DONIANE GARAZIN

(Benabarreko eskuaraz)

        Agorrilaren 15-an, Andre-dena Mari egunian dira Doniane-Garaziko besthak, aiphu haundikuak Donaphaleutik Luzaideraino eta Baigorritik Xuberorat.

        Donian darrek gauzatik (sic) untsa egiten dituzte, eta besthetako yostetek baduzte bethi eskualdun usain hutsa. Pilota partida ederrak mendiz bi alderdietako pilotari hoberenen arthian, yantza eskualdunak, phertsularien zoin-geiagokak, eta holako beste arratsalde goxo bathen phasatzerat. Plaza zabal hartan Cafe-ak koka-ahala betheak ziren, eta mahi batetik besterat ari ziren yendiak. Esku zartaka saristatzen zituzten hoberenak. Heien arthian kausitzen ziren Luhusoko Errekalde aita-semiak, phertsulari hautak, Garaziko herrietan hain ezagutuak direnak.

        Handik denak yuan ginen Eihara-berriko pilota-tokirat, eta partida eder bat ikhusi ondoan, hasten da phertsularien artheko zoin-geiagokak (sic).

        Irri onik egin ginitien, Alkateak eta zinautziek ezarri zazkotelaik bortxazko gai hauk. 1.° Batek behar zuen gorets, ezkontza, eta besteak donadogoa. 2.° Bat mintzatu behar zuen arnoaren alde, eta bestea huraren abantailez.

        Eta entzutekoak ziren, biak ihardesteka, ze oharrak, ze atheraldiak, xixtak, eta zimikoak yalgi ziren heien ahotik, bere adimendu zorrotzek emanahala eginik, yendiak irriz lehertaraziz! Ze oihuak eta esku zartak!

        Adixkide batzuk erran zaaten gero,

        —Nahuzia yuan giten circo-rat?

        —Guazen ba, ihardetsi nion.

        «Place Floquet» ondoko phentze gain hartan zen Circo-a, eta harat hurbiltzian entzuten ginituen lehoinen ikharagarrizko orroak, hartzak marruma itsusian, ziminoak garrasika, astuak arrantzaka, egundainoko kalapitan eta aharran.

        —Debrien bisaia, dio batek, segur othe girea hemen?

        —Ba, gizona, ez duka ikhusten burdinezko kayoletan direla?

        —Hum!... mehexkoak iduri zizkiak burdin horiek. Handik atheratzian erraiten daat Bordaxuriko Manexek.

        —Badakizia zertaz harritu nizan gehienik?

        —Zertaz ba?

        —To, mahi gainian ibili den debru gizon hortaz. Izigarri da nola bihurtzen dien gorphutza, suge batek bezala. Horrek eztuke bizkar-hezurrik, ez eta izter eta besoen lokharriak guk bezela lothiak gorphutzari. Eta bizkar alderat bihurturik, borobildua, buria athera zielaik ixapapetik aitzineko alderat? Miresgarri zen, bana halako ikhara bat egiten ziren bihotzak, beldurrez barneko zerbait lehertuko zitzakola.

        Ez dut seurki berriz ikhusi nahi.

        —Eta alimaleen arthian, ze gustatu zaik?

        —Ori, ximino haren itzuliphurdiak eta lasterkak, soldado soinekoekin yauntzia, xixpa bat bizkarrian. Debru apho tresna irringarria! Eta gero firrindan bizikleta hartan, ze xixtian zohan!... Bana sekhula ez nien ikusi beste alimale errekaitu itsusi higuingarri hura, erdi arrainki, erdi abere, bustia, urinez thorratua iduri, zangorik gabe, herrestan ibiltzen dena...

        Eta bizkitartian, futxo, hain abila eta hardita!

        Harrigarri zen nola lephoa goiti luzaturik ibiltzen zuen muthurrarekin, punpaka, airezko pilota gorri haundi hura, gizon bathen trebetasunarekin!

        Eta gero, orroka, zoin goxoki hesten zitien, nausiak phererekaka emaiten zazkon xardinak!

        —Eta nun bizi dira horiek?

        —Mundian diren lekhu hotzenetan, eremu karroinduetan. Hur pian ibiltzen dituk, eta hatsa hartzeko muthurra atheratzen die noiztenka.

        —Ze nahuzu, Manezaundi, mendi gain horietan bizi girenek phikorrik ez dakigu mundutik; gizagaizuak!

        —Ez behar ere, Mañex. Hire etxealdearen yabe, funts ederrekin, gizonen nahaskeriak eta yaidura txarrak ezagutu gabe, errege bat hiz gain hartan, bakherik ederrenian.

Iruñen, 1935-eko Abenduan

(La Voz de Navarra, 1935/12/20)