Ira
22
15
Alemaniatik Palestinara lekutu zen familia 1935ean, eta jainkozko juduen lurraldean utzi zion erlijioari eta fedeari Yehuda Amichai gazteak, 2000ko irailaren 22an hil zenak. Gurazko gudari engaiatu zen 1942ean britainiarrekin, juduen brigadan. Halako batean, konpainien artean liburutegi mobilarena egiten zuen kamioia lehertu zen bere ondoan: Eliot, Auden, Dylan Thomas jaso zituen lurretik. Haiek irakurriz, kutsatu egin zen. Bigarren Mundu Gerla amaiturik Palmach-en sartu zen 1948an, Israelen sorrerako mugimendu armatuan. Gerla eta gerlak dakarren galera garrantzi handiko gaiak ditu: heroien eta epikaren aroa gainditu zuen belaunaldiaren abiapuntua izan zen 1955ean agertutako Amichairen lehen liburua, Orain eta beste egun batzuetan. Hurkoak, besteak, lagun hilak edo oinazeak eraikitzen du nitasuna, eta egunerokoa da paisaia, ez iragana edo Biblia edo etorkizuna edo zoriontasun ofiziala. Bestea onartzeko hainbeste arazo dituen Israelgo gizartean «bakearen fanatikoa», elkarrizketaren eta elkar-bizitzaren borrokalaria izan genuen Yehuda Amichai, hebreerazko poesia modernoaren autore garrantzizkoenetako bat. Hona haren Gerlan hildakoen eresia.
Ira
14
15
Mende eta erdi dugu irailaren 14an Jose Elizondo jaio zela. Tolosar donostiartua, hiriburuko antzerki giroak eragin handia izan zuen idazle honen ibilbidean, eta hainbat obra utzi zigun, arrakasta handia izan zuenik ere bai tartean, Alkate ona (1911) bezala. Baditu bestelako lanak ere: arrain, arrantza eta arrantzaleei buruzko kronika-ikerketa interesgarria, Endo (1911) narrazio luzea, eta hainbat lehiaketatan jaso zituen sarien artean nabarmentzen den Larrosa eta Lauziri (1913) ipuina, zeinean, zintzotasuna/makurkeria binomioaren azpian ezin nabarmenago ageri zaigun —egileak hala uste gabe, seguruenik— gizonak emakumearen gainean berez daukan eskubidea, patua gidatzen duen Jainkoak emana.
Abu
26
15
100 urte beteko zituzkeen Koldo Mitxelena literatur kritikari zorrotza izan zen, besteak beste. Berak bultzatu, zuzendu eta hauspotutako Egan aldizkarian urte luzez egin zituen liburuen komentarioak, erreseinak, kritikak. Urte horietan argitaratutako euskarazko liburuez, Itxaropenaren Kuliska Sorta bereziki, eta Auspoa, Euskaltzaindia… iritzia eman zigun, eta autore klasiko batzuez gain (Lizardi, Loramendi, Soroa, Domingo Agirre…), hizpide izan zituen Erkiaga, Anabitarte, Larzabal, Etxaide, Loidi Bizkarrondo, Izeta eta beste hainbat, tartean Txillardegiren lehen eleberriak, Leturiaren egunkari ezkutua eta Peru Leartzako, edo Gandiagaren Elorri. Urteurrena kari, 1954 eta 1967 urteen artean Egan aldizkarian argitaratutako 52 kritika erantsi dizkiogu gure Kritikaren Hemerotekari.
Abu
24
15
Ironiaren luma zorrotza lagun, Sobietar Batasuneko gizartearen erretratu latza egin zuen, hainbat lanetan, Sergei Dovlatovek. Gaur 25 urte, 1990eko abuztuaren 24an hil Zen New Yorken, nora erbesteratua baitzen SESBean bizimodua zaildu zitzaionean. Errusiar literaturako XX. mendearen bigarren erdialdeko idazle inportantea, kazetaria, bere liburuak atzerrian argitaratu ziren —samizdat-ean Sobiertar Batasunean— eta han erdietsi lehenik ospea. Bi liburu irakur dakizkioke euskaraz, Amaia Apalauza Ollok berriki euskaratutako Maleta, Literatura Unibertsaleko bildumaren baitakoa; eta 2008an Iker Sanchok euskaratu zuen Konpromisoa, Hiriak argitaratu eta orain osorik eskaintzen dizueguna.
