Abu
22
12
Zura musika taldeak 2005ean plazaratutako Ilargi Handi Zauri Zarae diskotik erauzi ditugu Federico Garcia Lorcaren hiru poemaren euskarazko itzulpenak, Lauaxetak gerra aurrean eginak. Eta baita ere, Lauaxetarenak oinarritzat harturik, Bitoriano Gandiagari espresuki eskatu zizkioten hiru itzulpenen egokitzapenak. Garcia Lorca 1936ko abuztuaren 18an torturatu eta fusilatu zuten, eta 1937ko ekainaren 25ean Lauaxeta.
Abu
16
12
Eusko Ikaskuntzako lehendakaria eta Euskaltzaindiaren fundatzaileetako bat izan zen Arturo Kanpion politikari eta idazlea –Iruñeko haren etxean egiten zen batzar bat urtero–. Gazteleraz idatzi zuen batik bat; adibidez, Blancos y Negros (1898) eta La Bella Easo (1909) eleberriak, edo saiakerak: Gramática de los cuatro dialectos literarios de la lengua euskara (1884) eta Nabarra en su vida histórica (1914). Euskaraz idatzi zituen lan bakanak Klasikoen Gordailuan jasoak dituzu (horien artean Orreaga), eta itzulitakoak Euskarari Ekarriak gunean zerrendatuta datoz (besteak beste Gartxot, Itzaltzuko koblaria). Azken urte mordoa itsurik eman zuen Kanpionek, eta gerra sasoian estutasun eta mehatxuz itota hil zen 1937ko abuztuaren 18an Donostian, 83 urte zituela.
Abu
08
12
Jorge Amado idazlea jaio zela 100 urte dira abuztuaren 10ean. Haren gorazarrez, Jubiaba nobela digitalizatu eta osorik eskaintzen dizugu sarean, gazte zela 1935ean argitaratua eta 1997an Balentin Olaetxeak euskarara ekarria. Kontakizuna hasi orduko ezagutuko duzu Antonio Balduino (Baldo), boxeolari beltz brasildarra, Bahiako txapelduna pisu handitan, alemaniar ilehori baten kontra borrokan; bigarren kapituluan (Baldoren haurtzaroa gogoan) agertuko da Jubiaba, azti ihar buruzuria, deabrua botila batean gatibu omen zeukana. Nelson Pereira dos Santos zinegileak eleberrian oinarrituta Jubiaba filma egin zuen 1987an, Gilberto Gilen musikarekin.
Uzt
12
12
Barojatarrek Beran erositako Itzea etxean hil zen Serafin Baroja 1912ko uztailaren 16an. Donostiako Plaza Berriko (gaur Konstituzio Plazako) etxeetako batean 1840an jaioa, ingeniaria izan zen, ideologiaz liberala, lau seme-alabaren aita: Dario, Ricardo margolaria eta Pio eta Carmen idazleak. 1875ean Gazi-gezak poema liburutxoa argitaratu zuen. Eta hiru urte geroago idatzi zuen Pudente lehen euskal operaren libretoa, 1894an Donostian taularatua Jose Antonio Santestebanen musikaz. Geroago Santestebanen Lutxi opera (1904) eta Hamahiru damatxo zarzuela ere jantzi zituen. Barojaren kantu denontzat ezagunena San Sebastian martxa da, Sarriegiren doinuaz. Idazlearen bizitzako zertzeladak Joxemiel Bidadorrengandik ezagutu ditzakezu, baita ere Patri Urkizuk 1988an Txertoa argitaletxearekin plazaratutako bilduman.
Eka
21
12
Duela 75 urte, 1937ko ekainaren 25ean egunsentiko 5:39an fusilatu zuten Lauaxeta Gasteizko Santa Isabel hilerrian. Interneten emanak dituzu idazlearen lan garrantzitsuenak: Bide barrijak (1931), Arrats beran (1935), poema solteak (1925-1937), poema itzuliak (1927-1931) edo poesia kaiera (antologia); ipuin eta artikulu bilduma: Azalpenak; antzerkiak: Asarre-aldija (1931), Epaya (1932), eta itzulirik Maurice Maeterlincken Balbia (1932) eta Manu Sotaren Iru gudari (1933). E-book moldean ere doan dituzu Lauaxetaren zortzi ale Liburu Elektronikoa gunean. Lauaxeta berpiztu egin zuen Juan Luis Zabalak eta Agur, Euzkadi nobelako protagonista bilakatu 2000. urtean.
Eka
20
12
Lauaxeta fusilatu eta bi urtera, Gorputz dago gudaria poema idatzi zuen Salbatore Mitxelenak. Hogeita hamar urte geroago, Gabriel Arestik ekarri zituen In Memoriam (1967) eta Ekainaren 26 egun (1970). Bernardo Atxagaren Lauaxeta gogoan 1976koa da, eta 1980an plazaratua Ibon Sarasolaren Lauaxeta paredoian. Xabier Montoiak 1983an idatzi zuen Orain dela, Saletxek Txori xotila txiunka, Omar Nabarrok 1986an Lied bat, Iñigo Aranbarrik 1987an Luma beltz-horidun tukana eta geroago Muxuka nazak. 1989an argitaratu ziren Eusebio Erkiagaren Ez zaitez Gernikara joan eta Gernikara noake. 1989koak dira baita ere Lauaxetaren betaurrekoak, Koldo Izagirrek konposatuak. Jose Luis Otamendiren Mendi-negarra eta Joseba Sarrionandiaren Olerkaria 1995ean irakurri genituen; 2003an Ignazio Aiestaranen Poesia Auschwitz eta Gernikan. Izango dira gehiago ere, hemen zerrendatzea guk ahantziak.
