ZER GINEN ETA ZER GIREN:
NAFARROAREN ERORTZEA

        Ene eskutan duten liburu zahar batetarik atheratzen dut idazki honen gaia. Liburu hori da «La conquista de Navarra», Correa, Duque de Alba gudulari buruzagiaren idazlariak edo «cronistak» egina.

        Hunek bere begiez ikhusi zituen gerthakarien gora-beherak aski ongisko kondatzen ditu, bainan azkenian etsaia baten berriak dira.

        «Fernando el Catolico» erregeak aspaldidanik gogoan zaukan Naparroaren menperatzea eta bereganatzea.

        1512'an galdegin zakon gure Juan II erregeari bere baimena Naparroan barna utsteko haren gudularien iragaitea, Frantzian sarthu eta hango erregeari behar zuelakoan gudukatu.

        Gure erregeak ukhatu zakon baimena, eta ihardetsi zuen hori etzela sori, ez eta ere zilhegi. Egitate itsusi hori sekhula etzuela eginen bere Frantziako errege adixkidearen kaltean.

        Bainan Fernando bazakien aitzinetik Naparroako erregeak ukhatuko zuela haren galdea. Debeku hori nahi zuen, estakuru bat ukhaiteko hemen sartzeko, zeren eta Frantziako erregea Aita Sainduak elizatik kanpo ezarri zuenez-geroz, haren etsai edo aurka ez uzteak emaiten zakola Naparroaren menpetzeko zuzena...

        Yhardeste hori bialdu zakon «Fernando el Catolico» maltzur eta soryesak gure erregeari!...

        Halere Napartarrek etzakoten kasuik egin, bainan berehala hasi ginen gudu tresnak eta gudulari biltzen, baiginakien etsaiak hurbiltzen ari zela.

        Eta, zer asmatu zuen ordian Fernando bihurriak? Eginarazi zuen Aita Sainduaren mezu edo «Bula» faltsu bat zointan yakinarazten zaukun Napartarrak elizatik ohilduak ginela, eta gure erresumatik yabetzearen baimena emaiten zakola, giristino arnegatuak ginelakotz!...

        Naparroako gizon argituenek etzuten sinetsi «Bula» hori egiazkoa zela, eta yarraiki ziren gudako gizon eta tresna prestatzen.

        Denez yakina da denbora hartako gudulari ahaltsuenak eta hoberenak Espainiarrak zirela, Europa guzian.

        Gu, aldiz, aspaldidanik ari ginen gure arthean izigarriko gasailetan, bereziak bi zathitan. Batzu, Agramont-tarrak; besteak Beaumont-tarrak. Lehenbizikoak, Napartar hutsak, bigarrenak Espainiako alderat lerratzen zirenak. Hauen buru zen, Pierres de Peralta, Conde de Lerin, izan diteken gizonik gaixtoena guretzat, eta bere omen okhaztagarria oraino itzalia ez dena egiazko Napartarren arthean.

        Denbora hetan Europan baziren gudutik bizipide edo ofizio bat egiten zituzten gizonak, alhakairu baten truk. Deitzen ziren ,«condotteri eta lansquenet».

        Nafarroa arras ahuldua izanki, Espainearreri ihardokitzeko, gure erregeak hartu zituen bere meneko hogoi bat mila «lansquenet» horietarik gehienak Alemanak.

        Bainan horiek ethorri baino leheen, Espainiarrak, Duque de Alba buruzagi, sartu ziren Naparroan Gazteiz'ko bidetik, Altsasua eta Arakil'eko ibarrian barna.

        Correa idazlariak emaiten dauzku xehetasun guziak nolako ospe haundian ethorri zen elemeniako gudulari ostea, andana bakhotxaren aitzindarien izenak emanik, denak Espainiako aithorenseme aiphatuenak, «conde», «marqués», «duque», eta holako burdinezko yauntzi disdirantetan zaldizko eta herrixka guziak beldurtzen eta ikharatzen zituztenak, inobrezko yendeketa hura ikhustean, bazter guziak inharrosirik beren turuta ozenekin.

        Iruñe berehala hartu zuten, gudulari guti baiginuen barnian. Bilduma laburthutan ez ditut emaiten ahal xehetasunik, idazkia sobera ez luzatzeko, bainan erran dezagun lau hitzez gerthakari larrienak.

        Gurek Iruñeko Arrotxapeako hauzun bildu ziren, eta han egon ilhabethe bat, inahalak eginik iriaz yabetzeko, bainan etzuten ardietsi, barneko etsaiek kanoi eta gudu tresna ausarki baitzituzten, eta gero, harrisu edo «murallekin» untsa gerizatuak zirelakotz.

        Anarthean Espainiarrek ekharri zuten Logroño'tik harmada haundi bat, bainan ezin ihardokiz oste gaitz hari, eta gero «lansquenet»-ak ere ihes yuaiten zirelakotz, azkenian gathaska odolztatu baten ondotik, gureak borthitzki garhaituak yuan ziren Baztan'go alderat.

        Bainan Belate'ko mendian gureen barrandan zauden beste anitz etsai gordeak oihanetan. Napartarrak, etsituak, nahas-mahas, lerroak ezin atxikiz erreka bide mehar hetan, aitzindarien larderia ahuldua, sarraskitu zituzten garratzki, eta hotzez eta gosez ere ehunka erori ziren negu borthitz hartan.

        Eta gauza erdiragarria!! Gure etsai horiek eskualdunak ziren!!... Gipuzkoarrak eta Bizkaitarrak, Espainiari elgartuak...

        Handik bizi athera zirenak yuan ziren aitzina, Amayureko gazteluaren gerizatzeko, gure azken lur phuska beiratzeko.

        Eta han ere garhaituak izan ginen, odola ausarki ixuri ondoan. Hil etziranak Izpegiko lephoan gaindi yuan ziren Baigorri-rat, Benabarrerat.

        Zonbait urthe berantago Benabartarrek Frantziaren laguntzarekin bizpahiru aldiz nahi izan zuten Naparroa bereganatu, bainan etzuten erdietsi, Noain'go gathaskan izigarriko galtzeak ukhan ondoan. Hor ere gipuzkoarrak eta bizkaitarrak gure aitzi edo aurka yokatu ziren zorigaitzez.

        Horra nola erori zen gure Naparra dohakabea! Eta erran dezagun goraki Bizkaia, Gipuzkoa ea Araba ez balire gutarik baztertu hamahiru eta hamalau garren mendeetan; euskaldun guziak [...] ezin ukhatua liteke ez ginela oraiko egunetan uztartuak izain, ez Espainari, ez Frantziari.

Iruñen, 1935'ko Otsailan.

(El Día, 1935/2/7)