Abu
12
15
Abuztuaren 12an hirurogei urte dira Thomas Mann handia hil zela. Honen kariaz Das Eisenbahnunglück eskaintzen dizuegu, Burdinbideko istripua, 1909an argitaratu zuen lan laburretako bat. Gertakari xume horixe deskribatzen digu lehen pertsonan, istripu beldurgarri baina biktimarik gabeko bat. Narratzailearen ikuspuntua hotza da, objektiboa, eta irakurleari uzten dio ondorioak ateratzeko lana. Hala egin behar genuke guk ere, egia da, baina istripua dugula hizpide, makulu bana eskainiko diogu (ezker eta eskuin) geureari: ez uste narratzailea izugarri zintzo ari denik, izugarri gaizto baizik, eta egizue kontu trena izan litekeela gizartearen isla bere egituran eta bere zerbitzarietan (baita bere bidaiarietan ere… idazlea barne!). Barka ezazue.
Uzt
30
15
Berrogeita hamar urte, zuzen, Japoniako idazlerik handien eta ugarienetakoa hau hil zela: ipuina, nobela, antzerkia, saiakera (Gerizaren laudorioa ospetsua), zinemarako gidoiak… eta itzulpenak. Tanizakik mendebaldeko ereduak jarraitu zituen gaztetan, ezohiko gaiak eta probokazio bitxiak landuz. Baina 1923an Tokio birrindu zuen lurrikararen ondotik, Kansai eskualdera lekututa, bertako tradiziotik hasi zen elikatzen gaztetan zekarren sen ausarta galdu gabe. Sustraitasun honek ez zuen eraman abertzalekerian barrena, guztiz hotz eta urrun agertu zen 1937-1941 tartean herritarrek garatu zuten sukarraldi gerlazalearekiko. Tabu erotikoen apurtzaile, hainbatetan izan zituen arazoak zentsurarekin. Haren heriotzaren urteurrenean, Tatuaia ipuina dakarkigu, euskaraturik.
Uzt
26
15
Donostiako familia burges ezagunenetako seme, Antonio Arzakek erraz egin zezakeen bidea aferetan edo politikan. Horrelakoetara gabe, kulturatik hartu zuen eta, ondorioz, idazle bihurtu. Hogei urtez izan zen Euskal-Erria aldizkariko zuzendari, eta hainbat artikulu idatzi zuen: euskara, kristautasuna, foruak, bakea… Literaturan, bertsozko dramak ditu aipagarri: Maritxo (1893), Zerura (1894), Joxe (1897), Sufritzen (1898), Amona (1900). Gure poesiagintzaren jarraitzaile eta kritikari zintzoa izan genuen Santi Onaindiak “luma errazekoa” eta “olerkari biguna” izan zela diosku. Iritziaren zuzena froga genezake zortziko txikiaren 7/6 lerro biak Iparraldeko moldean lerro bakarrera ekarrita eskaintzen dizkizuegun Maritxo eta Sufritzen irakurriz.
Uzt
16
15
Mirariak gertatzen ziren Sartaldeko Alemanian, Alemania zintzoan, komunisten menpe ez zegoen hartan. Heinrich Böllen Gertatu behar du zer edo zer, bere laburrean, Alemania Federalak 1950eko aldian bizi izan zuen baikortasun mugagabearen eta kontsumorako makurduraren satira da: dena dugu zoragarri lantegian, lanak ematen baitio zentzu bat, lanak bakarrik, bizitzari. Alemaniarren mirari ekonomikoa esan zitzaionaren muinean gaude, produkzioaren logikan, norbanakoa ezin liteke garatu kolektiboaren lanean besterik. Eta honek, bitxia da, bi Alemaniatako langileentzat balio lezake. Satira bat ongi ulertzeko, hitzez hitz ulertzea izaten da askotan egokiena: lanak hartzen du gure bizia, ez dakigu zer ekoizten dugun ere, baina higitu beharra dago, ekintzaren kultura da gurea… Horrek ulertarazten digu pertsonaiek ez edukitzea astirik bere herriaren iraganaz gogoeta egiteko. Horregatik ez dakite zertan ari diren, non bizi diren, zertarako.
Uzt
14
15
Parisen kokatu zuen bere lehen nobela poliziakoaren gaia Mariano Izetak (Dirua galgarri. Auspoa, 1962), eta hogei urte geroago gaizkileak (ez izugarri gaiztoak hala ere) Baztanen kokatu zituen osorik eskaintzen dizuegun Nigarrez sortu nintzan honekin. Tituluak autobiografia batena dirudi, baina hirugarren pertsonan kontatua da Jose Larrekoa protagonistaren bizitza. Gogorra bizitza, aukeran sobera gogor. Jose Larrekoa gaizkilearen ondoko zintzoa da. Xaloa gizona, aukeran sobera xalo. Batean ageriago bestean ezkutuago, testu osoan barrena ageri dira joera etnografikoak, eta Baztanen presentzia handiagoa da, oro har, intriga sozial edo psikologikoa baino. Eskualdeko literaturatzat sailka genezake gaur 100 urte beteko zituzkeen Izetaren lana, baina horretarako, aurrez, aitortu behar genuke urrun samar dabilela idazlea folkloretik eta pintoreskotik. Nahiz artzainak, nahiz gaueko lana.
