NAFARROATIK

        Aldudetako bidea

        Ene aitzineko berrietan erran nion (sic) gure alkatea (mera) Madrid-en ministroarekin mintzatu zela Urepeleko bidearen gainez, eta egin ahal guziak ezarriko zituela bere menetik asmu horren bururatzeko. Eta huna nun egun hautan irakhurtzen dugun hemengo kaseta batean gure deputatu provincial-ek (Conseillers généraux) urrats beretan ari direla ministroekin. Guk aspaldi egina dugu erregebidea.

        Eugui-n gaindi bost kilometra muga aitzineraino, eta hor gelditua zeren eta orai artio guduko ministroek debekatzen zutelakotz aitzina yuaitea, ustez etsaiak sar ahal diten alde hortarik!...

        Segurki guk azkenian erreusituko dugu puska hori bukhatzea mugaraino, eta orduan da zuen aldia Urepeletik hedatzea eta elgarraraztea guriari. Pollit litake erditarat laburtzea mendi haindikoko bidea orai ditugunetarik. Iruñetik Urepelerat berrogoi eta hamar bat kilometra, erran nahi baita, ordu bateko pidaia beribilez. Alo, higi zaizte ziek ere, denen holako asmu ederraren buruz.

        Lehen idaztu nuen bezala Nafarroak baditu autonomie delakoaren legeak eta bideak guhaurek egiten ditugu Gobernuak baimena eman ondoz, bainan hau ez da errex gehienetan.

        Aro tzarra

        Arras itsusia ukhan dugu ilhabethe huntako aroa, ortziraile sainduraino. Izigarriko euri erauntsiak, haize hotz zorrotzak, elhurrak, guzietarik nahas-mahas egin du, negu beltzan bezala. Noizbait akhitu behar baitzen, azkenian amoi egin du, eta eztiturik, agertu da iruzki dirdiranta eta goxoki berotzen gitu. Baginuen beharrik.

        Euri eta hotz haundi horrekin aurthen ez da yin hainbeste yende, ustez etzela atherako ortzirale sainduko prosesione aipatua eta ederra, bainan zerua poxi bat garbiturik yalitu da azkenian. Sahetsetan baiziren bi lerroetan bi mila gizon denak bere yauntzi beltzarekin fraideen itxuran bururaino estaliak eta eskuetan zirhu haundi bat, Confrérie delakoak.

        Eskuarazko misioneak

        Iruñen gerthatu ez dena, nik ez dakit noizdanik, aurthen Jesus eta Mariako aita Jesuiten elizan eman dituzte eskuaraz garizuna azken egunetako misioneak hemen bizi giren eskual dunentzat. Aita Legatz baztandar eskualdun hutsa zen mintzatzailea eta bere elhe sarkhorrarekin guziak loriatu gitu. Pedeikatu du egunian bi aldiz. Bat goizian, sehientzaz, eta bertzea arratsaldean, eta eliza bethetzen zen entzulez.

        Heda dezatela aphezek gure eskuara maitagarria.

        Eskuara galtzen

        Izigarri da nola ari den galtzen lasterka gure mintzaira ederra Nafarroako herri eskualdun hutsenetan, eta maluroskiez da oraikoa min hori, bainan aspaldikoa. Nork daike sinets Elizondon, Baztan-go herri nausian hogoi eta hamar urtheko gizonek ez dakitela hitzik eskuaraz. Ber bera gertatzen da Donezteben eta bertzetan; gazteriak ahatzi, ez ikhasi edo ez mintzatu nahi, eta hitsena dena ahalgetzen bere mintzairaz.

        Hortaraino erori dira dohakabeak, bere zozokerian!

        Duela ehun urthe Iruñe bazterretako herrixkitan etzaiteken kausitu erdaldun bat, eta orai herri horietan eskuara da hizkuntz arrotza! Gelditu diren hatzak dira anitz hitz erdaratuak eta eremuetako eta menditako izenak oro eskualdunak, bai eta ere laborariak bere idiekin dabiltzalaik akhuloa eskuan alhorretako lanetan, aida, hots behia be, eta holako, bainan ez besterik. Bere ahoetarik jalitzen dira zuzenik jakin gabe heien mamia.

        Zorionez, Baxenabarren, Laphurdin eta Xuberon ez da holakorik ikusten, Miarritze eta Doniane Lohitzune alde bat utzirik, arrotzek itho dituzten herriak beretarik jabetuak.

        Eta nola eta geroztik galtzen da gure eskuara? Urguluaz. Horra suntsitzailea eta ehortzailea. Mendi hunandikoek sartua dute urguloa arras barnean, eta hortarik errex da ohartzea bere biziko gora beheretan. Ahalgetzen dira eskuaraz mintzatzea ustez eta aphaltzen direla mintzo arrunt horrekin, bere abara berean, eta gizonak ahultasun horrek beretzen balinbaditu, zer ez dugu ikhusten emazteetan arinkeriaz nausituak bere bihotza eta gogoa?

        Hortakotz herrietako andereñoak dira lehenik baztertzen dutenek bere solasetarik gure mintzaira maitea. Maizaldiz ohartu gira herrietan; muthikoa eskuaraz, nexkatuak, alaintso: erdaraz.

        Iruñen giren eskualdun huts eta khartsuek badugu batasun bat izendatua Eskuararen Adiskideak, eta horren aitzindariek lan ederrik egiten duzte urthe guziz, ereiten eta hedatzen eskuararen amodioa galdu dituztenen herrietan; mintzaldiak, yantzak eta gure ohidura zaharrak bai eta ere sariak haurrentzat hobeki mintzatzen eta idazten dituztener, eta hortan ederki laguntzen dituzte aphezek muthikonoak aitzinetik eskolaturik.

        Erresuma guzietako gizon jakintsuenek mintzaira zaharretako ithurburuen bidezko lanetan ari direnak harrituak dire gure mintzaiatik ez bakarrik bere urruntasunatarik mendeetan galdua bainan bere hitzketa aberatsatarik. Diote bakharra dela bertze mintzoarekin ahaiderik gabekoa, zaharrena eta ederrena. Eta guk gaixo zozoak alde batherat baztertzen, erdaraz liluratuak eta uztartuak.

Eskualduna, 1930/5/2