ZER GINEN ETA ZER GIREN
(Bigarren aldiz)

        Idazti buru huntako hitz bereekin oitzinian, egin nuen orai duela zonbait egun sail bat gure Nafarroa behialako gerthakari larrienaz mintzatuz laburzki.

        Oraiko lantto huntan nahi dut yarraiki gauza beraz, irakurleek onhartuko dutelako ustean.

        Erraiten nuen lehengo aldian nola Espainiarrek garhaitu eta menperatu ginituzten gudu garratz baten ondotik.

        Denbora hetan bazen Espainian gizon bat mundu guzian aiphu haundikoa; Cisneros kardenalea.

        Fraidea zen. Yite suharra eta kalipuduna, ba eta burukoia ere. Yakitate haundikoa eta adimendu argia. Xede bat bururatuzkioz etzen sekula hartaik kantitzen eta harek asmatua egin behar zen, nahi ala ez.

        Hain zen gizon larria nun erregea bera baino manatzailea zen, eta haren eskupian atxikia zuen. Bazakien orotarik: eskol-emaile haundia, gudulari eta politikako gizona gain gainetik. Argelia, Afrikako eskualderat moruen aitzi yuan zirelarik Espainiarrak, Cisneros fraidea gudularien buruzagi zen.

        Bainan egiari zor dugu erraitea ere gizon lañoa eta aphala zela bere bizitzan. Hain ahaltsua izanikan ere, nahi zituen aberatstasunak bere eskuetan, halere bizkitartean, edozein fraide gisan, ganbera edo gela hertsi eta xirtxil batian iragaiten zituen gauak.

        Eta zorigaitzez holako gizon hori ginuen Nafarroako etsai gorriena.

        Bere herrakunde latzan nahi izan zituen Nafartar guziak ereman Andalucia-ko eremuetarat, eta hunarat ekharrarazi hango yendeak gure erresuma dohakabeaz arrunt eta errotik bethikotz yabetzeko. Bainan zorionez xede garratz hori etzuen bururatu. Cisneros etzen sekula fida Nafartarrez, eta asaldatzeko eta etsaiari ihardokitzeko bideak ezeztatu nahiz gure gudu-gaztelu ederrenak eta azkarrenak suntsiarazi zituen, erroraino aurthikiz, harririk xutik utzi gabe. Izigarriko desmasiak egin zituen.

        Nolakoak ziren yakiteko guk egin ginituen gazteluak hor dira oraino mirakuluz utziak Artajona-ko harrisu gaitzak, herriaren gerizatzeko eraikiak. Hor daude oraino xutik bere dorre eta phezoinekin, yendeen harritzeko. Denbora hetan Artajonak garrantzi haundia zuen hego aldeko etsaien bidea gerizatzeko eta zaintzeko.

        Nafarroa haizu edo azkatua zelarik Europa erresuma aitzinatuen lerroan zen bethi.

        Gutemberg alemanak moldezko hitzak asmatu eta argiarazi zituelarik berehala Nafarroan hedatu ziren hitz moldetegiak.

        Baginituen Iruñen, Lizarran, Tudelan, Sanguesan, Tafallan, Corellan, Irachen, Irantzun eta bertze lekhutan.

        Iruñen egiten ziren Greko eta Latin behialako idazle aiphatuenen liburuak, Homero-ren Iliada, Virgilioren Eneida, eta holako bertzen mundian liburu aiphatuenak.

        Oixtian mintzatu giren Cisneros horrek, Alcalá de Henares-eko eskol-etxe nagusia eraiki zuelarik eginarazi zuen denbora hetan libururik aiphatuenetarik bat, Biblia poliglota deithua, erran nahi baitu, Liburu saindua bospasei hizkuntzetan idaztia.

        Lan berexi hortako xekatu zuen hitz moldatzaile hoberena eta treberena. Eta Espainiako bazter guziak miatu ondoan haren bilha azkenian hautatu zuen Iruñeko bat, Arnaldo Brumario deithua, alemana sortzez, bainan hunarat ethorria bere lanpide edo ofizioko lanak hemen ausarki kausitzen zituelakotz. Haren alaba bat ezkondu zen Lizarrako Egia, liburu egilearekin.

        Hortarik ageri da Nafarroan yakitatea arras hedatua zela eta yende argitua eta eskolatua bazela.

        Eta sail huni sobera hedadura ez emaiteko ez ditut hemen aiphatu nahi Nafarroak eman zituen seme haundiak yakitate mota guzietan, bai eta ere gudularien arthean.

        Bego hori beste aldi batetarako.

        Theobalt lehenbizikoa, (Sancho el Fuerte-ren iloba) Nafartarrek errege izendatu zutelarik, ospe haundiarekin, Champagne, bere sor-lekhutik ekharri zituen hango laborantzako molde aitzinatuenak, zuhaitzentzat, landarentzat, baratzekarientzat; ongailu, ereintza, hazi eta lurgintzako zer guziendako. Hots, Nafarroako lurra aberatstu zuen.

        Eta oraiko denboretatik mintzatzen balin bagira erakutsarazteko Nafarroa bethi Espainia baino aitzinago doala (eta gauza bera erran daiteke Eskual-herri guzitik) hor ditugu gure eskolak.

        Baditugu zazpi ehun eta berrogoita hamar eskola (750), eta horietarik bost ehunez goiti berriak, eraikiak hamalau azken urthetan. Eta ze etxe ederrak!: denak beren errinta eta errintsa egoitzekin.

        Horrek erran nahi du badugula bost ehun Nafartar bakhotxarentzat eskola bat. Ba eta eskola berri horiek denak eginak herrien nahikundez eta beren diruarekin.

        Zoazte, zoazte holakorik ikhustea Ebro-tik bertze aldeko behere hetarat...

        Eta erregebidetatik zer erran?

        Espainiak egin izan behar balitu gure erregebideak, ukhain ginituena ora ditugunak, 2.600 kilometro hurbil, eta heien arthean sei mendiz bertzaldeko Eskual-herrian sartzen direnak? Atx, ze aphentzia!

        Eta halako bertze xehetasunik anitz gauzetan ez ditut emaiten, irakurlea ez akhitzeko.

        Erran dezagun berriz ere: gure eskuetan balin baginitu behar ditugun ahalak lehengo denboretan bezala gure legeen arau bizitzeko, ethorkizun ederra igurika ginezake gure herri maitearentzat.

        Bainan damuz, arrotzari estekatuak girenen ber ez gira higitzen ahal gure xedeak helbururat helarazteko.

(La Voz de Navarra, 1934/3/14)