Eka
05
12
Natxo de Felipek eta Joseba Tapiak eskainitako kantaldi baten grabazioa entzuteko gomendioarekin gatoz, aitzakiatzat harturik gaurko egunez 1975eko ekainaren 5ean hil zela Gabriel Aresti. Bederatzi kantu dituzu hemen, Arestiren poemez sortuak, eta 2000ko abenduaren 13an Bilboko Kalderapekon Natxok eta Josebak abestuak.
Mai
12
12
Unai Iturriagak egindako afixan ageri den Lauaxetaren gabardina baliaturik iragarri dute Literaturiaren laugarren edizioa, ekainaren 1, 2 eta 3an Larrabetzun egitekoa. Lauaxetaren fusilamenduaren 75. urteurrena izaki, poetaren omenezko kantaldi handiarekin abiatuko da Literaturia. Liburu aurkezpen eta azokaz gainera, emanaldi literarioak izango dira: EH3 Kolektiboarena Teilatuko lizarra bildumako testuez, bestetik Mugaldekoak, eta errezitaldietan Iñigo Astiz, Eric Dicharry eta Ione Gorostarzu. Irakurle taldeen arteko mahai-inguru bat izango da, baita ere beste bat itzultzaileen artekoa. Egitarauan dira halaber: Igor Elortza eta Jon Maiaren bertso-trama; Xentimorik gabe antzezlana (Ramon Agirre eta Inazio Tolosarekin); eta Xabier Montoiaren kontzertua.
Mai
09
12
Antzerkigilea zen aldetik ezagutzen dugu August Strindberg suediarra, baina poeta, nobelagilea, argazkilaria ere izan zen, eta pintore oso originala halaber, Gauguin eta Munch-en adiskide zen sasoian. Duela ehun urte hil zen Strindberg, 1912ko maiatzaren 14an; astebete geroago, Stockholmen 60.000 pertsona bildu ziren haren hiletetan. Herio dantza obra famatu eta zakarra, 1900ean idatzia, Xabier Mendiguren Bereziartuk euskaratu zuen, 1985ean Antzerti aldizkarian argitaratzeko. Baina beste bi lan labur ere badira euskaraz, Labayruko lagunek itzuliak: Indartsuena (1889) eta Amaren maitasuna (1892), biak Zubizabal aldizkarian plazaratuak 2001ean, idazlearen heriotzaren mendeurrena dela kari orain digitalizatu ditugunak.
Api
26
12
Durango, Elorrio, Otxandio, Elgeta, Eibar… suntsitu zituzten faxistek duela 75 urte. Eta gaurko egunez, 1937ko apirilaren 26an, arratsaldeko 16:30ak aldera hasi zuten Gernikako aire erasoa eta bonbardaketa, 43 hegazkinez 40.000 kilo lehergai jaurtitzeko. Gernikako tragedia gogoan, Lutxo Egiaren Paperezko hegazkinak eta Edorta Jimenezen Kilkerren hotsak nobelak irakurtzeko gomendioa egiten dizugu; baita ere Susa aldizkariak 1987ko apirilean plazaratutako ale monografikoa, Jose Luis Otamendi, Mikel Antza, Iñigo Aranbarri, Jon Arano, Josu Landa, Iñaki Goitioltza, Xabier Mendiguren, Omar Nabarro, Joserra Utretx eta gehiagoren literatur lanez. Orobat, hemen duzu bonbardaketaren kronika Eguna egunkarian 1937ko apirilaren 28an.
Mar
31
12
75 urte dira gaur, faxistek hegazkinez bonbardatu zutela Durango. Hamabost poemako bilduma atondu zuen Cesar Vallejo poetak 1937an (España, aparta de mi este cáliz), eta poema haietako baten izenburuak halaxe diosku: Hileta erredoblea Durangoko hondakinei. Otoitz baten tankerakoa da, suntsiketaren salaketa egiten duena, sutan eta hautsetan diren herria eta Errepublika gogoan. Edorta Jimenezek euskaratu zuen Susa aldizkarian 1987an, Vallejoren beste lau poemarekin batera. Hemen duzu, bestalde, Durangoko sarraskiaren kronika, Eguna egunkariak 1937ko apirilaren 1ean plazaratua.
Mar
05
12
1937ko martxoaren 5ean faxisten Canarias gerraontziaren eta Euzko Gudarosteko Nabarra bakailao-ontziaren arteko borroka desorekatua eta heroikoa izan zen Matxitxako aurrean. 1938an C. Day Lewis poeta ingelesak Overtures to Death (Heriotzarako Oberturak) liburuan Nabarra poema argitaratu zuen, hiru zati luze eta ederretan honelakoak kontatzen zituela: “Berrogeita hamar marineletarik denak hil ziren, hamalau izan ezik (…) Guduan sartu ziren galduko zutela aurreikusirik eta galdu egin zuten (…) Jende arrunt hark ez zion bizitzari mitoaren distirarik eskatzen (…) Bihotz zaildu haiek heriotza nahiago izan zuten errenditu baino… Hilkorrak dira hitz hauek baita gogora dakartzaten ekintzak ere… baina hazi hau loratuko da noizbait, askatasuna gizakiaren hitz sortzailea berriro bilakatzen den egunean”. Luigi Anselmiren itzulpen osoa (2003, Labayru) irakurtzeko gomendioa egiten dizugu.