Uzt
03
15
Karmelo Etxegarairen ipuinetan eredugarri gauzatzen da foruen azken hondarra galdu ondoko etsimenduari aurre egiteko intelektual euskaltzaleek sustatu zuten harrotasuna: kondaira lorios bat daukagu, herri bat osatzen dugu… Legenda edo elezaharrak trama batean garatuz, gertaera narratibaren premietara antolatuz, pertsonaiei hitza emanez abiatu zuen Karmelo Etxegaraik gure ipuingintza modernoa, literatura idatziaren genero bezala. Eta, irakurleak neke handirik gabe sumatuko duen bezala, literatura idatziak eskatu ohi duen mailakoa da Etxegarairen hizkera. Gaur 150 urte jaiotako egilearen Antzinako gertaerak ipuina horren erakusgarri.
Eka
15
15
Irlandako literaturaren berritzaileetakoa dugu poeta dublindarra. XIX. mende amaiera eta XX.aren hasierako urteetako ur nahasiek dantzarazia, hala politikan nola literaturan, Irlandako nazionalismoaren gatazkak, tradizioaren berritzeak, zurruntasun moralaren aurkako borrokak, Abbey Theatreren sorrerak eta bultzadak eta bere barne krisiek astindu zuten duela 150 urte Dublinen jaiotako poeta eta antzerkigilea. Euskararara lehendik ere hainbatetan ekarria, zazpi poema gehitu dizkio Koldo Izagirrek William Butler Yeatsen euskarazko obrari.
Eka
08
15
Gaur 70 urte, 1945eko ekainaren 8an, hil zen Robert Desnos poeta, 44 urte zituela, Theresienstadteko kontzentrazio-eremuan. Gerra amaitua zen Europan, baina Erresistentziako kide izandako Desnosen gorputz ahulak ezin izan zion eutsi. Haren poemek bai. Benjamin Peret poetaren eskutik dadaisten taldera sartuta, 1920ko hamarkadan surrealismoa ezagutu eta mugimenduaren bultzatzaile nagusietakoa izan zen, Andre Breton lagunarekin batera. Beste batzuek izandako oihartzuna lortu ez bazuen ere, idazle oso inportantea dugu Desnos. Hiru poema-sorta ekarri ditugu Armiarmara, Koldo Izagirrek euskaratuta, haurrentzat egindako poemek osatuak, idazlearen trebetasuna erakusten dutenak: Tristanen Piztiategia, Hiazintaren parterrea eta Danielen Geometria.
Eka
05
15
1975eko ekainaren 5ean hil zen Gabriel Aresti Segurola, gaur 40 urte, berak 41 zeuzkala. Haren heriotzak euskal literatura eta oro har euskal mundua astindu zituen, handia izanik poeta bilbotarraren indar eta eragina. Hainbat idazle eta kulturgilek hartu zuten haren heriotza lumatan, eta hil-albistea eman garaiko zenbait mediotan. Hildakoa definituz, seguruenera gure burua ere definitzen dugu. Bederatzi ekarri ditugu Emailuetara.
maiatza
30
15
Boris Leonidovitx Pasternak (1890 -1960) maiatzak 30 zituela hil zen aurten berrogeita hamabost urte. Ibilbide luzea eta bihurrria ere egin zuen ikasketetan eta zaletasun literarioetan, Salbokonduktoa izeneko kontakizun ederrean islatua: “Neu naizena egin ninduten inguruabarrak ikertu ditut”. Inguruabarretan erraldoi bat, Maiakovski. Poeta handiari kontakizun horretan eskainitako orrialdeetako batzuk euskaratu ditu Koldo Izagirrek urteurren honetarako.
maiatza
28
15
Lehenengo esalditik durduzarazi zituen hainbat Paul Nizanek 1931n, Aden Arabie bere lehen liburua plazaratu zuenean: “Hogei urte nituen. Ez diot inori esaten utziko bizitzaren adinik ederrena dela”. Idazle bainoago pentsalaritzat aurkezten da Paul Nizan, baina ukaezina da haren idatziek duten literatur balio handia. Intelektual konprometitua, 20 eta 30etako idazle giro ezkertiarreko kide izan zen: Aragon, Gide, Malraux, Rolland…, eta duela 75 urte Dunkerkeko guduan, II. Mundu Gerran, hil zen. Koldo Izagirrek ekarri dio euskarari Aden Arabie obraren hasierako zati bat.
